Fizikaning rivojlanish tarixi 2 - Физика - Рефераты

Fizikaning rivojlanish tarixi 2

Загружено в:

20.03.2024

Скачано:

0

Размер:

91.5 KB

Fizikaning rivojlanish tarixi Reja: 1. XVI-XIX asrlarda fizika sohasidagi ilmiy izlanishlar; 2. XX-asrda fizika fanining rivojlanishi.

XVI-XIX asrlarda fizika sohasidagi ilmiy izlanishlar: Fizika tarixini 3 davrga bo`lib o`rganish mumkin: 1) qadim zamondan XVII- asrgacha bo`lgan davr; 2) XVII-asrdan XIX-asr oxirigacha bo`lgan davr. Bu davrdagi fizika fani, odatda, klassik fizika nomi bilan yuritiladi; 3) XIX-asr oxiridan hozirgi paytgacha bo`lgan davr. Hozirgi zamon fizikasi (yoki eng yangi fizika) shu davrga mansub. Turli hodisalarni va ularning sababini o`rganish qadimgi zamon olimlarining bizgacha yetib kelgan asarlarida aks etgan. Miloddan avvalgi 6-asrdan to milodiy 2-asrgacha bo`lgan davrda moddalarning atomlardan tashkil topganligi haqidagi tushunchalar va goyalar yaratildi (Demokrit, Epikur, Lukretsiy), dunyoning geosentrik tizimi ishlab chiqildi (Ptolemey), elektr va magnit hodisalari kuzatildi (Fales), statika (Pifagor) va gidrostatikaning rivojlanishiga asos solindi (Arximed), yorug`lik nurining to`g`ri chiziqli tarqalishi va qaytish qonunlari ochildi, miloddan avvalgi IV-asrda Aristotel o`tmish avlodlar va zamondoshlarining ishlariga yakun yasadi. Aristotelning ijodi yutuqlar bilan birga kamchiliklardan ham xoli emas. U tajribalarning mohiyatini tan oldi, ammo uni bilimlarning ishonchli belgisi ekanini inkor etib, asosiy eʼtiborni farosat bilan anglashda, deb bildi. Aristotel ijodining bu tomonlari cherkov namoyondalariga qo`l kelib, uzoq, davrlar fan taraqqiyotiga to`sqinlik ko`rsatdilar. IX-XVI-asrlarda ilmiy izlanishlar markazi Yaqin va O`rta Sharq mamlakatlariga siljidi. Bu davrga kelib, fan rivojiga, jumladan, fizikaning rivojiga O`rta Osiyo olimlari ulkan hissa qo`shdilar. Fizika, matematika, astronomiya va tabiatshunoslikka oid masalalar Xorazmiy, Ahmad al Farg`oniy, Forobiy, Beruniy, Termiziy, Ibn Sino, Ulug`bek, Ali Qushchi va boshqa o`rta osiyolik olimlarning ishlarida o`z aksini topgan. Bu olimlarning fizikaga oid ilmiy ishlari, mexanika, geometriya, osmon mexanikasi, optika va turli tabiat xrdisalarini o`rganish bilan bog`liqdir. Xorazmiy o`rta ayerlarda, nazariy va amaliy tabiatshunoslik qali bo`lmagan davrda, dunyoviy fanlar, ilg`or ijtimoiyfalsafiy fikrlar ijodkori bo`lib chikdi. U Sharqning dastlabki akademiyasi “Bayt ul Hikma” (“Donolar uyi”) ning shakllanishida faol ishtirok etgan. Bu yerda uning raxbarligida arablar va boshqa xalklar vakillari bilan bir

qatorda Ahmad al Farg`oniy, Axmad Abdulabbos Marvaziy kabi o`rta osiyolik olimlar tadqiqotlar olib borganlar. “Algoritm” so`zi “Xorazmiy” so`zining lotincha transkripsiyasi bo`lib, bu so`zni algebra masalalarini yechishda birinchi marta qo`llagan edi. Ahmad al Farg`oniyning “Osmon jismlari harakati” kitobi IX-asrda bitilgan bo`lib, XII-asrda lotin tiliga, XIII-asrda Yevropaning boshqa tillariga tarjima qilinib keng tarqalgan edi. Ahmad al Farg`oniy asarlari Yevropada Uyg`onish davri ilmiy tadqiqotchilarining asosini tashkil etgan asarlardan bo`ldi. U yorug`likning sinishi va qaytishini aniklagan. Farg`oniy stereografik proyeksiya nazariyasining asoschisi sifatida fazo jismlari harakatining tekisliklardagi proyeksiyalari nisbatlari asosida ba`zi bir kattaliklarni o`lchash mumkinligini isbotladi. Bu fikr bugun ham astrofizika fanida o`z qiymatini yo`qotmagan. Hakim Termiziy dunyoviy fanlarning ungacha bo`lgan yutuqlarini qomusiy olim sifatida o`rgandi, jumladan, tabiat hodisalari va jarayonlarini tahlil etuvchi “Solnoma”, “Haftanoma” kabi asarlari ma`lum. Mirzo Ulug`bek 15-asrda jahonda yagona rasadxona qurdi. Uning “Ziji Ko`ragoniy” asarida astronomiyaning nazariy asoslari yoritiddi va 1018 ta yulduzning joylashish koordinatalarini juda katta aniqlikda berildi. Uning qiymatlari hozirgi qiymatlarga juda yaqin. Fizik hodisalarni tushuntirishda o`rta osiyolik olimlarning mulohazalari qadimiy anʼanalar ta`sirida rivojlangan bo`lsada, ular matematik usullarni keng joriy etib, tajribalardan foydalanib, fanga katta hissa qo`shdilar. Klassik fizikaning rivojlanishi. XVII-asrga kelib G.Galiley mexanik harakatni tajriba yo'li bilan o`rganib, harakatni matematik formulalar asosida ifodalash zarurligini aniqladi va bu fizika fanining keskin rivojiga turtki bo`ldi. U jismlarning o`zaro ta`siri natijasida tezlik o`zgarib, tezlanish hosil bo`lishiini, ta`sir bo`lmaganda harakat holatining o`zgarmasligi, ya`ni tezlanishning nolga tengligini yoki tezlikning o`zgarmasdan saklanishini qayd etib, Aristotelning shu masalaga qarashli fikrini, ya`ni ta`sir natijasida tezlik hosil bo`lishini inkor etadi. Keyinchalik Galiley aniqlagan qonun inersiya qonuni yoki Nyutonning mexanikaga oid birinchi qonuni degan nom oldi. 1600 yilda U.Gilbert elektr va magnit hodisalarini o`rganish bilan shuhrat qozondi hamda Yer yirik magnit

ekanligini isbotladi. U kompas magnit milining burilishini Yerning katta magnitga o`xshashi orqali tushuntirdi, magnetizm va elektrning o`zaro bog`lanishini tekshirdi. Galiley mexanikadagi nisbiylik prinsipini ochdi va erkin tushayotgan jism tezlanishi uning tezligi va massasiga bog`liq emasligini isbotladi. E.Torrichelli yuqoridagi prinsipdan foydalanib, atmosfera bosimining mavjudligini aniqladi va birinchi barometrni yaratdi. R.Boyl va E.Mariott gazlarning elastikligini aniqladilar hamda gazlar uchun birinchi qonun Boyl-Mariott qonunini yaratdilar. Gollandiyalik astronom va matematik V.Snellius (Snell) bilan R.Dekart yorug`lik nurining sinish qonunini ochdilar. XVII-asr fizikasining eng katta yutuqlaridan biri klassik mexanikaning yaratilishi bo`ldi. I.Nyuton 1687 yilda Galiley va o`z zamondoshlarining g`oyalarini umumlashtirib, klassik mexanikaning asosiy qonunlarini ta`riflab berdi. Nyuton tomonidan jismlar holati tushunchasining kiritilishi barcha fizik royalar uchun muhim bo`ldi, jismlar tizimining holatini mexanikada ularning koordinatalari va impulslari orqali to`la aniqlash imkoniyati yaratildi. Agar jismning boshlangich vaqtdagi holati hamda harakat davomida unga ta`sir etuvchi kuchlarning tabiati ma`lum bo`lsa, Nyuton qonunlariga asoslangan holda shu jismning harakat tenglamasini tuzish mumkin. Bu harakat tenglamasidan foydalanib, ushbu jismning istalgan vaqtda fazodagi o`rnini, tezlik, tezlanish va fizik kattaliklarni aniqlash mumkin bo`ldi. Nyuton sayyoralar harakatlarini tushuntiruvchi Kepler qonunlari asosida Butun olam tortishish qonunini ochdi va bu qonun orqali Oy, sayyoralar va kometalar harakatini tavsiflab berdi. X.Poygens va G.Leybnits harakat miqdorining saqlanish qonunini ta`rifladilar. XVII-asrning 2-yarmida fizik optika asoslari yaratila boshlandi, teleskop va boshqa optik qurilmalar dunyoga keldi. Fizik Grimaldi yorug`lik difraksiyasini, I.Nyuton esa yorug`lik dispersiyasini tadqiq qildi. 1676 yilda daniyalik astronom O.Ryomer yorug`lik tezligini o`lchadi. Shu davrdan yorug`likning korpuskulyar va to`lqin nazariyalari yuzaga keldi hamda rivoj topa boshladi. I.Nyuton yorug`likni korpuskula (zarra) lar harakati orqali tushuntirsa, X.Gyuygens uni faraz qilinuvchi muhit- efirda tarqaladigan to`lqinlar yordamida tushuntirdi.

Shunday qilib, XVII-asr fanida klassik mexanika mustahkam o`rin egalladi, akustika, optika, elektr va magnetizm, issiqlik hodisalarini o`rganish sohalarida katta izlanishlar boshlandi. XVIII-asrga kelib tajriba va kuzatishlardan keng foydalangan klassik mexanika va osmon mexanikasi yanada tez surʼatlar bilan rivojlandi. Yer va Osmon hodisalarini mexanika qonunlari orqali tushuntirish asosiy maqsad hamda bosh ta`limotga aylandi. Hatto, o`rganilayotgan fizik hodisani mexanika qonunlari orqali tushuntirish mumkin bo`lmasa, tanlangan tushuntirish yo`li to`liq emas yoki noto`g`ri deb yuritilar edi. XVIII-asrda zarralar va qattiq jismlar mexanikasi bilan birga gaz hamda suyuqliklar mexanikasi ham rivojlandi. D.Bernulli, L.Eyler, J.Lagranj va boshqalar ideal suyuqlik gidrodinamikasiga asos soldilar. Fransuz olimi Sh.Dyufe elektrning ikki turi mavjudligini aniqladi hamda ularning o`zaro tortilish va itarilishini ko`rsatdi. Amerikalik olim B.Franklin elektr zaryadining saqlanish qonunini aniqladi. T.Kavendish va undan mustasno Sh.Kulon qo`zg`almas elektr zaryadlarining o`zaro ta`sir kuchini tajribada aniqladilar hamda matematik ifodasini topib, asosiy qonun -Kulon qonunini ochdilar. Rus fiziklari G.Rixman, M.V.Lomonosov va amerikalik olim B.Franklin atmosferada hosil bo`ladigan elektr, yashinning tabiatini tushuntirib berdilar. A.Galvani, A.Volta va keyinchalik rus fizigi hamda elektrotexnigi V.Petrovning kuzatishlari va tadqiqotlari elektrodinamikaning vujudga kelishi hamda tez surʼatlar bilan rivojlanishiga sabab bo`ldi. Optika sohasida P.Buger va I.Lambert ishlari tufayli fotometriyaga asos solindi. Infraqizil (ingliz optigi V.Gershel va ingliz kimyogari U.Vollston) va ultrabinafsha (ingliz kimyogari I. Ritter) nurlar mavjudligi aniqlandi. Issiqlik hodisalari, issiqlik miqdori, tempetatura, issiqlik sig`imi, issiqlik o`tkazuvchanlik va h.k.ni o`rganishda ham qator izlanishlar olib borildi. M.Lomonosov, R.Boyl, R.Guk, Bernullilar issiqlikning molekulyar-kinetik nazariyasiga asos soldilar. XIX-asr boshida T. Yung va O. Frenellarning to`lqin nazariyasi asosida yorug`lik difraksiyasi va yorug`lik interferensiyasi yaratildi. Yorug`likni ko`ndalang to`lqin sifatida elastik muhitda tarqaladi deb, Frenel singan va qaytgan

yorug`lik to`lqinlarining intensivligini belgilovchi miqdoriy qonunni aniqladi. Fransuz fizigi E.Malyus yorug`likning qutblanishi hodisasini kashf etdi, yorug`lik spektriga va difraksiyasiga tegishli izlanishlar olib bordi. Yorug`likning tabiati haqidagi korpuskulyar va to`lqin nazariyalari orasidagi deyarli ikki asr davom etgan kurash to`lqin nazariyasi foydasiga hal bo`ldi. Italiyalik olimlar A. Galvani va A. Voltalarning elektr tokini kashf etishlari hamda dunyoda birinchi marta 1800 yilda galvanik elementning yasalishi fizika fanining rivojlanishida katta ahamiyatga ega bo`ldi. 1820 yilda daniyalik fizik X. Ersted tokli o`tkazgichning kompas mili bilan o`zaro ta`sirda bo`lishini elektr va magnit hodisalar orasida bog`lanish borligi bilan tushuntirdi. Shu yillarda A.Amper zaryadlangan zarralarning tartibli harakati tufayli paydo bo`luvchi elektr toki bilan barcha magnit hodisalari bog`liq ekanligi to`g`risida xulosaga keldi va tajriba asosida tokli o`tkazgichlar orasidagi vujudga keluvchi o`zaro ta`sir kuchini ifodalovchi qonunning ochilishiga asos soldi (Amper qonuni). 1831 yilda M.Faradey elektromagnit induksiya hodisasini ochdi va elektromagnit maydon tushunchasi haqidagi ta`limotni yaratdi. Metallarning elektr o`tkazuvchanligini o`rganish Om qonunining (1826), moddalarning issiqlik xususiyatlarini o`rganish - issiqlik sig`imi qonunining yaratilishiga olib keldi. Tabiatning barcha hodisalarini bir butun qilib bog`lovchi energiyaning saqlanish va aylanish qonunining ochilishi tabiatshunoslikda, jumladan, fizikaning rivojlanishida katta ahamiyatga ega. XIX-asr o`rtalariga kelib tajriba orqali issiqlik miqdori bilan bajarilgan ish miqdorining o`zaro qiyosiy tengligi isbotlandi va shu asosda issiqlik energiyaning maxsus turi ekanligi aniqlandi. Energiyaning saqlanish va aylanish qonuni issiqlik hodisalari nazariyasining asosiy qonuni bo`lib, u termodinamikaning birinchi bosh qonuni deb ataladi. Bu qonunni Yu.R.Mayer ta`riflagan, nemis fizigi G.Gelmgols aniqroq shaklga keltirgan (1874). Termodinamikaning rivojlanishida S.Karno, R.Klauzius, U.Tomson, E.Klapeyron va D.I.Mendeleyevlarning xizmatlari katta bo`ldi. S.Karno issiqlikning mexanik harakatga aylanishini aniqladi, R.Klauzius, U.Tomson

issiqlik nazariyasining asosiy qonuni - termodinamikaning ikkinchi bosh qonunini ta`rifladilar. R. Boyl, E. Mariott, J.GeyLyussak, B. Klapeyron ideal gazning holat tenglamasini aniqladilar. D.I. Mendeleyev uni barcha gazlar uchun umumlashtirdi va boshqalar Termodinamika bilan birga issiqlikning molekulyar-kinetik nazariyasi rivojlanib bordi. A. Eynshteyn, polyak fizigi M.Smoluxovskiy va fransuz fizigi J. Perrenlar Broun harakati atom hamda molekulalarning issiqlik harakati ekanligini isbotlab, molekulyar kinetik nazariya asoslari bo`lgan Broun harakatining miqdoriy nazariyasini yaratdilar. Bu esa, o`z navbatida, statistik mexanikaning to`la tan olinishiga olib keldi. J.K. Maksvell kiritgan ehtimollik xarakteriga ega bo`lgan statistik tushunchalar asosida gazlardagi molekulalar tezligi, erkin yugurish uzunligi, vaqt birligi ichidagi to`qnashuvlar soni va boshqa kattaliklarning o`rtacha qiymatlarini topishga yo`l ochildi, temperaturaning molekulalar o`rtacha kinetik energiyasiga bog`liqligi ko`rsatildi. Materiyaning kinetik nazariyasi taraqqiy etishi L.Boltsman tomonidan statistik mexanika - Boltsman statistikasining yaratilishiga olib keldi. XIX-asrning ikkinchi yarmida J.K. Maksvell elektromagnit hodisalarning elektromagnit maydon tushunchasiga asoslangan yangi nazariyasini va uni ifodalovchi tegishli tenglamalar tizimini yaratdi. U tabiatda elektromagnit to`lqinlarning mavjudligini, ularning aniq xususiyatlari - bosimi, difraksiyasi, interferensiyasi, tarqalish tezligi, qutblanishi va boshqalar borligini aniqladi. Maksvell nazariyasining eng muhim natijasi elektromagnit to`lqinlarning tarqalish tezligi yorug`lik tezligiga teng bo`lgan qiymatga ega ekanligi to`g`risidagi xulosa hisoblanadi. Maksvell nazariyasidan yorug`likning elektromagnit xususiyatiga ega ekanligi kelib chiqdi. G.Gersning elektromagnit to`lqinlarni aniqlash bo`yicha olib borgan tajribalari buni tasdiqladi. 1899 yil P. Lebedev yorug`likning bosimini tajriba orqali aniqladi. 1895 yilda A.S. Popov Maksvell nazariyasidan foydalanib simsiz aloqani amalga

oshirdi. Yuqoridagi va boshqa tajribalar Maksvell elektromagnit nazariyasining to`g`ri ekanligiga qaratilgan gumonlarga yakun yasadi. Shunday qilib, XIX-asr fizikasi ikki bo`limdan - jismlar fizikasi va maydon fizikasidan iborat bo`ldi. Jismlar fizikasi asosida molekulyar kinetik nazariya qabul qilingan bo`lsa, maydon fizikasila elektromagnit maydon nazariyasi asosiy rol o`ynadi. Klassik fizika modda, vaqt, fazo, massa, energiya va boshqalar haqidagi maxsus tasavvurlar, tushunchalar, qonunlar, prinsiplardan tashkil topgan. U klassik mexanika, klassik statistika, klassik termodinamika, klassik elektrodinamika va boshqa bo`limlarga bo`linadi. Klassik mexanikada harakat qonunlari - Nyuton qonunlaridan iborat. Moddiy nuqta, mutlaq qattiq jism, tutash muhitlar tushunchalari muhim rol o`ynaydi. Bularga moye tarzda moddiy nuqta mexanikasi, mutlaq qattiq jism mexanikasi, tutash muhit mexanikasi mavjud. Ko`p amaliy hollarda qoniqarli natijalar beradigan klassik fizika katta tezliklar va mikroobʼyektlar bilan bog`liq hodisalarni to`g`ri tushuntirishga ojizlik qildi. Shunday hodisalar qatoriga qattiq jismlarning issiqlik sig`imi, atom tizimlarining tuzilishi va ulardagi o`zgarishlar xarakteri, elementar zarralarning o`zaro ta`siri hamda bir-biriga aylanishi, mikrotizimlardagi energetik holatlarning uzlukli o`zgarishi, massaning tezlikka bog`liqligi va boshqa masalalar kiradi. Fizikaning yangi taraqqiyoti yuqoridagiga o`xshash hodisalarni ham to`g`ri tushuntirib bera oladigan yangi, noklassik tasavvurlarga olib keldi. Bunday tasavvurlarga asoslangan yangi fizika maydon kvant nazariyasi va nisbiylik nazariyasidan iborat. Fizikaning klassik va noklassik fizikaga ajratilishi shartlidir. Galiley - Nyuton mexanikasi, Faradey-Maksvell elektrodinamikasi, Boltsman-Gibbs statistikasini, odatda, klassik fizikaga, maydon kvant nazariyasi va nisbiylik nazariyasini hozirgi zamon fizikasiga kiritishadi. Tarixiy jihatdan bu haqiqatan ham shunday. Ammo klassik fizika bilan hozirgi zamon fizikasini bir-biriga qarshi qo`yish asossizdir. Yangi texnika, kosmosni egallash kabi sohalarda klassik fizikadan keng foydalanib muhim yutuqlarga erishilmoqda. Maksvell tomonidan elektromagnit hodisalarni o`rganish jarayonlari uning klassik elektrodinamikani yaratishi bilan yakunlandi.

1897 yilda J.Tomson tomonidan elektron zarrasining ochishi fizikaning rivojlanishida yangi davr boshlab berdi. Hozirgi zamon fizikasi. XIX-asr oxirida aniqlangan qator yangiliklar (elektronning ochilishi, elektron massasining tezlik o`zgarishi bilan o`zgarishi, harakatlanuvchi tizimlarda elektromagnit hodisalarining ro`y berishidagi qonuniyatlar va boshqalar) Nyutonning fazo va vaqt mutlaqligi to`g`risidagi tasavvurlarini tanqidiy tekshirib chiqish kerakligini taqoza qildi. J. Puankare, X.A. Lorents kabi olimlar bu sohada tadqiqotlar olib borishdi. XX-asrda fizika fanining rivojlanishi: 1900 yilda M. Plank nur chiqarayotgan tizim - ossillyatorning nurlanish energiyasi uzluksiz qiymatlarga ega degan klassik fikrni rad etib, bu energiya faqat uzlukli qiymatlar (kvantlar) dangina iborat degan butunlay yangi farazni ilgari surdi. Shunga asoslanib nazariya bilan tajriba natijalarini taqqoslanganda ularning bir-biriga mos kelishini aniqladi. Plank gipotezasini A. Eynshteyn rivojlantirib, yorug`lik nurlanganda ham, tarqalganda ham kvantlar -maxsus zarralardan iborat bo`ladi degan fikrga keldi. Bu zarralarni fotonlar deb ataldi. Foton iborasini 1905 yilda A. Eynshteyn fotoeffekt nazariyasini talqin etishda qo`llagan, bu ibora fizika fanida 1929 yildagina paydo bo`ldi. Shunday qilib, fotonlar nazariyasiga muvofiq yorug`lik to`lqin (interferensiya, difraksiya) va zarra (korpuskulyar) xususiyatga ega. 1905 yilda A. Eynshteyn Plank gipotezasini rivojlantirib, maxsus nisbiylik nazariyasini yaratdi. 1911 yilda E.Rezerford tomonidan o`tkazilgan alfa zarralarning jismlarda sochilishini tekshirish tajribasi atom yadrosining mavjudligini isbotladi va u atomning planetar modelini taklif qildi. 1913 yilda N. Bor nurlanishning kvant xarakteri asosida atomlardagi elektronlar ma`lum barqaror holatlargagina ega bo`lib, bu holatlarda energiya nurlanishi sodir bo`lmaydi, degan postulatni yaratdi. Nurlanish elektronlarning bir barqaror holatdan ikkinchi barqaror holatga “sakrab o`tishi”da, ya`ni diskret ravishda ro`y beradi. Bu postulat

to`g`riligi J.Frank va G.Gers o`tkazgan tajribalarda o`z tasdig`ini topdi. Bor postulatlari atomning planetar modeli kvant xarakterga ega ekanligini ko`rsatadi. A. Eynshteyn Butun olam tortishishi (gravitatsiya) masalasi bilan shug`ullanib, 1916 yilda fazo, vaqt va tortishishning yangi nazariyasi - umumiy nisbiylik nazariyasini yaratdi. Ilgaridan ma`lum va kuzatilgan, ammo to`g`ri hamda mukammal ilmiy tushuntirilmasdan kelayotgan qator hodisa va faktlar nisbiylik nazariyasi tufayli har tomonlama oydinlashdi. Bu nazariya o`ziga qadar fanga ma`lum bo`lmagan ko`plab yangi hodisalar va qonunlarning borligini oldindan aytib berdi, eng yangi fan uchun g`oyat zarur bo`lgan natija va xulosalarga erishildi (massaning tezlik o`zgarishi bilan o`zgarishi, massa bilan energiyaning o`zaro bog`lanishi, yorug`lik nurlarining kosmosdagi jismlar yaqin atrofidan chetlanib og`ishi va boshqalar). M.Laue kristallarda atomlarning tartibli joylashishini Rentgen nurlari difraksiyasi yordamida birinchi bo`lib tushuntirib berdi. Rus fizigi G.V. Vulf va ingliz fizigi U.L. Bregg kristallarda atomlarning joylashishini, ular oralig`idagi masofalarni aniqlab, Rentgen strukturalari tahliliga asos soldilar. P. Debai, M. Bornlar kristall panjaralari garmonik tebranib turadigan ossilyatorlar yig`indisidan iborat, deb tushuntirdilar. XX-asrning 20-yillariga kelib, kvant mexanikaga asos solindi, mikrozarralar harakatining norelyativistik nazariyasi to`la isbotlandi. Buning asosini Plank- Eynshteyn-Borlarning kvantlashuv va L. Broylning materiyaning korpuskulyar- to`lqin xususiyati to`g`risidagi (1924) g`oyalari tashkil etdi. 1927 yilda tajribalarda kuzatilgan elektronlar difraksiyasi bu fikrni tasdiqladi. 1926 yilda Avstriyalik fizik E.Shryodinger atomlarning uzlukli energiyaga ega ekanligini ifodalovchi kvant mexanikaning asosiy tenglamasini yaratdi. Kvant mexanika bilan bir qatorda kvant statistika ham rivojlanib bordi. U ko`p mikrozarralardan tashkil topgan tizimlarning xossalarini kvant mexanika qonunlari yordamida o`rganadi. 1924 yilda Hindistonlik fizik Sh.Boze kvant statistikasi qonuniyatlarini fotonlarga (spinlari 1 ga teng) tatbiq etib, muvozanatli nurlanish spektrida energiyaning taqsimlanishi uchun Plank formulasini, Eynshteyn esa ideal gaz uchun energiyaning taqsimlanish formulasini keltirib

chiqardi. 1925 yilda Amerikalik fiziklar J. Ulenbek va S.Gausmit elektronning xususiy harakat miqdori momentini aniqladilar. Shu yili V. Pauli bir xil kvant holatda faqat bittagina elektron bo`la olishini ko`rsatdi (Pauli prinsipi), shu asosda Mendeleev davriy sistemasiga nazariy tus berildi. 1926 yilda E. Fermi va P. Dirak Pauli prinsipiga bo`ysunadigan, spinlari 1/2 ga teng bo`lgan, bir xildagi zarralar tizimi uchun Fermi-Dirak statistikasini kashf qildilar. 1928 yilda Ya. Frenkel va V. Geyzenberg ferromagnetizm asosida kvantli almashinishdagi o`zaro ta`sirlar hal qiluvchi ekanligini ko`rsatdilar. 1932-1933 yillarda fransuz fizigi L. Neyel va Ya. Landaular antiferromagnitizm mavjud ekanligini oldindan bashorat qildilar. X.Kamerling Onnes tomonidan simob, qalay va ba`zi elementlar o`ta o`tkazuvchanligining hamda Kapitsa tomonidan geliy II ning, o`ta oquvchanlikning ochilishi kvant statistikasida yangi yo`nalishlar vujudga kelishiga olib keldi. 1950 yilga kelib L. Landau va V. Ginzburg o`ta o`tkazuvchanlikning batafsil nazariyasini ishlab chiqdilar. 1916 yilda A. Eynshteyn yaratgan majburiy nurlanishning kvant nazariyasi asosida 50-yillarga kelib yangi kvant elektronikasi rivoj topdi. N. Basov va A.Proxorov (ulardan mustaqil tarzda Amerikalik olim U. Tauns) yaratgan lazerda elektromagnit to`lqinlarni hosil qilish va kuchaytirishni amalga oshirdilar. Bu 60- yillarda yorug`likning kvant generatori - lazerning yaratilishiga olib keldi. XX- asrning ikkinchi choragida atom yadrolari tizimi sirlarini va mavjud bo`layotgan jarayonlarni o`rganish bilan elementar zarralar fizikasining yaratilishi fizikaning rivojida inqilobiy o`zgarishlar bo`lishiga olib keldi. A.E.Bekkerel, P.Kyuri va M. Sklodovskaya Kyuri bilan hamkorlikda radioaktiv nurlanishni, keyinchalik E.Rezerford bu nurlanishning o`z-o`zidan parchalanishi nurlanish bilan birgalikda hosil bo`lishini ochdilar. 1932 yilda J. Chedvik neytron zarrani ochdi. Rus olimi D.D. Ivanenko va V.Geyzenberglar atom yadrosining proton-neytrondan iborat ekanligini aniqladilar. Yadro fizikasining rivojlanishida fundamental kashfiyotlarning ochilishi yangi davrni boshlab berdi. 1934 yil 15 yanvarda Parij Akademiyasi yig`ilishida Frederik Jolio va Iren Kyurilar radioaktivlikning yangi ko`rinishi ochilganligi

haqida ma`lumot berdi. Ular ba`zi bir yengil elementlar (berilliy, bor, alyuminiy) zarralar bilan bombardimon qilinganda o`zidan musbat elektronlar chiqarishini Vil`son kamerasi metodi yordamida aniqlashga muvaffaq bo`ldik, deb aytdilar. Poloniyning al`fa nurlari bilan nurlantirilgan yengil elementlarning musbat elektronlar chiqarishi bu nurlar ta`siri to`xtatilgandan keyin ham uzoq vaqt davom etadi. Masalan, borda yarim soat davom etadi. Alyuminiyda esa fosfor izotopi radioaktiv hisoblanadi. U ning yarim yemirilish davri 3 min 15 s va quyidagi reaksiyaga ko`ra musbat elektronlarni chiqaradi: . Tezlatkichlarning yaratilishi zaryadlangan zarralar ta`sirida yadro reaksiyalari hosil qilish imkonini yaratdi. Yadro bo`linishlari hodisasining ochilishi muhim natija bo`ldi. 1939-45 yillarda birinchi marta uran 235 zanjir reaksiyasi yordamida yadro energiyasi ajralib chiqishiga erishildi. Bu energiyadan tinch maqsadda foydalanish 1954 yildan amalga oshdi. 1952 yilda termoyadro sintezi (termoyadro portlashi) amalga oshirildi. Atom yadrosi fizikasi rivoji bilan bir vaqtda elementar zarralar fizikasi ham rivojlandi. Birinchi muhim yutuqlar kosmik nurlarni tadqiq qilish bilan bog`liqdir. Myuonlar, pi mezonlar, k mezonlar, giperonlar kabi zarralar aniqlandi. Yuqori energiyali zaryadli zarralar tezlatkichlari yaratilishi bilan elementar zarralar, ularning xususiyatlari va o`zaro ta`sirlari rejali tadqiq qilina boshlandi. Tajribalarda ikki xil neytrinolar va boshqa ko`plab elementar zarralar ochildi. Fizika tekshiradigan hodisalarni miqdoriy tahlil qilishda matematikadan keng foydalanadi. Hodisalarning ro`y berish jarayoni va ularning tabiatidagi murakkablikka qarab qo`llaniladigan matematik usullari ham murakkablashadi. Hozirgi davrda elementar matematika, differensial, integral hisoblar, analitik geometriya, oddiy differensial tenglamalar bilangina cheklanib qolish mumkin emas. Masalan, maydon nazariyasida tenzorlar, operatorlar kabi tushunchalardan keng foydalaniladi. Fizikaning rivojlanishi hamma vaqt boshqa tabiiy fanlar bilan

chambarchas bog`liq bo`lib kelgan va boshqa tabiiy fanlarning rivojlanishiga va ko`pgina hollarda yangi fanlarning vujudga kelishiga sabab bo`lgan. Masalan, fiziklar tomonidan mikroskopning ixtiro qilinishi kimyo, biologiya, zoologiya fanlarining keng ko`lamda rivojlanishiga sabab bo`ldi. Teleskopning yaratilishi, spektral analiz qonunlarining kashf etilishi astronomiya fanining rivojlanishini jadallashtirdi. Elektromagnit induksiya hodisasining kashf etilishi va radioning ixtiro qilinishi elektronika va radiotexnika fanlarining vujudga kelishiga olib keldi. Ko`plab sohalar mavjudki, ularni fizika boshqa fanlar bilan birgalikda o`rganadi. Shu tariqa kimyoviy fizika, biofizika, astrofizika, geofizika va boshqa fanlar vujudga kelgan. Fizikada yaratilgan kashfiyotlar texnikada turli sohalarning rivojlanishiga, pirovardida sanoat va xalq xo`jaligining jadal rivojlanishiga olib kelgan. Kundalik qayotda ishlatilayotgan elektr yoritish asboblari, radiopriyomniklar, televizorlar, zavod va fabrikalardagi turli xil stanoklar, zamonaviy elektron hisoblash mashinalari, kompyuterlar, samolyotlar va boshqalar fizikadagi yaratilgan kashfiyotlarning natijasidir. O`z navbatida, texnika fanlarining erishgan yutuqlari fizikaning yanada rivojlanishiga sababchi bo`lgan. Texnikaning, umuman xalq xo`jaligining rivojlanib borishida uzluksiz ravishsa vujudga keluvchi fizik muammolarni hal etib borishga to`g`ri keldi. Bu esa texnika fanlarining hamma vaqt fizika bilan hamkorlikda ish olib borishini taqozo etadi. O`zbekistonda yadro fizikasi, fizik elektronika, qattiq jismlar fizikasi, yuqori energiyali va kosmik nurlar fizikasi, yarimo`tkazgichlar fizikasi, akustooptika, akustoelektronika, lazerlar fizikasi, geliofizika, geliotexnika va boshqa fizika sohalarida muhim yutuqlarga erishildi. Hozir O`zbekiston FA Yadro fizikasi instituti, Fizika-texnika instituti, S.A.Azimov nomidagi “Fizika-Quyosh” IIChB, U.O.Orifov nomidagi Elektronika instituti kabi o`nlab ilmiy muassasalar, O`zbekiston Milliy universiteti, Samarqand favlat universiteti, Toshkent davlat texnika universiteti va respublikadagi qariyb barcha oliy o`quv yurtlarida ham fizika fanining turli muammmolariga oid ishlar

olib borilmoqda. Mamlakatda fizika fanini rivojlantirishda U.O. Orifov, S.A. Azimov, SV. Starodubsev, S.U. Umarov, G`.Yo. Umarov, R.B. ekjonov, M.S. Saidov, U. G`. G`ulomov, P. Q. Habibullayev, Q. G`. G`ulomov, N. Y. To`rayev, M.M. Musaxonov, B.S. Yo`ldoshev, A.K. Otaxo`jayev, R.A. Mo`minov, A.T. Mamadalimov, T.M. Mo`minov, M.S. Yunusov va boshqalarning xizmatlari katta.

Adabiyotlar: 1. Abdullay е v A. H, Arg`inboy е v H.A, Abdullay е v H.U. Agrom е t е orologiya- T. O`zb е kiston Milliy Ensiklop е diyasi Davlat ilmiy nashriyoti, 2006-432 b. 2. Arg`inboy е v X.A. G е liot е xnikadan o`quv qo`llanma-T.: O`qituvchi, 1974-148 b 3. Babushkin L . N . Агроклиматическое описание Средние Азиию. T руды Ta шГУ-1964- вып. 236-с 5-185. 4. Babushkin L . N . Основы агрометеорологии в Узбекистане- Tashk е nt , SANIGMI - 2004-288 s . 5. Baratov P . O ` zb е kiston tabiiy g е ografiyasi - T .: O ` qituvchi , 1996- 264 b . 6. Boboxo ` jay еv I ., Uzoqov P . Tuproqshunoslik - T .: M е hnat , 1995-512 b . 7. Bulat V . L . “Оптические явления в природе”. M.: “Просвещение”, 1974-136 st. 8. Glazirin . G .Е, Chanish е va S . G , Chub V .Е “ O ` zb е kiston iqlimining qisqacha och е rki ” Toshkе nt , O ` OITGMI , 1999-31 b . 9. Gringof I . G , Popova V . V ., Strashniy V . N . Agrom е t е orologiya - L .: Gidrom е t е oizdat , 1987-310 s . 10. Guralnik I . I ., Dubinskiy G . P ., Larin V . V ., Mamikonova S . V . M е t е orologiya . Издание второе- L.: Gidrom е t е oizdat , 1982-440 s . 11. Guralnik I . I ., Mamikonova S . V ., Polkovnikov M . A . Сборник задач и упражнений по метеорологии. 2-е издание-L.: Gidrom е t е oizdat, 1968-224 s. 12. Guralnik I.I., Larin V.V., Mamikonova S.V. Сборник задач и упражнений по метеорологии . Издание третье -L.: Gidrom е t е oizdat;1983-192 s.

Похожие

Fizikaning rivojlanish tarixi

Fizikaning ba’zi bir muxim sohalarini rivojlanish tarixi. Elektronning tug`ilishi

Gidravlika fanining tarixi va taraqqiyoti, rivojlanish istiqbollari

Klassik fizikaning shakllanishi va rivojlanishi

O’zbekistonda fizik tadqiqotlar va fizika ta’limining shakllanishi va rivojlanish tarixi