Klassik fizikaning shakllanishi va rivojlanishi - Физика - Рефераты

Klassik fizikaning shakllanishi va rivojlanishi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

161 KB

Klassik fizikaning shakllanishi va rivojlanishi Reja: 1. X V1 -X V11 ASR FIZIKASI 2. Galileo Galiley (15.02.1564-8.01.1642) 3. Iogann Kepler (1571-1630). 4. Isaak Nyuton (1643-1727)

Yevropaning uyg‘onish davri X asrga to‘g‘ri kelib Yevropa Sharqning iqtisodiy va madaniy aloqalari orqali rivojlandi. Masalan o‘sha davrda arablar Ispaniya, Italiya, Fransiya va Angliyada birgalikda universitetlar tashkil qilishdi. Darslar lotin yozuvida olib borilar edi. XVII asrgacha lotin yozuvi halqaro aloqa tili bo‘lib keldi. Bu tilda Kopernik, Nyuton va Lomonosovlar yozishgan. Leonardo do- Vinchi 1452 yil 14 aprelda Vinchi shahri yaqinidagi Ankiano qishlog‘ida notarius oilasida nikohsiz tug‘ildi. 1472-90 yillari Florensiyada yashab 1506 yili Milanga qaytadi. U rassomlik ustaxonasida rasm chizishdan tashqari matematika, optika, mexanika va texnik fanlarni ham qunt bilan o‘rgandi. Uning fizikaviy dunyoqarashi har qanday harakat qilayotgan jismga tashqi majburiy kuch ta’sir etmasa, tabiatdagi o‘zining to‘g‘ri chiziqli harakat holatini saqlaydi deydi. Leonardo do-Vinchi tashqi kuch deb og‘irlik, turli kuchlar, harakat va ta’sir kuchini tushunadi. Harakatni vujudga keltiruvchi narsa bu kuchdir. Kuch bu jismni harakatga keltiruvchi narsadir deydi. Og‘irlik kuchining hususiyati va mohiyatini tushuntirib beradi. To‘lqin interferensiyasini tushuntirgan va bu hodisa 200 yildan so‘ng Gyuygens tomonidan aytilgan. Uning mexanika va injenerlik sohasidagi ishlari ham muhim rol o‘ynaydi. Burjuaziyaning rivojlanishi XV1 asr va XV11 asrlarda sanoatda fanniig rivojlanishini talab qila boshladi. Bu davrda ishlab chiqarishni rivojlantirish uchun fanlarning mahsuli tabiiy va eksperimental fanlarni rivojlantirishga ehtiyojni ko‘paytirdi. Shu sababli XV1 asrdagi ilmiy revolyusiya dunyoqarashning hamma formalarini keng miqyosda qamrab olaboshladi. 1492 yil Kolumbning yangi yerni ochishi 1519-1522 yillardagi Ferdinand Magellanning sayohati Yerning sharsimon ekanligini tajribada isbotladi. Ilmiy revolyusiya astronomiya fanida boshlandi. Bunga asos qilib N.Kopernikning buyuk inshosi edi. Bu inshoda polyak olimi N. Kopernik 1473 yil 19 fevralda Polshaning Torung shaxrida savdogar oilasida tug‘ilgan. U Krakov universitetida, keyinchalik Italiyada huquq filosofiya, astronomiya va meditsina fanlarini o‘rgandi. Birinchi “Geliotsentrik” sistemani asoslab berdi. Uning birinchi ilmiy ishlari “Kichik izohlar” deb atalgan bo‘lib, bu

asar dunyo tuzilishining geliotsentrik sistemasiga bag‘ishlangan edi, lekin bu asar chop etilmadi. Sababi, o‘sha davrdagi ko‘pchilik diniy qarashlarga qarshi bo‘lgani uchun qat’iyan qoralangan edi. Uning “Osmon jismlarining harakati” kitobi hayotining so‘ngi yillari 1543 yilda chop etildi. Ushbu asar oltita kitobdan iborat bo‘lib: 1.Birinchi kitob «Yangi geliomarkaz sistemasi haqida” 2.Ikkinchi kitob sferik astronomiyaga bag‘ishlangan bo‘lib, unga yulduzlar katalogi kiritilgan. 3.3-6 kitoblarda planetalar harakati Yer va Oy harakati haqida so‘z yuritiladi. Kopernik birinchi marta Yer koinotning marakazi emas, koinot sistemasining markazi Quyosh deb qaraydi. Barcha planetalar Quyosh atrofida aylanma harakat bilan harakat qiladi deb uning orbital aylanish sistemasini chizib tushintiradi. Fransuz faylasufi Rene Dekart (1955-1650y.) o‘rta hol oilada tug‘ilgan. Uning qiziqishi matematikaga qaratilgan edi. U bizga matematikada Dekart koordinatalar sistemasi nomi bilan tanish. Uning “Metodlar haqida mulohazalar”, “Dioptrika”, “Meteorlar” va “Geometriya” asarlari mavjud. U birinchi bo‘lib butun Olam tortishishini aytgan. Harakatning saqlanish qonuni ham uning asosiy dunyoqarashlaridan biri edi. X V1 -X V11 ASR FIZIKASI X V 1-X V 11 asrlarda fizika sohasidagi ilmiy izlanishlar fizika fanining rivojlanishiga ulkan hissa qo’shib Galliley ishlaridan boshlanib, I.Nyutongacha davom ettirilishi asos bo’lgan edi. X V 11 asrda manifakturaning rivojlanishi va mashinasozlik, ishlab chiqarish va o’tish davriga to’g`ri keladi. X V11 asrda fizikaning rivojlanishi texnikaning keng miqyosda rivojlanishiga olib keldi va Angliyada so’ng Amerikada mashinasozlik rivojlandi. X V11 asrning 30 yillarida Angliyada so’ng Amerikada mashinasozlik rivojlandi. X V111 asrga kelib metall quyish boshlandi, cho’yanni qayta ishlash natijasida po’lat olish o’rganildi. Shu asrning 60 yillariga kelib K.Frolov tomonidan ruda konlarini yuvish ixtiro qilindi, par mashinasi, suv nasoslari ixtiro qilindi. 1766 yili Polzunovning bug` mashinasi sinab ko’rildi. Harakatga keluvchi par mashinasi Djeyms Uayt tomonidan 1784 yili

ixtiro qilindi. Bu mashinalarning zavod va fabrikalarda qo’llanilishi, formastiya o’zgarishiga olib keldi. MEXANIKA QONUNLARINI TARIXI. Ilm fanda tabiat qonunlarini yaratilishida ko’p olimlarninghissasi bor. Ammo lekin tabiat hussusiyatlarini tushuntirib beruvchi qonunlarini yaratilishining boshlangich dastlabki qadamlari albatta bir inson nomi bilan bog`likdir. Shu ma’noda mexanika deganda biz shubhasiz italiyalik Galileo Galileyni faraz qilamiz va tilga olamiz. Galileo Galiley (15.02.1564-8.01.1642) Italyan olimi Galileo Galiley 1564 yilda Piza shahrida muzikachi dvoryan oilasida tug`ildi. Florenstiyada muzikachi sifatida mashhur bo’lgan Vinchetso Galiley o’zining katta o’g`li Galileo Galiley uchun qanday sohani tanlash haqida uzoq vaqt o’yladi. O’g`li muzikaga shubhasiz, qobiliyatli bo’lsada, matematika va mexanika bilan shug`ullanishga ko’proq ishqivoz edi. Ammo otasi yanada ishonchliroq sohani lozim ko’rar edi. Ota tavsiyasi bilan Galileo vrach bo’lish niyatida o’n ettiga to’lganda 1581 yili Piza Universitetiga o’qishga kirdi. Otasi o’qish harajatlari katta bo’lsada, bu kasb o’g`lining kelajagini ta’minlanishini bilar edi.Pizza universiteti shaxardan ancha chet bo’lsa ham, Galileo astoydil darslarga qatnab yurdi. Vrachlik kasbini egallash mushkul ish edi. Medistinani o’rganishga kirishishdan oldin universitetda Aristotel falsafasini o’rganish, to’g`rirog`i yodlash lozim edi. Uning ta’limotida deyarli hamma narsa haqida gapirilgan edi. Galileyning fikricha “…birorta ham diqqatga sazavor hodisa yo’qki, u (Aristotel) qaramagan bo’lsin”. U vaqtda Aristotelning falsafasi juda qo’pol formada: uzil- kesil haqiqat deb hisoblangan, ammo asosi va isboti bo’lmagan jumlalar yig`indisi shaklida o’qitilar edi. Aristotelga qo’shilmaslik haqida so’z ham bo’lishi mumkin emas edi. Galileyni Aristotel bizni o’rab olgan borliqning fizikasi haqida nima

yozgani ko’proq qiziqtirar edi, ammo u buyuk faylasufning har bir so’ziga ko’r- ko’rona ishonavermasdi. Galiley Aristotelning mantiqni o’rganib o’zlashtirdi: “Aristotelning o’zi meni o’z aqlimni o’qituvchining hurmati bilangina emas, uning meni ishontira oladigan mulohazalari bilan qanoatlantirishga o’rgatdi». Galiley boshqa mualliflarning asarlarini ham o’rgandi, ular orasida eng ko’p ta’sir etgani Arximed va Evklid edi. Bizni o’rab turuvchi borliqda sodir bo’layotgan hodisalardan Galileyning eng ko’p qiziqqani turli hil harakatlar edi. U o’tmishda yashaganlar harakat haqida nimalarni yozgan bo’lsalar, zarrama-zarra to’pladi, ammo afsuslanib shunday deydi «Tabiatda harakatdan qadimliroq narsa yo’q, ammo xuddi shu haqda yozganlar juda kam ahamiyatga ega”. Qiziquvchan yigitchada har bir qadamda savol tug`ilaverardi. 1583 yili chamasi yigirma yoshlik Galiley soborda bo’lganida o’ziga hos qiziquvchanlik va topqirlik bilan eng yuqoriga osilgan qandilning harakatini tekshirmoqchi bo’ladi: uning katta, o’rtacha va kichik yoylar bo’yicha tebranishining davomligi bir xil emasligi s’ezdi. Unga katta yoyni bosib o’tish davomiyligini o’zgartirish uchun qandil yuqoriroq joylashishi kerak edi va qandilaning yoyni bosib o’tish davomiyligi tezlik hisobiga qisqaradigandek tuyuldi. Qandil meyorda harakatlanar ekan, o’z impulsi hamda o’ziga yaxshi tanish bo’lgan muzikaning tempi yordamida, qandilning oldinga va orqaga harakati qanday ro’y berishini o’zining o’lchovi bo’yicha xomaki hisobladi. Shunday hisoblashlar natijasida, vaqt bir xildek ko’rindi. Ammo u bilan qanoatlanmay, uyga qaytgach tebranish xodisasini ikkita qo’rg`oshin sharni bir xil uzunlikdagi ipga bog`lab mayatnik yasadi va tebranish harakatini o’rgandi. Deyarli shu davrdan boshlab Galileyning asosiy kizikishi mexanika bolib koldi. Galiley birinchi Aristotel ta’limotiga qarshi chiqib Pizo minorasida o’tkazgan tajribasi orqali, havosiz bo’shliqda har qanday jism bir xil tezlanish bilan tushishini isbot qildi. 1608 yili Gollandiyalik olimlar tomonidan kuzatuv trubkasi ixtiro qilinganligini bilib, o’zi 1609 yili teleskop qurdi. Uning teleskopi narsalarni

30 marta kattalashtirib ko’rsatar edi. Ushbu teleskop orqali Oyni kuzatib uning yuzi ham er sirti singari baland-pastliklardan iboratligini aytibdi. Va Kopernikning ta’limotini tasdiqladi. O’sha paytlarda Kopernik ta’limoti cherkov tomonidan ta’qib qilinganligi sababli Galiley ham Kopernik ta’limotini targ`ib qilishdan qo’rqadi. 1632 yili “Olam tuzilishi” to’g`risida ikkita buyuk dialog nomli kitobini chiqaradi. Bu kitob aslida Kopernik ta’limoti to’g`riligini isbot etuvchi ikki kishining o’zaro dialogi etib yozilgan. Simplicho-Ptolemey ta’limoti tarafdori. Salviti — Kopernik ta’limoti tarafdori. Kitob chop etilgandan so’ng 1633 yili cherkov Galileyni Rimga sudga chaqiradi. Sud uni Kopernik ta’limoti targ`ibotchisi sifatida ayblaydi. Sud undan Kopernik ta’limotidan ochiqchasiga voz kechishni talab qiladi. 1638 yili “Ikki yangi fan haqida suhbat va matematik isbot” kitobi chop etiladi. 1632 yilda “Ikki sistema (Ptolomey va Kopernik) xaqida dialog” nomli kitobi nashr etildi Astronomiyani rivojlanishiga qoshgan hissasi: - Kopernik g`oyalarini (geliostentrizmni) qo’llab quvatlash. Buning uchun asos bo’lgan juda ko’p yangi tajriba ma’lumotlar (ayniqsa Galiley o’zi tomonidan amalga oshirilganlari), kuzatuv natijalari. - Gollandiyada 1608 yilda birinchi durbin yaratilganligini eshitib, Galiley mustaqil ravishda uni (dirbinni) ishlash va yaratish prinstipini o’rgandi va u asosida 30 marta karrali ko’paytirish ta’minlab beruvchi va yulduzlarni kuzatuvchi durbin (keyinchalik teleskop) yaratdi (bundan teleskopni birinchi yaratuvchisi Galiley deb bolmayda, lekin u teleskop yordamida birinchi bo’lib osmonni, osmon jismlarini o’rgana boshladi). - Durbin yordamida Galiley Oyda kraterlarni, Quyoshda uning dog`larini, Somon yo’li juda ko’p (sanoqsiz) yulduzlardan tashkil topganligini, Veneraning fazalarini olmoshtirishi va u Er kabi Quyosh atrofida aylanuvchi planetata bo’lishini, Saturnni kuzatganda uning orbitasida qandaydir g`alati narsalarni ko’rgan va tushintirishga intilgan (keyinchalik Galiley birinchi bo’lib planetaning halqalarini kuzatganligi aniqlandi, lekin faqat Xristian Gyuygens Saturnning halqalari

ekanligini isbotlab berdi), Yupiterning ketma ket 4 yuldoshini o’rganda (Io,Evropa, Ganimed va Kalipso deb nomladi, ayrim hollarda ularni galilening yo’ldoshlari deyishadi), astronomik kuzatilishlar va tadqiqotlar Aristotel davridagi “Oy ustidagi” va “Oy ostidagi” dunyo xaqidagi tassavurlarni deyarli yoq qildi hamda N.Kopernikni g`oyalari to’g`riligini isbotlashga katta hissa qo’shdi. “Ikki yangi fan xaqida suhbatlar” nomli kitob 1638 yilda nashr etildi. Fizikani (mexanika, materiallar qarshiligi, optika bo’limlarini) rivojlanishiga qoshgan hissasi: Fizika hodissalarini eksperimental tarzda o’rganib, ayrim fikrlarni oldin tajribada isbotlabgina, undan tegishli hulosa va qonunlar chiqarish metodologiyasini ilkbor fanga kirtdi. Piza shaxridagi yiqilayotgan minorada o’tkazgan tajribalar asosida eksperimental tarzda Aristotelning jismning erkin tushuv tezligi uning og`irlik kuchiga proporsional ekanligi xaqidagi ta’limotini rad qildi. Tajribani yo’lga qo’yishda eksperiment maqsadiga muhim bo’lmagan harxil holatlarga diqqatni chalg`itmasdan e’tibordan chiqarib o’tkazish zaruriyatini ko’rsatdi. Masalan, og`irlik kuchiga jismni tushuv tezligini bog`liq emasligini isbotlashda barcha boshqa holatlarni (temperatura, havo bosimi va harakat tezligi, jismning kimyoviy tarkibi, tadqiqotchining sog`ligi va boshqalar) Galiley hisobga olmaganlik sababli yutuqqa erishdi. Shundagina tajribada ishonchli natijaga erishish mumkinligini ilk bor Galiley fanga kirtdi. Aristotelning yana bir ideal (abadiy) va noideal harakat xaqidagi (noideal harakat faqat doimiy kuch ta’siridagina mavjud degan) ta’limotini Galiley bekor qildi. U harakatlanuvchi jism inerstiyaga (jismning inerstiya hussusiyati: jismga berilgan tezlik uni harakatga olib keladi, yo’qatilmaydi va harakat davrida jismning inerstiyasi saqlanib qoladi ) ega jism kuch ta’sirisiz o’z harakatini yo’qata olmasligini eksperimental isbotlab berdi (ya’ni jism o’z tezligini saqlab turish hussusiyatiga - inerstiyaga ega ekanligini) Aslida bu, keyinchalik inerstiya qonuni deb atalgan, mexanikani asosiy tushunchalaridan biri boldi. Galileydan oldin italiyaliklar Nikolo Tartalya va D.B.Benedetti (1530-1590) jismlarning egri

harakat traektoriyasini o’rganishda inerstiyaga o’hshash tushuncha kiritishganlar: ularning fikriga ko’ra harakatga sabab bo’lgan ta’sir xaqida - “impeto”ni jism harakat davomida unitmaydi (impeto-taassurot, huddi inerstiyani o’zi!). “Galiley kemasi” xayoliy eksperimentni o’ylab chiqarish natijasida fizikaning eng muhim prinstiplaridan biri nisbiylik prinstipi o’rnatildi: “Hech qanday mexanik tajriba bilan sistemani tinchlik holatdaligi yoki birtekis to’g`ri chiziq harakatdaligini aniqlab bo’lmaydi – bunday sistemalarda harakat bir xildir”. Bu prinstip bilan N.Kopernikga qarshi chiqqan yana bir e’tiroz ham bekor qilindi. Okean va dengizlarni suvi qalqib ko’tarilishini noto’g`ri talqin etsada bu hodisani Erning sutkadagi aylanishi bilan to’g`ri bog`lagan. Qiya tekislikdan tushayotgan jismning tezligi og`irlik kuchi natijasida tushish tezligidan n - marta kamligini va n o’z navbatida qiya tekislikning uzunligini uning balandligiga bo’lgan nisbatiga* teng ekanligini eksperimental isbotlagan. Qiya tekislikdan tushayatgan jism harakatini o’rganib mexanikani (hozirgi kinematikani) yana bir ajoyib hussusiyatini isbotlagan: har bir ketma-ket vaqt oraligida jismning tekis tezlanuvchan harakatida bosib o’tgan masofalarning nisbati ketma-ket toq sonlar nisbatiga teng (ya’ni s = at 2 /2 formulani eksperimental isbotini keltirgan). Galiley faoliyatida statika va materiallar qarshiligiga tegishli qator kashfiyotlar uchraydi, u birinchi (Galiley termoskopi deb ataluvchi) termometrni ixtiro etgan, tebranish harakatlarni ham o’rgangan. Galileo Galiley 1642 yilida vafotetgan. *) (hozir biz qiya tekislikning burchagini sinusiga teng deb aytamiz. Galiley davrida algebra deyarli yahshi rivojlanmaganli sababli barcha matematik isbotlar odatda geometrik usulda olib borilgan) Iogann Kepler (1571-1630).

I.Kepler 1571yilda Veyle shahrida qashshoq aslzoda oilasida tug`ilgan. I.Kepler astronomiya va matematikaga qiziqdi. U geliomarkaz sistemasini quyidagicha sxematik talqin qildi. 1596 yili “Kosmografik sir” nomli kitobni yozadi. U atmosferani o’rganish Er atmosferasi eng og`ir atmosfera ekanligini aytadi. Kopernik planetalar orbitasini doiradan iborat degan edi. Kepler esa orbitalarni ovalsimon ellipsdan iborat deb aytdi. 1611 yili uning optikada “Dioptika” asari bosilib chiqdi. U bu kitobda teleskopdagi nurning yo’li va linzalar sistemasini yozadi. 1619 yili “Olam garmoniyasi” asarida planetalar harakat qonunini yoritadi. 1630 yili shamollashdan vafot etadi. Bliz Paskal. ( 1623 - 1662 ). B.Paskal 1623 yili 13 iyunda Klermon-Ferranda yurist oilasida tug`ildi. 1653 yili B.Paskal qimorboz Shevele de Mare bilan tanishishi uning matematikada nisbiylik nazariyasini yaratishiga olib keladi. 1640-1650 yillari u gidro va aerodinamika bilan shug`ullanadi. 1662 uning vafotidan so’ng “Misli” kitobi chop etiladi. Robert Guk. ( 1635 -1695). R.Guk 18 iyul 1635 yil Angliyaning Uayt orolida tug`ildi. 1661 yili o’zining birinchi, kapillyarlik to’g`risidagi maqolasini e’lon qildi. 1665 yili “Mikrografiya” kitobi chop etilib bu kitob yorug`likning tabiati ya’ni yorug`likning to’lqin nazariyasini ochib beradi. Xristian Gyuygens (1629-1695). X.Gyuygens (1629-1695) gollanddyalik olim, fizik, matematik va astronom, mayatnikli soat ixtiro qilgan. U jismlarninng tushishi, qiya tekislikdan tushayotgan jism qonuniyatlarini yaratadi. Asosan, u tebranma harakat tenglamasi ustida ish olib borgan. Uning 1690 yil Nurning yo’li kitobi birinchi to’lqin optikasini o’zida aks ettirgan asardir. Robert Boyl (1627-1691). R.Boyl ko’zga ko’ringan ximik ekspernmentator: birinchi bo’lib Torichelli tajribasidagi simobni ko’zga ko’rinmas iplar bilan bog`lanib turadi degan izohiga qarshi chiqqan, simobning ko’tarilishi va tushishiga atmosfera bosimi sabab ekanligini aytadi. 1662 yili “Havoning og`irligi va uning egiluvchanligi haqida doktarantura” nomli ilmiy ishi gaz qonunlarini yaratishga asos bo’ldi.

Isaak Nyuton (1643-1727). Isaak Nyuton Fizika fanining rivojlanishida muhim rol o’ynagan ingliz olimi. Isaak Nyuton 1643 yil 4 yanvar Angliyada burjua revolyusiyasi davrida Sharqiy Angliyaiing Vulfstron qishlog`ida fermer oilasida tug`ilgan. U o’zining bilimini dastlab qishloq maktabida olgan. 1661 yili Kembridj universitetiga o’qishga kirdi. 1665 yili magistrlik darajasida bitirdi. Bizni o’rab turgan borliq, bizning atrofimizdagi mavjud va sezgilarimiz orqali uzatiladigan tasavvur materiyadan iboratdir. Materiya ob’ektiv reallikni bildiradigan faslafiy kategoriya bo’lib, ob’ektiv reallikni inson o’z sezgilari bilan idrok qiladi va bu ob’ektiv reallik bizning sezgilarimizga bog`liq bo’lmagan holda mavjuddir. Bizning sezgilarimiz undan nusha oladi, surat oladi, uni in’ikos ettiradi. Materiyaga berilgan bu ta’rifning qanchalik tugalligini kelajak ko’rsatadi. Klassik tasavvurlarga ko’ra, tabiatshunosliklan materiya ikki ko’rinishda o’zini namoyon etadi: moda va maydon. Hozirgi tasavvurlarda bu ikkiga ya’ni uchinchi xil materiya fizik vakuum qo’shildi. Ba’zi bir olimlar korpuskulyar – to’lqin dualizm g`oyasiga ko’ra modda va maydonni bir xil tip reallikka kiritadilar, ular o’z-o’zidan ta’sirlanib, bizning sezgi a’zolarimizga ta’sir ko’rsatib, ba’zi hollarda modda tarzida (fizik jismlar, molekulalar, atomlar, zarrachalar) namoyon bo’lsa, boshqalarida esa –maydon tarzida (yorug`lik, radiastiya, gravitastiya, radioto’lqinlar) namoyon bo’ladi. Ammo bunday birlashish ko’proq darajada mikrodunyoga aloqasi bo’lmay, balki ko’p xususiyatlari kvant mexanik tavsifga ega bo’lgan mikrodunyoga aloqadordir. Nyutonninng klassik mexanikasida moddiy tuzilma tarzida kichik o’lchamlardagi moddiy zarralar- korpuskulalar qatnashadilar. Ular ko’pincha “moddiy nuqta va fizik jism yoki qandaydir yo’l bilan o’zaro bog`langan korpuskulalarning bir butun tizimi tarzidagi jism”-deb qaraldi. Turli konkret ko’rinishlarda bunday moddiy tuzilmalarning konkret ko’rinishlarda mavjudligi shubha tug`ilishi ehtimolidan uzoq: qum, tosh, suv tomchisi va h.k.

Moddalarning bo’linish muammosi, fiziklar va kimyogarlar tomonidan faqat XX asrning boshida eksperimental yo’l bilan atom va molekulalar-kimyoviy element va kimyoviy birikmalarning juda kichik zarralari tarzida mavjudligi tasdiqlangan keyin hal bo’ldi. Real mavjud zarra va jismlarning ideal va nihoyat abstrakt fizik qiyofasi klassik mexanikada moddaning nuqtalar tizimi tarzida xizmat qiladi. “Moddiy nuqta” deganda shakli, o’lchamlari va tuzilishi hal qilinayotgan masala uchun ahamiyatga ega bo’lmagan, o’zida biror modda miqdorini mujassamlashtirgan jism tushiniladi. “Mazkur jismning barcha masalasi bir geometrik nuqtadamujassamlashgan» deb faraz qilinadi. Har qanday sharoitda deformastiyalanmaydigan ikki nuqta orasidagi masofa yoki aniqrog`i bu jismning ikki zarrasi orasidagi masofa o’zgarmay qolsa, bunday jismlar “absolyut qattiq jismlar” deyiladi. Materiya uzluksiz harakat qiladi, dialektik materializmda esa “harakat” deganda umuman har qanday o’zgarish tushiniladi. Harakat materiyaning ajralmas hussusiyatidan iborat bo’lib, uni huddi materiya kabi yaratib ham bo’lmaydi. Materiya doimo fazoda mavjud bo’lib, vaqt bo’yicha doimo harakatlanadi. Jismlarning bir-biriga ta’siri tufayli ro’y beradigan harakat va har qanday o’zgarishlarni har kuni tajribalarda kuzatish mumkin. Mikrodunyoda sodir bo’ladigan jismlar orasidagi o’zaro ta’sirlashuv butun olam tortishish kuchi ta’sirida yoki elektromagnit kuchlari ta’sirida yuzaga keladi. Klassik mexanikada kuch fundamental tushuncha hisoblanadi. Kuch- jismlarning o’zaro ta’sirlashuvi va ularning mexanik o’zgarishining sababchisi, ya’ni ularnibir-biriga nisbatan ko’chishining fizik me’zoni hisoblanadi. Butun olam tortishish qonuniga ko’ra kuchning manbai massa hisoblanadi. Shunday qilib, Nyuton tomonidan ilk marotaba kiritilgan “massa” tushunchasi kuchga qaraganda fundamentalroq hisoblanadi. XIX asrda fizikaning rivojlanishi shuni ko’rsatadiki, mikrodunyoda ta’sir ko’rsatayotgan boshqa ko’rinishdagi kuchlar elektr va magnit maydon kuchlarining manbai elektr zaryaddan va harakatidan iborat ekan. Mazkur kuchlarning

mavjudligini Kulon qonuni, kuch uchun Lorenst formulasi va Maksvellning elektromagnit nazariyasi tenglamalari yaxshi tasdiqlab turibdi. Elektr zaryadning mavjudligi ham nazariy, ham tajribada kuzatildi, ammo uning ishorasi, kvantlanganligining kelib chiqishi to’g`risidagi savolga hamon javob yo’q. Bu masalaning echimini kelajak hal qiladi. Massa g`oyasiga yana qaytsak, u zaryad zaryad kabi hozirgi vaqtda uningkvantlanganligi kuzatilgan emas, massa shu hussusiyati bilan zaryaddan farq qiladi. Ehtimol bu dalil hozirgi zamonning mikrodunyo to’g`risidagi tasavvuvira mos kelayotgandir, balki kelgusida boshqacha bo’lar. Shu bilan birga massa faqatgina gravitastion o’zaro ta’sirning o’lchovigina bo’lmay, balki jismlarning inertlik me’zoni hamdir. Binobarin inertlik – jismning qaysarlik o’z tezligini o’zgartirishini hohlamasligidir. Shunga ko’ra, ko’pincha gravitastion o’zaro ta’sirlashuvning o’lchovi sifatida m gr , va inertlik o’lchovi sifatida inert massa m i tushunchasi kiritiladi. Barcha jismlar orasida o’zaro tortishish kuchlari mavjudki, bu kuchlarni Nyuton “Butun Olam tortishish kuchlari» deb atadi. Bu kuch “Gravitastion kuch” deb ham ataladi. Massalari m 1 va m 2, hussusiy o’lchamlari ular orasidagi r masofadan ancha kichik bo’lgan ikki jism orasidagi butun olam tortishish kuchining qiymati22 1 r m m G F  munosabat bilan aniqlanadi. Bu formula Nyuton kashf qilgan butun olam tortishish qonunining ifodasidir. Bu qonun quyidagicha ta’riflanadi: barcha jismlar bir-biriga massalari ko’paytmasiga to’g`ri proporsional va ular orasidagi masofaning kvadratiga teskari proporsional bo’lgan kuch bilantortishadi. Tajribalar asosida G=6,67·10 -11 m 3 /kg·s 2 ekanligi ma’lum bo’ldi. Nisbatan aniq o’lchashlar natijasida gravitastion va inersion massalar teng. Mazkur dalilni klassik mexanika nuqtai nazaridan hech tushuntirib bo’lmaydi. Umumiy nisbiylik nazariyasida kuch tushunchasi ortiqcha – tortishish maydonida jismlar go’yo eng qisqa yo’l bo’yicha “o’z-o’zicha” geofizik chiziqlar bo’yicha egrilangan fazo va vaqt bo’yicha harakatlanadi. Shu bilan birga tortishish maydoni modda massasi tomonidan yaratilgan egrilangan fizik fazoning xuddi o’zidir. Egrilanganlikning matematik

ma’nosi shuki, berilgan fazo yaxshi tasavvur etadigan Evklid fazosidan nimasi bilandir farqlanishidan iborat. Tabiatshunoslikning uzoq vaqt orasidagi rivojlanish davrida harakatning miqdoriy jihatdan tavsif etishdagi vaqt va fazo to’g`risidagi shakllangan tasavvurlar tub ma’nosi bilan o’zgardi. Fizikada harakat eng umumiy ko’rinishda, fizik tizimning o’zgarishi deb qaraladi va uni tavsif etish uchun Dekart paytidan boshlab, fazo-vaqtiy koordinatalar va fazo-vaqt kontinium nuqtalaridan iborat o’lchanadigan parametrlar to’plami kiritiladi. Fizikada tizim holatining boshqa parametrlari-impuls, energiya, harorat, spin va hakazolardan foydalaniladi. “Vaqt” deganda nima tushuniladi? Vaqt qisqasi, soat nimani ko’rsatsa o’sha. Soatning ishlash prinstipi turli fizik hodisa jarayonlarga asoslangan bo’lishi mumkin. Eng qulay uzoq vaqt kata aniqlik bilan takrorlanadigan davriy jarayonlar, hususan, Erning o’z o’qi atrofida aylanishi, uyg`otilgan atomlarning elektromagnit nurlanishi va hakazolar. Vaqtni o’lchashda nodavriy jarayonlardan ham foydalanish ham mumkin (masalan, atom yadrosining emirilishi yoki tortishi maydonida jismlarning erkin tushishi). Tabiatshunoslikning juda ko’p muvaffiaqiyatlari aniqroq yuradigan soatlarni yasash va tasavvur etish bilan bog`liqdir. Vaqtnin yanada aniqroq ta’riflasak, vaqt fizik jarayon va hodisaning ob’ektiv tavsifidan iboratdir; u universal kattalik. Qandaydir real jism yoki tizimlarda ro’y berayotgan o’zgarishlarni bog`lamasdan turib vaqt haqida gapirish fizika nuqtai nazaridan mazmunga ega emas. Nyuton vaqtni absolyut va nisbiy turlarga bo’ladi. Nyuton o’zining “Natur falsafaning matematik asoslari» deb nomlangan kitobida shunday yozadi: “Absolyut, haqiqiy yoki matematik vaqt o’z-o’zicha, ichki tabiati bilan biror tashqi narsalarga bog`liq bo’lmay, tekis o’tadi va u boshqachasiga “davomiylik” deyiladi”. Nisbiy tuyuladigan yoki odatiy vaqt aniq yoki tashqi sezgilarimiz yordamida aniqlanadigan qandaydir harakat orqali amalga oshiriladigan, kundalik turmushda

haqiqiy matematik vaqt o’rnida qo’llaniladigan soat, kun, oy, yil kabi davom etish o’lchovidir. Absolyut vaqtning o’zgarishi mumkin emas. Vaqt va fazo o’zi o’zini va butun mavjudotni singdiruvchidir. Shunga o’xshash fikrni Nyuton fazo uchun ham bildirgan. Fizikaning rivojlanishi jarayonida maxsus Nisbiylik nazariyasi yuzaga kelishi Bilan “absolyut vaqt fizik ma’noga ega emas” degan fikr tug`ildi. U faqat ideal matematik tasavvurdan iborat. Chunki tabiatda hech qanday real jarayon yo’qki, u absolyut vaqtni o’lchashga yaroqli bo’lsin. Birinchidan, vaqt o’tishi sanoq sistemasi tezligiga bog`liq. Etarlicha katta tezlik – yorug`lik tezligiga yaqin tezlikda vaqt sekinlashadi, ya’ni relyativistik sekinlashish yuzaga keladi. Ikkinchidan, tortishish maydoni vaqtni gravitastion sekinlashishiga olib keladi. Ba’zi bir sanoq sistemalaridagi lokal vaqt to’g`risida gapirish mumkin. Vaqt turli fizik sharoitda turlicha o’tadi. Vaqt doimo nisbiydir. Vaqtning muhim hususiyati vaqt haqidagi postulatada ifodalangan. Har tomonlama bir xil hodisalar bir xil vaqtda o’tadilar. Hususan, yaxshi soatlarning takrorlanishi davri oralig`i bir xil sharoitda tamomila bir xil. Mazkur postulat shak-shubhasiz tabiiy ko’rinsada, uning haqiqiyligi nisbiydir. Chunki uni tajribada eng mukammal, ammo real soat yordamida ham tekshirib bo’lmaydi: ular albatta ideal emas, ularning o’zini aniqlanish chegarasi mavjud. Turli vaqtlarda tabiatda tomomila bir xil sharoit yaratish imkoniyatiga absolyut ishonch yo’q. Shu bilan bir qatorda uzoq vaqtlar davomida o’tkazilgan tabiiy-ilmiy tadqiqotlar tajribasi postulatning muayyan aniq chegarasidadir. Uning aniqligi esa istalgancha yuqori bo’lishi ham mumkin. Fazo konstepstiyasi ham haddi vaqt konstepstiyasi kabi uzoq rivojlanish va tiklanish yo’lini bosib o’tdi. Fazo to’g`risidagi birinchi tasavvur tabiatda va birinchi navbatda mikrodunyoda muayyan hajmni egallovchi qattiq fizik jismlar mavjudligining shak-shubhasizligidan kelib chiqdi. Shunday tasavvurdan quyidagi ta’rif kelib chiqadi: Fazo fizik jismlarning bir vaqtning o’zida birgalikda mavjud bo’lish imkoniyatini ifodalaydi. Fazoning birinchi tugallangan nazariyasi –Evklid geometriyasidir. U 2000 yil ilgari

yaratilgan bo’lishiga qaramay, hozirgacha ilmiy nazariya namunasi hisoblanadi. Evklid nazariyasi go’yo vaqtdan tashqari mavjud bo’lgan ideal matematik ob’ektlar bilan ish ko’radi. Shu ma’noda fazo mazkur geometriyada – ideal matematik fazodir. XIX asrning yarimigacha, ya’ni Evklid geometriyasi yaratilgunga qadar tabiatshunoslikning hech biri real fizik fazo bilan Evklid fazosining o’zaro o’xshashligiga shubha qilmas edilar. Nyuton abstrak vaqtga o’xshatib, «absolyut fazo” tushunchasini ham kiritdi. Absolyut fazo mutlaqo bo’sh bo’lishi, shu bilan birga unda faqat fizik jismlar mavjud bo’lishi ham mumkin, bu holda ushbu fazoda fizik jarayonlar sodir bo’ladigan osferasidan iboratdir. Bunday fazoning hussusiyati Evklid geometriyasi bilan belgilanadi. Fazo to’g`risidagi bu tasavvur hozir ham juda ko’p tajribalar asosida etilganligi tufayli kata ixtirolarni ochish imkoniyatini berdi. Bo’sh fazo albatta ideal fazodir. Bizni o’rab turgan real olam moddiy jismlarga to’ladir. Hattoki havosiz kosmik fazo ham yulduzlar, meteoritlar, elementar zarralar, astronomlarning taxminicha ko’zga ko’rinmas berkingan materiya ham bo’lishi mumikin ekan. Bo’sh fazoning idealligi mexanik harakatning nisbiyligini ham tasdiqlaydi. Jismning harakatini tavsiflash uchun boshqa jismlar sanoq boshi tarzida ko’rsatilishi kerak, chunki bir jismning o’z harakatini bo’sh fazoda kuzatish mumkin emas. Maxsus nisbiylik nazariyasi fazo va vaqtni bir kontiniumfazo va vaqtga birlashtiradi. Bunday birlashishga yorug`likning vakuumdagi tezligi s = 3000000 km/s hamda nisbiylik prinstipi asos bo’lib xizmat qiladi.berilgan nazariyadan fazoning turli nuqtalarida sodir bo’lgan ikki xodisaning bir vaqtda o’tishining nisbiyligi hamda bir-biriga nisbatan harakatlanayotgan turli sanoq sistemalarda o’lchangan uzunliu va vaqt oralig`ining nisbiyligi kelib chiqadi. Buning ma’nosi shuki, real olam uchun fazo va vaqt absolyut emas, balki nisbiy tavsifga ega ekan. Nyutonning klassik mexanikasi fizika tarixining rivojlanishida muxim rol o’ynadi va hozirda ham o’ynab kelmoqda. U Erda va Erdan tashqari sharoitlarda juda ko’p jarayonlarni tushuntirib berdi va juda uzoq vaqt davomida texnik

muvaffaqiyatlarning asosi bo’lib keldi. Uning asosida ixtisoslikning turli sohalarida ilmiy tekshirishlarning juda ko’p usullari shakllandi. Ko’p holda bunday fikrlash va dunyoqarashni belgilab berdi. XX asrning boshlariga qadar barcha hodisalarni “jism va zarralarning harakati bilan tushuntirish mumkin» degan mexanistik dunyoqarash hukmron edi. Fizik jarayonlarni mexanik tasavvur etishning eng katta muvaffaqiyatining misoli tarzida moddalarning molekulyar kinetik nazariyasini keltirish mumkin. Mazkur nazariya issiqlik nazariyalarinitushunish imkoniyatlarini beradi. XX asrga qadar fizikaning qiyofasini belgilagan Nyuton konstepstiyasi klassik mexanikaning asosida yotadi. Nyuton tizimiga ko’ra, fizik reallik moddiy nuqta, vaqt fazo va kuch tushunchalari bilan tavsiflanadi. Nyuton konstepstiyasida “fizik hodisalar” deganda, o’zgarmas qonunlar bilan boshqariladigan moddiy nuqtaning fazodagi harakatini tushinish kerak. Moddiy nuqta reallik haqidagi bizning tasavvurimizning yagona uslubidir. Bunda ushbu reallik o’zgarishga qodirdir. Nyuton 1667 yili dinamikining uchta qonunini taklif etdi. Ular klassik mexanikaning asosini tashkil etdi. Nyuton qonunlari insoniyat katta tajribalarining umumlashgani bo’lib, ular mexanikada juda muhim rol o’ynaydi. Odatda jismlarning mexanik harakatini kuzatishda Er bilan bog`liq sanoq sistemadan foydalanamiz. Lekin bunda Erning Quyosh atrofida qiladigan aylanma harakatlari e’tiborga olinmagani uchun bunday sanoq sistemalarqat’iy inersial sanoq sistemalari bo’la olmaydi. Koordinatalarning boshi uchun Quyosh markazi olinadigan va koordinata o’qlari qo’zg`almas deb qabul qilingan yulduzlar tomon yo’nalgan sanoq sistemalarida Nyutonning birinchi qonuni aniq bajariladi. Jismning massasi m – materiyaning asosiy xarakteristikasidan iborat bo’lgan fizik kattalikdir. U materiyaning inersial va gravitastion xussusiyatlarini belgilaydi. Aniq eksperimentlar yordamida gravitastion va inersion massalar bir-biriga proporsionalligi ma’lum bo’ldi, shuning natijasida keyinchalik biz faqat jismning massasi to’g`risida gaplashamiz.

Nyutonning birinchi qonunida eslangan ta’sirini tavsif etish uchun Yangi tushuncha - kuch kiritildi. Kuchlar ta’sirida jismlar v tezligini o’zgartiradi, ya’ni tezlansh oladi yoki deformastiyalanadi. Tajribalarda quyidagilar aniqlangan: Biror ixtiyoriy jismga kuchlar navbatma-navbat ta’sir etganda jism erishgan tezlanishning qiymatlari ham turlicha (a 1 , a 2 , a 3 ) bo’ladi. Lekin ta’sir etuvchi kuchning jism erishgan tezlanishiga nisbati barcha hollarda o’zgarmas kattalik bo’ladi, ya’ni Kattaligi bir xil bo’lgan kuchlar ta’sirida turli massali jismlar erishgan tezlanishlarning qiymatlari jismlar massalariga teskari proporsional bo’ladi. Massasi kattaroq jismning o’z tezligini saqlash hussusiyati yaqqolroq namoyn bo’ladi. Mazkur hususiyat, yuqorida qayd qilganimizdek, jismning inertligidir. Demak massasi kattaroq jismning inertligi ham kata bo’ladi. Shuning uchun «jismning massasi - uning inertlik o’lchovi” deya olamiz. Yuqorida bayon etilgan tajribalarni umumlashtirib quyidagi hulosaga kelamiz: har qanday jismning inersial sanoq sistemalarida erishgan tezlanishi ta’sir etuvchi kuchga to’g`ri proporsional bo’lib, jismning massasiga teskari proporsional bo’ladi, ya’nim F a Mazkur formula dinamikaning asosiy qonuni–Nyutonning ikkin qonuni matematik ifodasini aks ettiradi. Ikki jism o’zaro ta’sirlashishining mohiyati shundaki, agar birinchi jismga ikkinchi jism biror kuch bilan ta’sir etsa, o’z navbatida ikkinchi jism ham, albatda qandaydir kuch bilan ta’sir etadi. Ikki jism ta’sirlashganda doim kuch vujudga keladiki, bu kuchlar shu jismlarning har biriga qo’yilgan bo’ladi. Mazkur kuchlar bir to’g`ri chiziq bo’ylab qarama-qarshi tomonga yo’nalgan. Bu kuchlarning absolyut qiymatlari o’zaro tengdir. const a F а F   2 2 1 1

Nyuton kuchlardan birining “ta’siri” deb, ikkinchisini “aks ta’sir” deb atadi. Bu ajratish shartlidir, chunki ikkala kuchlarning ham ta’siri bir xil. Lekin ular ikki alohida jismga qo’yilganligi uchun bir-birini muvozanatlamaydi. Masalan, mix qoqish jarayonia bolg`aning mixga ta’sir kuchi mix qalpog`iga, mixning aks ta’sir kuchi bolg`aga qo’yilgan ta’sir kuchi ta’sirlanish jarayonida bir-biriga tegadigan jismlardan birining deformastiyalanishi yoki tezlanishi sifatida amalga oshadi. Xususan, o’q devorga urilib unda chuqurcha hosil qilsa, devorning aks ta’siri tufayli o’qning harakati sekinlashadi, u ezilib pachoqlanadi. Tajribaning natijalari umumlashtirilgan holda Nyutonning uchinchi qonunida aks ettirilgan jismlar aynan bir to’g`ri chiziq bo’ylab yo’nalgan absolyut qiymati jihatidan qarama-qarshi kuchlar bilan ta’sir qiladi, ya’ni1;2 2;1 F F     bunda: F 1;2 – birinchi jismga ikkinchi jism tomonidan ta’sir etuvchi kuch, F 2;1 – ikkinchi jismga birinchi jism tomonidan ta’sir etuvchi kuch. Nyuton qonunlarini mexanikaning oddiydan murakkabgacha bo’lgan ko’p masalalarini echish imkoniyatini beradi. Bunday masalalar Nyuton va uning izdoshlari o’sha vaqt uchun mutlaqo yangi bo’lgan matematika apparat – differenstial va integral hisobni kiritganlaridan so’ng echish mumkin bo’lgan. Bunday masalalar spektri g`oyat kengaydi, ayniqsa dinamikaning juda ko’p masalalarini, jumladan osmon mexanikasi masalalarnini echish nihoyatda unumli bo’ldi. Ko’p fizik hodisalarni sababiy tushuntirish, ya’ni tabiatshunoslikdagi qadimda tug`ilgan sababiyat prinstiplarining real timsoli amalga Osha boshlashi X V11 1 asrning oxiri-XIX asr boshlarida klassik mexanikani absolyutlashtirishga olib keldi. Uning yorkin vakili - matematik, fizik, filosof Per Silon Laplasdir (1749-1827). Hozirgi tasavvurlarga ko’ra klassik mexanika o’zining qo’llanish sohasiga ega: uning klassik mexanika o’zining qo’llanish sohasiga ega: uning qonunlari yorug`lik tezligidan g`oyat kichik, nisbatan sekin harakatlanuvchi jismlar uchun bajariladi.

Shu bilan birga amaliyot ko’rsatadiki, klassik mexanika so’zsiz haqiqiy nazariya bo’lib, u fan mavjud ekan shundayligicha qoladi. U bilan birgalikda, albatta tabiatning klassik abstrakt obrazlari uning asosida yotgan fazo, vaqt, massa, kuch va hokazolar ham qoladi. Hech bo’lmaganda mazkur obrazlar hozirgi zamon fizikasida va butun tabiatshunoslikda saklanadi, ammo ular yanada anik va yanada yaqqol bo’lib qoladi. Uning birinchi o’qituvchisi professor Isaak Barrou bo’lib uni optikaga qiziqtirgan edi. 1665 yili ranglarning prizmatik hussusiyatlarini o’rgana boshlagan. Shu yili Kepler ishlarini o’rganib butun olam tortishish konunini yaratdi. 1687 yili uning asosiy asarlaridan biri “Natur-falsafaning matematik asosi” asarini chop etdi. Bu asarida u fazoviy jismlar nazariyasi va klassik mexaniqani tushuntirishda umum metodologik narsalari, fazo va vaqt, kuch, og`irlik kuchi kabi tushunchalarni shakllantirdi. Keng qamrovli olim bo’lgan. U mexaniqa va optikadan tashqari Issiqlik hodisalari hatto - astronomiya va matematikaning ayrim sohalari bilan shug`ullanib Leybnits bilan birga differenstial va integral hisoblashlar bilan shug`ullangan. 1696 yili. "Monetniy dvor"ni direktori etib tayinlangan. U umrining oxirini Londonda o’tkazdi. 1703 yili Kirollik jamiyatining prezidenti etib tayinlangan. 1705 yili unga dvoryanin lavozimi berildi. 1727 yili 84 yoshida vafot etdi. U Vestminstr mozoriga dafn qilingan. U mozorga faqat qirol va uning yaqinlari dafn qilinadi.

Похожие

Fizikaning rivojlanish tarixi

Fizikaning rivojlanish tarixi 2

XIX asrning oxiri va XX asrning boshlaridagi ilmiy revolyusiya. Zamonaviy fizikaning yuzaga kelish tarixi va uning asosiy yo’nalishlari

Fizika-umumiy ta’lim, akademik litsey hamda kasb - hunar kollejlarining o‘quv predmeti

Astranomiya va fizika fanlarining o’zaro bog’liqligi