Fizikaning ba’zi bir muxim sohalarini rivojlanish tarixi. Elektronning tug`ilishi - Физика - Рефераты

Fizikaning ba’zi bir muxim sohalarini rivojlanish tarixi. Elektronning tug`ilishi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

163 KB

Fizikaning ba’zi bir muxim sohalarini rivojlanish tarixi. Elektronning tug`ilishi Reja: 1. Elektr tushunchalarining tarixi 2. Elektronning kashf qilinishining ahamiyati 3. Kvant nazariyasining yaratilishi 4. Rezerford tajribalari va atomning planetar modeli 5. Tomsonning atom modeli 6. Nurlanish kvantlarining tarixi 7. Elementar zarrachalar tarixi

Elektr tushunchalarining tarixi. Olimlar elektr xodisalarini o’rganishda uning hususiyatlari moddaning elektr miqdoriga bog`likligini aniqlashdi. Bu miqdor diskret bo’lishi va qandaydir elementar qisimlardan tashkil etilishi haqidagi fikr XVIII asrdayoq (B.Franklin, V.Veber,O.Mossoti, G.Devi va boshqalarning ilmiy ishlarida) hamda XIX asrning boshlarida o’sha davr olimlari orasida mavjud edi. Dar haqiqat, Demokrit davridan buyon moddaning atomlardan tuzilganligiga (moddaning massasi kichik elementar bo’laklar (atomlar) dan iborat) shubha yo’q edi. Lekin olimlar orasida nima uchun o’z navbatida atom ham qandaydir strukturaga ega bo’lishi keraligi haqidagi fikrlar paydo bo’la boshladi.M.Faradey tomonidan tajribada o’rganilgan va isbotlangan elektroliz mikdoriy qonunining ochilishi Bir valentlik 1 gr mol moddani elektrodlarda 100% li chiqishni ta’minlash uchun 96500 Kl elektr zaryad miqdori talab etiladi, ikki valentlik moddalar uchun esa, - ikki marta ko’p zarrayad miqdori kerak bo’ladi . yuqoridagi fikrlarning rivojlanishiga, shu yo’nalishda izlanishlar, tadqiqotlar olib borishga katta turtki bo’ldi va asos bo’lib xizmat qildi. 1881yilda bu qonunning tahlili natijasida elektr eng kichik elementar zaryadlarga ega bo’lgan zarralardan tashkil topgan degan fikrni bir-biriga bog`liq bo’lmagan holda nemets olimi Genrix Rudolf Gelmgols (1857-1894) va ingliz olimi Dj.Stonilar e’lon qiladi (Bunga qadar Dj.Stoni 1874 yil ilk bor o’zining ilmiy ma’ruzasida ham bayon etib o’tgan). Ushbu g`oya ilm-fanda o’zining barqaror o’rnini egalladi. Oradan o’n yil o’tgach (1891 yil) Dj.Stoni bu elementar zaryad miqdorini «elektron» deb nomalashni hamda atomni aslida bir qancha elektron va unga qarama-qarshi bo’lgan boshqa qisimlardan tashkil topgan struktura deb qarashni taklif etdi. 1897 yilga kelib Buyuk Britaniyaning Kembridj universitetidagi Kavendish laboratoriyasida E.Vixert va Dj.Tomsonlarning katod nurlarini o’rganish metodi asosida tajribada elektron kashf qilindi. Tomsonning o’zi tajribadagi katod nurlarini tashkil qilgan zarrani korpuskula, uning zaryad miqdorini esa elektron deb nomladi. Keyinchalik ham zarra ham uning zaryadi elektron deb atala boshlandi.

1996 yilda J.J.Tomsonga Elektronni kashf qilgani uchun “Nobel” mukofoti berildi. Elektronning kashf qilinishining ahamiyati! Elektronning ochilishi hamda uning unikal xussusiyatlarini o’rganishi atom tuzilishini to’g`ri tushinishga, kelajakda intesiv izlanishlar va tadqiqotlarni olib borishga ochilishiga turtki bo’ldi. Modda tomonidan elektromagnit energiyasini yutiish va chiqarilish jarayonlari atomning xatti-harakatiga bog`liqligi ko’rindi. Kimyoviy elementlarning bir-biriga o’xshashligi va farqi, ularning kimyoviy aktivligi va farqi haqidagi aniq tasavvurlar paydo bo’ldi. Mendeleevning kimyoviy elementlar davriy sistemasining ichki mazmuni yoritildi, turli- xil barcha jismlarda kimyoviy holati oydinlashtirildi. Yaynan elektronning hal qiluvchi harakati bilan bog`liq bo’lgan mutlaqo yangi asbob uskunalar paydo bo’ldi. Materiyaning tabiatiga nisbatan ilmiy tasavvurlar o’zgardi. 1897 yilda elektron - turg`un manfiy elektr zaryadga ega bo’lgan elementar zarra sifatida eksperimentda aniqlandi va shundan keyin fanda yangi atom fizika erasi boshlandi. 1897 yil “elektronning tug`ilgan yili ” deb hisoblanadi. Elektron zaryadining manfiy absolyut qiymati e=1,6·10 -19 Kl (Kulon), Massasi esa m=9,11·10 -31 kg Kvant nazariyasining yaratilishi Kvant nazariyasining yaratilishi 20 asr ilm fanidagi buyuk revolyusion xodisa sifatida qarashimiz mumkin. Chunki uning natijasida mikrodunnyo fizikasining qonuniyatlaring aniqlanishiga olib keldi. Bu nazariyaning asosida ikki olim V.Geyzenberg va E.Sherdingerlarning xizmati beqiyos. V.Geyzenberg 23 yoshida klassik fizikaning metodlarining jiddiy tarafdori bo’lmaganligi tufayli N.Borning yarimklassik modelidan o’zini bevosita chetga oldi va mutlaqo yangi fikrga keldi. Bu fikrga ko’ra: mikrodunyodagi yangi

hodisalar haqida ularga tegishli yangi til bilan gaplashish kerak. Geyzenberg shunday xulosaga keldiki, Borning modelida asosiy rolni o’ynagan tushunchalar orbitalar, ularning atrofida aylanib yurgan elektronlarning chastotallari aslida tajribada kuzatish mumkin bo’lmagan kattaliklar bo’lgani uchun ularni mikrodunyo fizikasidan chetlatish lozim. Tajribada atom elektronlarini ularning nurlangan va yutilgan kvantlar energiyasi bo’yicha qaralgani uchun aynan ushbu energiyalarni nazariyaga kiritish maqsadga muvofiq bo’lar edi. Yutilish va nurlanish kvant energiyalarining kattaligi ikkita kvant holatining orasidagi ayirmasi bilan aniqlanganligi uchun, asosiy nazariy termin sifatida Geyzenberg bir kvant holatidan ikkinchi bir kvant holatiga o’tish intensivligi ko’rsatuvchi kattalik sifatida “o’tish amplitudasi”ni kiritdi. Atom uchun o’tish amplitudasi boshlang`ich va oxirgi holatini belgilovchi ikkita butun sonlar bilan aniqlanadi. Kvant amplitudalari metodini qo’llab Geyzenberg matematika mayatnik yoki otsilyatorning tebranish holatlari haqidagi masalani echdi va klassik fizikada analogi bo’lmagan otsilyator energiya sathlari uchun ifodani oldi. Yarim yil o’tar-o’tmas Geyzenberg bilan birgalikda Maks Born va Paskual Iordanlar o’tish amplitudasi ikkita butun sonlar bilan ifodalanganligini hisobga olib, o’tish amplitudasi o’rniga matristalarni kirtib, kvant nazariyasini qayta ishlab chiqishdi. Bu nazariya bo’yicha barcha fizikaviy kattaliklar (impuls va koordinata) endi oddiy bitta son bilan emas, balki sonlar jadvali-matristalar bilan almashtirildi. Matematikada matristalar ustida sonlar kabi xilma-xil amallar bajarish mumkin: Qo’shish, ayirish, ko’paytirish, bo’lish. Lekin ko’paytirishda ko’paytuvchilarni o’rnini almashtirish bilan ikki xil natija xosil bo’lishi mumkin a b b a    yoki a b b a    Bu natija ko’paytiruvchilarning ketma-ketligiga bog`liq. Fizika kattaliklarini belgilovchi matristalar, yoki boshqacha aytganda ularning operatorlari faqatgina tajribada kuzata oladigan kattaliklarni ifodalaydi. Fizika kattlakning operatoria aslida ushbu kattalikning o’lchash operastiyasini anglatadi. Shuning uchun operatorlar ko’paytmasi fizik kattaliklarining o’lchash kema- ketligiga bog`liqdir. Masalan koordinata va impulsni o’lchash natijasi ularni

qanday ketma-ketlikda o’tqazilishiga bog`liq va natija xar xil bo’lishi mumkin. Bu ko’paytmalarning ayirmasi Plank doimiysi bilan farqlanadi. Nima uchun elektronning atomdagi orbitasini o’lchash qiyinchilik tug`diradi? Elektronni o’lchash uchun biz uning to’lqin uzunligiga mos foton bilan “yoritish” va uning impulsini o’lchash mumkin. Lekin, bunday fotonning impulsi (energiyasi) judda katta bo’lib, atomning sturukturasini emirilishga olib keladi va o’lchashni o’tkazib bo’lmaydi. Agarda, o’lchashni biz “yumshoq” foton (to’lqin uzunli atom birligidan kattaholatda) o’tkazsak, uholda atomning ichki sturukturasini ajrata ololmaydi. Ushbu sodda hayoliy tajriba misolida mikrodunyoda eksperimental kuzatishlardan olinadigan natijalarga katta ta’siri ko’rinadi. Tomsonning atom modeli. 1904 yildan boshlab molekula va atomlarning hilma-hil modellari yaratila boshlandi. Ular orasidan Dj.Tomsonning atom modelini alohida etiborga sazavvor. Bu modelga asosan atomning musbat qismi bir tekis elektrlangan shar sifatida bo’lib, uning ichida bir necha manfiy elektronlar joylashgan. Bu modelda elektronlarning soni musbat zaryadlarning miqdoriga teng va atom yaxlit neytral struktura sifatida qaraladi (keks ichida mayizlar singari). Rasm : Tomson modeli bo’yicha atom tuzilishi Atomning eng soda ko’rinishi - vodorod atomi bo’lib, uning radiusi r=10 -10 m atrofida. Vodorod shari ichida yagona elektron mavjud. Bunday atom modelida muvozanat holatidan chiqarilgan elektron elektromagnit to’lqinlarining nurlanish manbaiga aylanishini hamda uning nurlanish chastotasi tajribada kuzatilgandek ko’rish spektrda joylashishini oson tushintirish mumkin.

Rezerford tajribalari va atomning planetar modeli. 1906 yilning yoz kunlarida Kanadaning Makgil universiteti fizika laboratoriyasi raxbari E.Rezerford Tomson modeliga tayanib, atom sturukturasini o’rganish bo’yicha atomdagi musbat zaryadning taqsimotini eksperimental tarzda o’rganishni yo’lga qo’ydi. Buning uchun u atomlarni α -zarralar (alfa) bilan zondlash (bombardimon qilish) metodini qo’lladi. Radiy va boshqa elementlarning parchalanish jarayonida yuzaga keladigan α zarra – aslida, to’liq ionlangan geliy atomidir. Uning massasi 6,64·10 27 kg, zaryadi 2e + , parchalangish paytida α zarra - tezligi 10 7 m/s E.Rezerford α -zarralarining ingichka tarami og`ir ximiyaviy elementlaridan tuzilgan yupqa slyudadan (yoki oltin zar qog`oz (folga) dan) o’tgach biroz kengayganini va ayrimlari esa qarama-qarishi (180 o ) tomonga sochilganini sezib qoldi. Uch yil davomida E.Rezerford (Buyuk Britaniyaning Manchester shahrida) shogirdlari E.Marslen va Geygerlar bilan birga tajribalar (10 mingdan ortiq) o’tkazdi. Bunda asosan 4-6 o gacha sochilgan α -zarralari bilan birgalikda bevosita to’g`ri qaytganlari ham uchradi. Orqaga qaytgan α -zarralarning miqdori boshqa burchaklarga sochilgan zarralardan nisbatan kam edi. α -zarralarini nima to’g`ri yo’ldan buzdi? Kulon qonuniga asosan musbat α -zaralarini faqat boshqa bir og`ir musbat zaryadgina orqaga qaytarishi mumkin. Atomdagi mavjud engil elektronlar bu vazifani bajara olmaydi. Demak atomning musbat qismi (Rezerfordning taklifiga ko’ra – atom yadrosi) katta massaga ega va atom markazida joylashgan bo’lsagina bunday α -zarralarining sochilish manzarasi vujudga kela oladi. Aynan shu natijalarga ko’ra E. Rezerford o’zining yangi planetar modelini kiritdi. Bu modelga ko’ra atom engil elektronlar hamda atomning deyarli xamma massasi, butun musbat zaryadini qamrab olgan, markazida joylashgan yadrodan tashkil topgan. Planetar modelidan E.Rezerford quyidagi xulosalarga keldi:

 nishon atomlaridagi elektronlar α -zarraning harakat traektoriyasini deyarli o’zgartira olmaydi, chunki uning massasi deyarli 8000 marta kichikdir va α -zarrachaning asosiy ta’siri atomning musbat zaryadlangan qismi bilangina ro’y beradi;  atomning yaqin markazi atrofida juda katta musbat elektr kuchining manbai joylashgan (musbat zaryadlangan alfa zarrachalarni orqaga qaytarish uchun markazda faqat musbat zaryad bo’lishi mumkin!);  atomning markazida joylashgan va musbat elektr zaryadiga ega bo’lgan kismi uning deyarli hamma massasini o’ziga to’plagan yadro joylashgan. 1911 yil E.Rezerford tajribada olingan ma’lumotlarga tayanib o’zining planetar atom konstepstiyasini ilmiy maqolada nashr etdi. Ushbu model asosida Kuyosh sistemasi singari atom markazida yadro joylashgan, atrofida esa yadroning zaryad soniga teng elektronlar aylanma traektoriya bo’ylab harakat qiladilar. Atomdagi elektrolar soni va uning musbat zaryadi miqdori Kimiyoviy elementlar davriy jadvalidagi elementning tartib raqamiga teng. Yadrodan eng chetda joylashgan elektron orbitasining radiusi atomning kattaligini beradi. E.Rezerford keltirgan planetar modelning barcha afzalliklaridan bilan birga uning kamchiliklarini ham keltirib o’tgan. Ulardan biri: atomning real mustaxkam holatini tushuntiraolmaganligida. Chunki, klassik elektrodinamikasi bo’yicha aylanma harakatdagi har qanday zaryad (atom atrofida elektron kabi) uzluksiz ravishda atrofga o’zidan elektromagnit to’lqinlar chiqaradi va asta sekin o’z energiyasini yo’qotadi. Bunga ko’ra atomdagi elektron ham o’z energiyasini 10 -8 s davomida butunlay yo’qotib, atomni emirilishiga olib kelishi kerak edi. Lekin real vaziyatda bunday holat ro’y bermaydi va atomning mustaxkamligi buzilmaydi. Shuning uchun E.Rezerfordning atom modeli Tomson modeli kabi uzoq yashamadi lekin yaqin kelajakda atom yangi modellarnining vujudga kelishiga zamin yaratdi. NURLANISH KVANTLARINING TARIXI.

Jismning nurlanish qonunlarining o’rganilishi, ularning tadqiqotlari 19 asrning boshlaridayoq boshlangan. 1809 yilda Per Prevo (shveystariyalik fizik, adabietchi 1751-1839y.y.) tomonidan qilingan hulosaga ko’ra har qanday jism atrofga nur sochish hususiyatiga ega. 19 asrdagi spektroskopiyaning rivojlanishi natijasida nafaqat nurlanish spektrlari balki yutilish spektrlari ham birgalikda o’rganilindi. Bunda spektrlarning yana bir ajoyib hususiyati kuzatildi: nurlanish va yutulish spektrlari o’rtasida juda bir sodda munosabot mavjud ekanligi : ushbu jism tomonidan sochiladigan spektral diapozoni yutilish spektrlarida yoki mavjud emas yoki keskin boshlanadi. Bu hususiyatni faqat kvant nazariyasigina tushuntira oldi. Gustav Kirxgof (olmon fiziki, 1824-1887y.y.) yangi qonunni quyidagicha ta’riflab berdi: bir xil tulkin uzunligidagi xamda temperaturadagi barcha jismlar uchun nurlanish (El ,T0 ) va yutilish (A l,T0 ) kobliyatlarining nisbati bir xil: El ,T0 / A lT0 = f 0 (l,T) Bu erda f 0 (l,t) - barcha jismlar uchun (bir xil l - tulkin uzunligiga xamda bir xil T- temperaturaga boglik) bir xil Gustav Kirxgofning universal funkstiyasi. Gustav Kirxgof ilm fanga absolyut kora jism tushinchasini kiritgan: unga tushadigan barcha nurlarni yutadigan jism - absolyut kora jism deyiladi va uning uchun A l,T =1. Demak kora jism uchun f(l,t) = El ,T - kora jism uchun nurlanish kobliyatiga teng. G.Kirxgofning uzi universal funkstiyani ta’riflab beraolmadi, lekin uning ayrim xususiyatlarini aytib utdi xalos. Lyudvig Bolsman (avstriya fiziki, 1844-1906y.y.) absolyut kora jismning nurlanishining tulik energiyasi, uning temperaturasining 4-chi darajasiga proporsionalligini termodinamika konunlaridan keltirdi. Termodinamika va optika asosida u iversal funkstiyani aniklash imkoni bulmadi.

Tajribada klassik fizikasi tassavurida tushinish kiyin bulgan manzara kuzatildi: termodinamik muvozanat xolatda modda atomlarining tebranishi va elektromagnit nurlanishi urtasida deyyarli barcha energiya tebranayotgan atomlarda joylashgan xamda uning juda kichik kismigina nurlanishga sarflanadi. Klassik nazariyasiga kura esa deyarli barcha energiya elektromagnit maydon energiyasiga aylanishi kerak edi. Berilgan temperaturada, muay’an chastotada (takroriylikda) jism uzidan kancha yoruglikni nurlaydi? Bu savolga javob topish onson bulmadi. 19 asrning 80-chi yillarida u iversal funkstiyani asosan empirik tadkikotlari yuli bilan aniklandi. 1896 yilda Vilgelm Vin (olmon fiziki, 1864-1928y.y.) , 1900 yilda DjonUlyam Reley (ingliz fiziki, 1842-1919y.y.) va Djeyms Xopvud Djinslar (ingliz fiziki va astronomii, 1877-1946 y.y.) tomonidan ikki xil formulalar taklif etilgan edi. Vinning formulasi asimptotik ravishda kiska tulkinlar sohasida tugriligi, Reley va Djinslarning formulasi esa uzun tulkinlar sohasidagina to’g`ri natija berishi. Oraliq sohada esa biror bir formula mavjud emas edi. Bu masala yuzasidan Maks Karl Ernst LyudvigPlank (olmon fizik- nazariyatchisi, 1858-1947y.y.) , 10 yil davomida astoydil ishlab (xatto uzi uchun xam tusatdan) yangi formulani 1900 yil 16 dekabrda taklif etib ilm fan tarixida kvant fizikasining ilk bor yaratuvchisiga aylandi. Berilgan temperaturada, muay’an chastotada (takroriylikda) jism uzidan kancha yoruglikni nurlaydi (yoki, ilmiy tilda gapirsak, qizdirilgan jismning nurlanish spektri qanday grafik ko’rinishda bo’ladi)? Bu savolga javob topish yuqorida keltirgan tadkikotlardan kurilgandek onson bo’lmadi. Eksperimental natijalarini deyarli to’g`ri izohlab beruvchi lekin moslash metodi asosida topilgan formulani ishlab chikish uchun Maks Plank yangi bir ishchi gipotezani (farazni) kiritishga majbur buldi. Uning ma’nosi klassik fizikasiga mos kelmas edi: «atomlar uzlaridan nurni fakatgina diskret porstiyalari yoki kvantlar bilangina atrofga sochadi». Ammo keyinchalik aynan shu gipoteza mikrodunyoning yangi fizikasi - kvant fizikasining yaratilishiga olib keldi.

4-5 yil Plank nazariyasi ilmiy jamoa urtasida e’tibordan chetda buldi. Fakat 1905 yilda Albert Eynshten fotoeffekt, 1909 yilda Iogann Shtark esa - elektronlarni tormozlash (sekinlatish) natijasida rentgen nurlanishiga olib kelish xodisalarini Plankning kvantlar goyasiga tayanib tushintirishdilar. M.Plank buyicha nurlanish energiyasining diskret bulishi fakat atom yoki molekulaning nurlanish xussusiyatlariga boglig degan bulsa Albert Eynshten energiyaning diskretligini yoruglikning uzi bilan bogladi va bu elektromagnit maydonning xussusiyatiga aylantirdi. Iogann Shtark ulardan xam oldiga utib mutloxo elektromagnit nurlanish haqida yangi xussusiyatlar kiritdi: anik bir impuls va chastota (takroriylik) yoki energiyaga ega bulgan «yoruglik zarachasi»ni. Demak elektromagnit maydon uchun korpuskulyar-tulkin dualizmi urinliligini kursatdi. Yoruglik ayrim tajribalarda uzini zarra sifatida tutadi, ayrimlarida esa – tulkin sifatida. Ikkala xolat xam elektromagnit maydon uchun tabiyidir. 1911 yilda Bryusselda utkazilgan fizika fanining buyuk anjumanlaridan biri 1- chi Solveya kongressida suzga chikkan avstriyalik fizik Artur Erix Gaaz (1884- 1941) kuydagi fikrni bildirdi: «elektron harakati natijasida atom o’zidan nur sochmasligini klassik elektrodinamika tushintira olmas ekan, demak bu nazariya, bu fizika atom masshtabida sodir bo’ladigan hodisalarni tushintirishga mutlaqo yaramaydi. Yangisini yaratish zarur» Shunday qilib, mikrodunyo qonunlarini tushintirishga mo’ljallangan Yangi kvant nazariyasi tug`ildi ELEMENTAR ZARRACHALAR TARIXI Dastlabki holatida bo’linmaydigan (emrilmaydigan) va barcha moddalar ulardan tuzilgan zarralarni elementar zarralar deyish mumkin. Hozirgi vaqtda bu atama bilan katta mikrozarrachalar guruhi belgilanadi (atom yoki uning yadrolari bular qatoriga kirmaydi) istisno tariqasida protonni ham elementar zarra, ham vodorod engil izotopining yadrosi deb qaraladi. Elementar zarra o’zining tinchlikdagi massasi, elektr zaryad miqdori, yashash vaqti va spin kattaligi bilin harakterlanadi. (Zarraning spini uning to’lqin tabiatiga bog`liq va

yadroning magnit maydonga nisbatan o’z munosabatini namoyish etadi. Aksariyat elementar zarrachalarning zarra va antizarra ikki turlari mavjud. Zarra va antizarra bir xil massa, spin, yashash vaqti va teng elektr zaryad moduliga ega. Ammo ularning spin va magnit moment yo’nalishi hamda elektr zaryadlari qarama qarshidir. Elektronning antizarrasining mavjudligini 1928 yilda Ingliz fizigi Pol Andrien Moris Dirak (1902-1984y.y.) bashorat etgan. Oradan to’rt yil o’tib Amerikalik fizik olimi K.Anderson tajribada uni ilk bor kuzatgan va «pozitron» deb atagan. Keyinchalik pozitron kosmik nurlari orasida, modda va gamma kvantlarining o’zaro ta’sirlarida hamda neytronning protonga aylanish reakstiyalarida kuzatilgan (   e n P 01 10 bu erda ν -neytrinoning belgisi). Elementar zarra o’zining antizarrasi bilan o’zaro ta’sir va yo’q bo’lib ketish jarayoni - annigilyastiya deyiladi. Annigilyastiya natijasida zarra va antizarra elektromagnit maydon kvantiga yoki boshqa elementar zarraga aylanadi. Annigilyastiyaga qarama-qarshi jarayon “juftlikning tug`ilishi ” deb nomlanadi. Gamma-kvantlarining o’zaro ta’siri natijasida bir vaqtning o’zida elektron va pozitroning tug`ilishi zaryadlar saqlanish qonuni bajarilgan holda o’tadi va qonun o’rinli ekanligini bildiradi. Neytral kvantdan elementar zarralar juftligining tug`ilishi jarayonida zaryadlar yig`indisi nolga teng bo’lgan zarralar paydo bo’ladi. Annigilyastiya jarayonida juda katta energiya ajralishini eslatib o’tish joiz (termoyadro sintezida ajralgan energiyadan 100 marta ko’proq).. Hozirgi kunga kelib barcha elementar zarralarning antizarralari tajribada aniqlangan. Antizarralardan tashkil topgan materiya antimodda yoki antimateriya deyiladi. Tabiatda to’rtda fundamental o’zaro ta’sirlar mavjud:  Gravitastion  Elektromagnit  Kuchli yadroviy  Zaif yadroviy Bu o’zaro ta’sirlarda elemntar zarralar qatnashishi bo’yicha to’rtta turga bo’linadi:

Adronlar - fundamental o’zaro ta’sirlarning barchasida q atnashuvchi zarralar . Ular s pinlari bo’yicha barion va mezonlarga (aslida, faqatgina π –mezonlar) ajraladi: barionlar fermionlar safiga; mezonlar esa – bozonnlar safiga kiradi. Adronlar q o’shimcha barion zaryadiga ega: barionlarning zaryadi +1 , antibarionlarning zaryadi -1 va mezonlarning barion zaryadi esa nolga teng. Nuklonlar (proton va neytronlar) hamda nuklonlarga ajraladigan ulardan og`irroq zarralar barionlar safiga kiradi. ,Nuklon massasidan katta bo’lgan barionlar giperonlar deyiladi. Leptonlar – kuchli yadroviydan tashqari q olgan uchta o’zaro ta’sirlarda q atnashadigan zarralar . Leptonlar (elektron, pozitron, μ -mezon, neytrino) q o’shimcha lepton zaryadiga ega: leptonlarning zaryadi +1 , antileptonlarning zaryadi esa -1. Fotonlar – fa q at gravitastion va elektromagnit o’zaro ta’sirlarda q atnashuvchi zarralar; Gravitonlar – fa q at gravitastion o’zaro ta’sirda q atnashadigan zarralar (tajribada h aligacha aniqlanmagan). Barcha elementar zarralar biri - biriga aylanib turadi . Bu o ’ zaro almashuvlar ularning mavjudligining asosiy omilidir . Hozirgi kunga kelib yuzlab elementar zarralarning mavjudligi aniqlangan . Ularning ko ’ pchiligini qisqa vaqt ( yashash vaqti 10 -23 s atrofida ) yashovichi va rezonanslar deb nomlanuvchi zarralar tashkil qiladi . 1964 yilda Amerikalik fiziklar Mariyan Gell – Mann va J .Ц veyg adronlar ulardan yanada kichik bo ’ lgan elementar zarralar - kvarklardan tashkil topgan degan gipotezani ilgari surdilar . Keyinchalik kvarklarning real mavjudligi tajribada isbotlangan Kvarklar elektromagni , kuchli va zaif o ’ zaro ta ’ sirlarda qatnashadi . Kvarklar maxsus o ’ z hussusiyatlari bo ’ yicha oltita “ hid ” va uchta “ rang ” lar bilan ajraladi .

Zamonaviy fizika tasavvuriga ko ’ ra elementar zarralarning 7 tasi ( kvark , anti kvark , glyuon , graviton va uchta xiggson ) asosiy deb qaraladi va boshqa barcha zarralarning sonini sezilarli qisqartirishga olib keldi . Ingliz fizigi Peter Xiggs (1929 y . tug ` ilgan ) sharafiga bu gepotetik zarra - Xiggsonlar deb nomlangan . Ba ’ zi bir hozirgi fizik tasavvurlarga ko ’ ra balki lepton va kvarklardan ham kichkina zarralar bo ’ lishi mumkin , Proton va boshqa pronlarning radiusi 10 -15 m atrofida . Zamonaviy tezlatgichlar yordamida bundan 1000 marta kichik (10 -18 m ) masofada tadqiqotlar olib borilishi mumkin . Bundan ham qisqa masofadagi tadqiqotlarni olib borish uchun tezlanuvchi zarralarning energiyasini jiddiy kuchaytirish taqazo qilinadi . Bunday fantastik tezlatuvchi qurilmalarni yaratish imkoniyati cheklanganligi sababli , qandaydir boshqa yangi fizik g ` oya va yondashishilarni yaratishni talab etadi . Shu sababdan hozircha bunday o ’ ta yuqori energiyalik zarralarni faqatgina kosmik nurlar orasidan ko ’ rishimiz va tadqiqot olib boriladigan masofani 10 -22 m etqazish mumkin . Dunyoning tuzilishini to ’ liq o ’ rganish uchun qanday minimal masofalar olimlarni qiziqtiradi ? Tabiatdagi bunday minimal masofa ( geometrik kvant ) 10 -35 m deb hisoblanadi . Bunday masofadagi ta ’ sir kuchlarning miqdori shu qadar kattaki , ularning ta ’ sirida hatto fazo nomuvozanat holatida bo ’ ladi . Nomuvozanat fazoni foton tabiatdagi eng qisqa vaqt 10 -43 s ( vaqt kvanti ) davomida kesib o ’ tadi . Fundamental o ’ zaro ta ’ sirlar Yuqorida aytib o ’ tilgan to ’ rtta o ’ zaro ta ’ sirlar Olamning barcha pog ` onalarida sodir bo ’ ladigan hodisalarni ta ’ riflab berish imkoniga ega . Gravitastion va elektromagnit o ’ zaro ta ’ sir klassik fizikaning rivojlanish dayoq ma ’ lum bo ’ lgan va olisdan ta ’ sir xarakteriga ega ( ta ’ sir doirasi cheksiz , r →  ). Kuchli va zaif yadroviy o ’ zaro ta ’ sirlar XX asrda aniqlangan va yaqindan ta ’ sir xarakteriga ( ta ’ sir doirasi 10 -15 -10 -18 m ) ega .

Похожие

Fizikaning rivojlanish tarixi

Fizikaning rivojlanish tarixi 2

XIX asrning oxiri va XX asrning boshlaridagi ilmiy revolyusiya. Zamonaviy fizikaning yuzaga kelish tarixi va uning asosiy yo’nalishlari

Klassik fizikaning shakllanishi va rivojlanishi

Gidravlika fanining tarixi va taraqqiyoti, rivojlanish istiqbollari