Kuchning nuqtaga va o`qqa nisbatan momenti. Juft kuchlar. Juft kuchlarning momenti. Ekvivalent juftlar. - Физика - Рефераты

Kuchning nuqtaga va o`qqa nisbatan momenti. Juft kuchlar. Juft kuchlarning momenti. Ekvivalent juftlar.

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

317 KB

Kuchning nuqtaga va o`qqa nisbatan momenti. Juft kuchlar. Juft kuchlarning momenti. Ekvivalent juftlar. Reja: 1. Kuchning nu q taga (markazga) nisbatan momenti. 2. Kuchning o`qq a nisbatan momenti. 3. Teng tasir etuvchi kuchning momenti h a q idagi Varin g` on teoremasi. 4. Juft kuch. Juft kuchning momenti. 5. Bir tekislikda joylashgan juftlarni qo` shish va juftlarning muvozanatlik sharti.

1.Kuchning nu q taga (markazga) nisbatan momenti. Tajribalar shuni ko`rsatadiki, kuchlar nafaqat jismni ilgarilama harakat qildiraolar ekan, bazi hollarda ixtiyoriy berilgan nuqta atrofida aylanma harakat berishlari ham mumkin ekan. Buning uchun shu tanlangan nu q ta qo` z g` almas deb h isoblanadi. U holda bu jismga tasir etuvchi kuchlar o`zlarining yo`nalishi va son qiymatlariga bog`liq ravishda aylantiruvchi effekt beradilar, ushbu effektni mexanika tilida kuchning momenti deb ataladi (1 shakl ). 1 shakl. Kuchning biror nuqtaga nisbatan momenti deb, shu kuchning modulini(son qiymatini), uning shu nuqtagacha bo`lgan elkasiga ko`paytmasiga aytiladi. Kuchning nuqtaga nisbatan elkasi deb, shu berilgan nuqtadan kuchning tasir chizig`iga tushirilgan perpendikulyarning uzunligiga aytiladi. Demak, biror nuqtaga nisbatan kuchning momentini aniqlash uchun, shu kuchning modulini (son qiymatini), uning shu nuqtaga nisbatan elkasiga ko`paytmasiga aytilar ekan. Ikkinchidan tanlangan nuqta atrofida jism soat strelkasining qaysi tarafiga qarab aylanishiga ko`ra uni musbat yoki manfiy ishora bilan belgilanadi. Nazariy mexanika fanida, jismga tasir etayotgan kuchlar, jismni berilgan nuqta atrofida soat strelkasi tomonga aylantirsalar, uning momenti manfiy ishora bilan

belgilanadi, agar soat strelkasi yo`nalishiga teskari tomonga aylantirishsa musbat ishora bilan belgilanishi qabul qilingan. Masalan shaklda k o` rsatilgan kuchning O nu q taga nisbatan momenti, q uyidagicha yoziladi, yani m F F h m F F h О О ёки ( ) ( )   1 1 1 2 2 2       (1) Ushbu yozuvdan ko`rinib turibdiki, lotincha m - harfi kuchning momentini belgilaydi, indeksdagi O harfi, kuchning qaysi nuqtaga nisbatan momenti hisoblanayotganligini ko`rsatadi. Qavs ichida qaysi kuchning momenti aniqlanayotganligi ko`rsatilgan, barobardan keyin shu kuchning tasirida jism, o`sha nuqta atrofida qaysi tomonga aylanishiga bog`liq ravishda, tegishli musbat yoki manfiy ishora qo`yilgan. Undan keyin tegishli kuchning son q iymatini uning shu nu q taga nisbatan elkasiga k o` paytmasi bilan ifodalanadi. SHunga ko`ra kuchning nuqtaga nisbatan momentining o`lchov birligi (N  m)larda o`lchanadi, yani kuch birligi (Ng`yuton)ning uzunlik birligi (metr)ga ko`paytmasi bilan o`lchanadi. Kuchning nu q taga nisbatan momentining q uyidagi xususiyatlari bilan tanishib o` tish lozim deb h isoblayman: 1) Kuchni o` z tasir chizi g` i b o` ylab bosh q a nu q taga k o` chirsak, uning o` sha nu q taga nisbatan momenti o` zgarmaydi. 2) Agar kuchning son q iymati nolga teng b o` lsa, yoki uning tasir chizi g` i berilgan markazni kesib o` tsa, uning shu markazga nisbatan olingan momenti nolga teng b o` ladi. 3) Kuchning nu q taga nisbatan momentining son q iymati, shu kuchning vektori bilan berilgan nu q taga q urilgan uchburchakning ikkilangan yuzasiga teng (shakl 1 b).

Kuchning nuqtaga nisbatan momenti vektor qiymat bo`lib, u kuch qo`yilgan nuqtaning radius vektori bilan kuch vektorining vektor ko`paytmasiga teng , yani    m F r F О( )  (2) F - kuchining Dekart koordinata o`q lari markaziga nisbatan olingan momentlari, q uyidagi formuladan ani q lanadi (2 shakl ), 2 shakl.           m F r F i j k x y z F F F y F z F i z F x F j x F y F k x y z z y x z y x О( ) ( ) ( ) ( )                Ushbu formulalardan foydalanib, Ox, Ou va O z o`q larga nisbatan olingan momentlarni yozamiz, m F y F z F m F z F x F m F x F y F z y x z y x Оx Оy Оz ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( )                (3) YU q oridagilarni ani q lagandan s o` ng m - vektor momentning modulini ani q lash uchun, Pifagor teoremasidan foydalanamiz. М о Ох2 Оу2 Оя2    m m m (4) 2.Kuchning o`qq a nisbatan momenti.

F kuchni ixtiyoriy y o` nalgan O z - o`qq a nisbatan momentini ani q lash zarur b o` lsin(shaklga q arang). Buning uchun shu o`qqa perpendikulyar bo`lgan birorta tekislik olamiz, va kuchni shu tekislikka proektsiyalaymiz, masalan bu xOu tekisligi bo`lsin, u holda F kuchining shu tekislikdagi proektsiyasi Fxy vektorini hosil qilamiz. Endi shu Fxy kuch vektorini O nu q taga nisbatan olingan momenti, F kuchining O z - o`q iga nisbatan olingan momenti deb h isoblanadi (shakl 3), yani 3 shakl.     m F m Fxy z z ( ) ( )  va buning moduli q uyidagicha ani q lanadi, m F m F F h xy xy z О ( ) ( )       (5) Kuchning o`qq a nisbatan momentining q uyidagi xususiyatlari bilan tanishib o` tish lozim deb h isoblayman: 1) Agar kuch vektori biror o`qq a parallel b o` lsa, uning shu o`qq a nisbatan momenti nolga teng b o` ladi, chunki F xy1 0  . 2) Agar kuch vektorining tasir chizi g` i biror o`q ni kesib o` tsa, kuchning shu o`qq a nisbatan momenti nolga teng b o` ladi, chunki h h0 b o` ladi. 3) Agar kuch vektori bilan, o`q bir tekislikda yotsalar, kuchning shu o`qqa nisbatan momenti nolga teng bo`ladi, chunki 1) va 2) xususiyatlardan biri paydo bo`ladi. Kuchning o`qqa nisbatan olingan momenti ham vektor qiymatdir, uni ham yuqoridagi kabi yozib chiqish mumkin, buni aniqlashni studentlarga havola qilamiz.

3.Teng tasir etuvchi kuchning momenti h a q idagi Varin g` on teoremasi. Faraz qilaylik bir nuqtada (masalan A nuqtada) joylashgan ikkita   F F 1 2 ва kuchlar berilgan bo`lsin, endi shu kuchlarni qo`shib ularning teng tasir etuvchisi R ni aniqlagan bo`laylik. 4 shakl. Endi ixtiyoriy bitta O nuqta tanlab olaylikda, so`ngra shu nuqtaga nisbatan R kuchining momentini, hamda shu nuqtaga nisbatan   F F 1 2 ва kuchlarning momentlarini yig`indilarini olib ko`raylik. Varin g` on teoremasiga k o` ra , teng tasir etuvchi kuchning ixtiyoriy nu q taga nisbatan olingan momenti, tashkil etuvchi kuchlarning shu nu q taga nisbatan olingan momentlarining algebraik yi g` indisiga teng ekan. Isbot. Faraz qilaylik biror A nuqtaga qo`yilgan   F F 1 2 ва kuchlarni O markazga nisbatan moment vektorlarining yig`indisi quyidagicha yoziladi,                m F m F r F r F r F F r R m R A A A A О О О ( ) ( ) ( ) ( ) 1 2 1 2 1 2            (6) SHu bilan, bu teorema isbot qilindi, uning afzalligi shundaki ko`p hollarda ayrim kuchlarning momentlarini to`g`ridan to`g`ri aniqlashda uning elkasini topish ancha murakkab bo`lishi mumkin. SHunday masalalarni echishda berilgan kuchni koordinata o`qlariga parallel bo`lgan tashkil etuvchilarga ajratilib, so`ngra ularning har

birini berilgan markazga nisbatan momentlarini aniqlab algebraik ravishda (vektor yig`indi kabi emas) qo`shiladi. 4. Juft kuch. Juft kuchning momenti. Yo`nalishlari qarama qarshi, son qiymatlari o`zaro teng va tasir chiziqlari parallel bo`lgan ikkita kuch, juft kuch (yoki juft) deyiladi. Bunday kuchlarni qo`shib bo`lmaydi, yani ularning teng tasir etuvchisi bo`lmaydi, bunday kuchlar sistemasi shundayligicha saqlanib qolinadi va ularni juft kuchlar deyiladi. Juftning momenti deb, juftlarni tashkil etuvchi kuchlarning birortasining modulini, jftning elkasiga k o` paytmasiga aytiladi (shakl). Juftning elkasi deb shu kuchlarning tasir chizi q lari orasidagi eng q is q a masofaga aytiladi. m F F F ( , )   1 2 1 = d   (7) bu erda d - juftning elkasi. Juft kuch momenti ham vektor qiymat, va u vektor moment, juft joylashgan tekkislikka perpendikulyar ravishda yo`nalgan bo`lib, uning uchidan qaraganimizda, juft kuch jismni soat strelkasiga teskari yo`nalishda aylantirayotganligini ko`rishimiz zarur, aks holda u manfiy ishora bilan belgilanadi (5 b shakl ). 5. a) shakl. 5. b) shakl. Juftning momentini asosiy xususiyati shundaki, uni ixtiyoriy olingan nuqtalarga nisbatan momentlari bir biriga teng bo`ladi, sh uning uchun juftning momentini qaysi

nuqtaga nisbatan olinayotganligi belgilanmaydi (yuqoridagi formulaga etibor bering), yani            m F F m F F m F F m F F A B О ва ъоказ о ( , ) ( , ) ( , ) ( , ) 1 2 1 2 1 2 1 2    Buni isbot q ilaylik (4.5 b shaklga q arang). Buning uchun O markazdan F 1 va F 2 kuchlar qo`yilgan A va V nuqtalarga radius vektorlar o`tkazaylik, va har bir kuchning vektor momentini alohida - alohida aniqlab, ularni qo`shaylik, yani         m F m F r F r F A B О О ( ) ( ) 1 2 1 2      Lekin (shaklga qarang)    r r B A   bo`lgani uchun, buni yuqoridagi tenglamaga qo`yib, ixchamlashtirsak, quyidagini olamiz,                m F m F r F r F r F r F F A A A A О О ( ) ( ) ( ) 1 2 1 2 1 2 2                 F F 2 1 = - ekanligini etiborga olsak             m F m F r F r F F F A AО О( ) ( ) 1 2 1 1 2 2          ni hosil qilamiz, yani A va V nuqtalarning radius vektorlari yuqoridagi formulada umuman ishtirok etishmayabdilar, shularni etiborga olsak,        m F F F F ( , ) 1 2 2 1 =       ni yozamiz, yani juftning momenti h amma nu q talar uchun birxil son q iymatga ega ekanligini ani q ladik. Ekvivalent juftlar . Mexanikada juda k o` p h ollarda ekvivalent juftlardan keng foydalaniladi. Ekvivalent juftlar deb shunday (ikki xil kuchlardan tashkil topgan) juftlarga aytiladiki, ular bir tekislikda joylashgan bo`lib, juftlarni tashkil etuvchi kuchlarning modullari turlicha bo`lib, ularning elkalari ham tegishli ravishda boshqacha bo`ladi, lekin ularning momentlari, ham son qiymati jihatdan, ham yo`nalishi jihatdan birxil bo`lishlari shart.

Agar biz shunday bitta juftni boshqa, yani moduli va yo`nalishi birxil bo`lgan boshqa juft bilan almashtirsak jismning avvalgi holati o`zgarmaydi. Bu q oidani isbot q ilish juda oson, shuning uchun uni bu erda keltirmaymiz. Masalan, bitta juft elkasi h - ga teng bo`lgan   F F 1 2 ва kuchlardan iborat bo`lsin, ikkinchisi esa, elkasi d - ga teng bo`lgan   F F 3 4 ва kuchlardan iborat bo`lib, ikkala juft ham bir tekislikda yoki parallel tekisliklarda joylashgan bo`lishsin. U holda agar, quyidagi tenglik o`rinli bo`lsa, yani F F F d F d 1 2 3 4      h= h= bu juftlar ekvivalent juftlar deyiladi, va ularni bemalol bir birlari bilan almashtirish mumkin. 5.Bir tekislikda joylashgan juftlarni qo` shish. Juftlarning muvozanatlik sharti. SHunday hollar bo`lishi mumkinki, qattiq jismga faqat juft kuchlar tasir etishi mumkin, boshqa kuchlarning yig`indisi nolga teng bo`lishi mumkin (masalan tishli g`ildiraklardan iborat bo`lgan mexanik sistema), u holda bu jismning muvozanati faqat juft kuchlarning yig`indisigagina bog`liq bo`ladi, xolos. SHuning uchun juftlarni qo`shishni o`rganaylik. Buning uchun quyidagi teoremani isbot qilish kerak. Teorema: Bir tekislikda joylashgan birnecha juftlar sistemasining momenti, berilgan juftlarning momentlarini algebraik yig`indisidan iborat bo`lib, shu tekislikda yotuvchi ekvivalent boshqa bir juft bilan almashtirsak jismning holati o`zgarmaydi. Bir tekislikda joylashgan barcha juftlarni, ularga ekvivalent b o` lgan bosh q a shunday juftlar bilan almashtiraylikki, ularning h ar birlarini elkalari bir xil b o` lsin (masalan d -ga teng b o` lsin). U holda ularni shaklda ko`rsatilgandek A va V nuqtalarga keltirib qo`ysak, barcha kuchlar ikkita chiziqda joylashadilar, ularni algebraik

yindilaridan iborat bo`lgan elkasi d - ga teng bo`lgan ikkita kuchlardan iborat juftlar hosil bo`ladi. Bu juft, berilgan juftlarning yi g` indisi deyiladi.m R R m F F m F F m F F ( , ) ( , ) ( , ) ( , ).........         1 2 1 2 3 4 5 6     ва ъоказ о Endi agar shu sistema muvozanat holatda bo`lishi uchun, shu jismga qo`yilgan juftlarning momentlarini algebraik yig`indisi nolga teng bo`lishi shart, yani m R R m F F m F F m F F m F F m F F m F F N N k k k k ( , ) ( , ) ( , ) ( , )......... ( , ) ( , ) ( , )               1 2 1 2 3 4 5 6 1 1 1 0 0             ёки (8) Oxirgi tenglama fa q at juftlar sistemasi tasirida b o` lgan q atti q jismning muvozanat sharti deyiladi. Agar berilgan masala fa q at juft kuchlar sistemasidan iborat b o` lsalar, ularning muvozanatini ana shu tenglama or q ali ani q lash mumkin. Tayanch so`z va iboralar: Kuchning momenti, nuqtaga nisbatan momenti, o`qqa nisbatan momenti, kuchning elkasi, teng tasir etuvchi kuchning momenti haqidagi teorema, kuch momentining vektorligi, Juft kuchlar, juftlarning elkasi, juftlarning momenti, ekvivalent juftlar, juftlarni qo`shish.

А D А BIYOTL А R: 1. S а v е lg’ е v I.V. Kurs о bo’ е y fiziki. T.1,2, “N а uk а ”. 1998 g. 2. D е tl а f А . А ., YAv о rskiy B.M. Kurs fiziki. M., “Vqssh а ya shk о l а ”, 1989 g. 3. Tr о fim о v а T.I. Kurs fiziki. M. “Vqssh а ya shk о l а ”. 1989 g. 4. Ах m а dj о n о v О . Fizik а kursi. 2 k.T. “O’qituvchi”. 1988 y. 5. Grib о v L. А ., Pr о k о fg’ е v а N.I. « О sn о vq fiziki», «G а rd а rik а ». M.,1998 6. О.Ах m а dj о n о v . Fizik а kursi , I - t о m . Tоshkеnt, “O’qituvchi”. 1991 1-5 bоblаr. 7. Sаvеlg’еv. Kurs оbo’еy fiziki. T.1,M., Nаukа,1989-1992 g. 8. А.А.Dyatlаf, B.M.YAvоrskiy. Kurs fiziki. M., “Vqsshаya shkоlа”.1989. 9. T.I.Trоfimоvа Kurs fiziki, M., «Vqsshаya shkоlа». 1985 g, 31-33. 10. G.А.Zismаn, О.M.Gоdеss. Kurs оbo’еy fiziki. M, izd. “Vqsshаya shkоlа”, 1991 g 11. D.V.Sivuхin «Оbo’iy kurs fiziki». Tоm 1. M.Nаukа.1977-90 g

Похожие

Inersiya, inersiya momenti, kuch momenti, harakat miqdori momenti

Моддий нуқталар тизими ва уларнинг динамикаси

Bir tekislikda joylashib, ixtiyoriy ravishda yo`nalgan kuchlar sistemasini sodda holga keltirish. Bosh vektor va bosh momentni aniqlash.

Qattiq jism kinematikasi va dinamikasi

Qattiq jism kinematikasi va dinamikasi