Моддий нуқталар тизими ва уларнинг динамикаси - Физика - Рефераты

Моддий нуқталар тизими ва уларнинг динамикаси

Загружено в:

01.11.2023

Скачано:

0

Размер:

153.8076171875 KB

Моддий нуқталар тизими ва уларнинг динамикаси Reja: 1. Aylanma harakat kinematikasi; 2. Kuch momenti; 3. Impuls momenti va uning o’zgarish qonuni; 4. Aylanma harakat dinamikasining asosiy tenglamasi; 5. Aylanma harakatning kinetik energiyasi .

ω = lim Δt→0 Δϕ Δt = dϕ dt (1) Demak, aylanma harakat qilayotgan qattiq; jismning bur chak tezligi burilish burchagidan vaqt boyicha olingan birinchi tartibli hosilaga teng. Agar qattiq jismning burchak tezligi o’zgarmas qiymatga ega (ya’ni ω=const ) bo’lsa, jism tekis aylanayotgan bo’ladi. Bu holda burchak tezlik qiymati ω= ϕ t (2) ifoda bilan aniqlanishi mumkin. Burchak tezlik notekis bo’lsa burchak tezlanish degan tushinchani kiritamiz va quyidagicha ifodalanadi: ε= lim Δt→0 Δω Δt = dω dt (3) Yoki (1) ni hisobga olsak quyidagi formula hosil bo’ladi: ε= d2ϕ dt 2 (4) Demak, aylanayotgan qattiq jism burchak tezlanishining qiymati burchak tezlikdan vaqt boyicha olingan bi rinchi tartibli hosilaga yoki burilish burchagidan vaqt boyicha Olingan ikkinchi tartibli hosilaga teng. SI sistemasida burchak radian hisobida, burchak tezlik rad/s hisobida, burchak tezlanish esa rad/s2 hisobida o’lchanadi. Aylanayotgan qattiq jism burchak harakteristikalari bilan mazkur jism ayrim nuqtalarining chiziqli harakteristikalari orasidagi bog’lanishni aniqlaylik. Shu qattiq jismning ixtiyoriy bitta nuqtasi biror Δt vaqt davomida bosib o’tgan masofasi ΔS uzunlikdagi aylana yoyi bilan harakterlanadi Shu vaqt davomida burilish burchagining o’zgarishi Δϕ bo’lsin. Δϕ burchak r raduisli aylananing markaziy burchagi bo’lgani uchun ΔS yoyni quyidagicha yozamiz:

Δs = rΔϕ (5) Uning ikkala tomonini Δt ga bo’lamiz va vujudga kelgan nisbatlarning Δt nolga intilgandagi limitlarini olamiz: lim Δt→0 Δs Δt = rlim Δt→0 Δϕ Δt (6) Bu tenglikning chap tomonidagi limit aylanma harakat qilayotgan nuqtaning tezligi ( ϑ ), o’ ng tomondagi limit esa aylanayot gan qattiq jismning burchak tezligi ( ω ) dir. Shu ning uchun (4.6) ni quyidagi ko’rinishda yoza olamiz: .r    (7) Demak, qo’zg’almas o’q atrofida aylanayotgan qattik jism nuqtalarining chiziqli tezliklari shu nuqtalar radius vektorlarining moduliga to’g’ri proportsional ekan. r r r r a н 2222       (8) at= dϑ dt = d dt (ωr )= dω dt r= εr (9) Demak, qo’zg’almas o’q atrofida aylanayotgan qattiq jismning aylanish o’qidan uzoqrokdagi nuqtalari uchun normal va urinma tezlanishlarning qiymatlari ham kattaroq bo’lar ekan. Qattiq jismning aylanishi davr (T) va chastota ) ( kabi kattaliklar yordamida ham ifodalanadi. Qattiq jismning bitta to’liq aylanishi uchun ketgan vaqt aylanish davri deb, birlik vaqt ichidagi aylanishlar soni aylanish chastotasi deb ataladi. U holda tekis ay lanayotgan qattiq jism uchun (4.2) ifodani quyidagicha yozish mumkin:     2 2    t t (10) Burchak tezlik vektori — aylanish o’qida yotadigan va yo’nalishi qattiq jismning aylanish yo’nalishi bilan o’ng vint qoidasi asosida aniqlanadigan vektordir. Burchak tezlanish vektori ham ay lanish o’qida yotadigan vek tor, uning

yo’nalishi bur chak tezlik vektori o’zgarishi (Δω ) ning yo’nalishi bilan mos tushadi. Qattiq jismni aylanma harakatga keltirish uchun muayan nuqtadan unga biror kuch ta’sir etishi kerak. 4.2-rasmda tasvirlangan jism vertikal OZ, o’q atrofida aylana olish imkoniyatiga ega. Lekin bu jism har qanday yo’nalishdagi kuch ta’sirida ham aylanavermaydi. Xususan, F kuchning yo’nalishi 4.2a-rasmda tasvirlangandek bo’lganda jism soat strelkasining yo’nalishida OZ o’q atrofida aylanma harakatga keladi. Kuch vektori bilan ustma-ust tushadigan to’g’ri chiziq shu kuchning ta’sir chizig’i deb ataladi. Agar kuch jismning aylanish o’qiga paralel yoki perpendikulyar bo’lsa jism aylanma harakatga kelmaydi. Tajribalarning ko’rsatishicha, miqdorlari turlicha bo’lgan kuchlar yoki kattaligi aynan bir xil, lekin yo’nalishlari turlicha bo’lgan kuchlar ta’sirida jismning aylanishi turlicha bo’ladi. Umuman, jismni aylantira olish uchun kuch momenti degan miqdoriy kuch xarakteristikasidan foydalanish kerak. 1-rasm Jismning biror nuqtasiga F kuch ta’sir etayotgan bo’lsin (1-rasm). Bu kuchning ixtiyoriy qo’zg’almas O nuqtaga nisbatan momenti (M) deganda O nuqtadan kuchning qoyilish nuqtasiga o’tkazilgan radius-vektor (r) va F kuchning vektor ko’paytmasi tushuniladi, ya’ni M = [r⋅F ]. (11) M ning moduli quyidagicha ifodalanadi: Fl Fr M    sin (12)

Bunda α - vektogri r va F kuch orasidagi burchak. U holda kuchning ta’sir chizig’iga O nuqtadan tushirilgan perpendikulyarning uzunligi  sinr l bo’ladi va uni F kuchning O nuqtaga nisbatan yelkasi deb ataladi. M va F vektorlarning yo’nalishlari o’ng vint qoidasi asosida bog’langan: O nuqtaga joylashgan o’ng vintni F ning ta’siri tomoniga buraganimizda vint ilgarilanma harakatining yo’nalishi M ning yo’nalishini ko’rsatadi. Kuchning o’qqa nisbatan momenti (M z ) bilan shu kuchning mazkur o’qdagi nuqtaga nisbatan momenti (M) o’zaro quyidagicha bog’langan : M z= M cos α= [r⋅F ] (13) 2-rasm Bunda M va OZ orasidagi burchak α bilan belgilangan. Binobarin, biror F kuchning o’qdagi ixtiyoriy nuqtaga nisbatan momentining shu o’qdagi proektsiyasi F ning mazkur o’qqa nisbatan momentini ifodalaydi.Bir to’g’ri chiziqda yotmagan, bir-biriga teng, lekin qaramaqarshi yo’nalgan ikkita kuchning qattiq jismga ta’siri alohida ahamiyatga ega. Bunday kuchlarni juft kuchlar yoki «juft» lar deb yuritiladi. 3-rasm Juft kuchni tashkil etuvchi kuchlarning qoyilish nuqtalari ham, ta’sir chiziqlari ham umumiy bo’lmaganligi uchun ularni bitta teng ta’ sir etuvchi kuch bilan almashtirib bo’lmaydi, albatta. Juft kuch qattiq jismni ilgarilanma harakatga keltira olmaydi, lekin jismni massa markazidan o’tgan va kuchlar yotgan tekislikka perpendikulyar bo’lgan o’q atrofida aylantiradi. Juft kuchning aylantiruvchi ta’siri juft kuch momenti deb ataladigan vektor bilan harakterlanadi: M = [r⋅F ]. (14)

Juft kuch momenti (M) juft kuchni tashkil etuvchi kuchlar yotgan tekislikka perpendikulyar ravishda shundai yo’nalganki mazkur yo’nalish va jismning juft kuch ta’siridagi aylanishining yo’nalishi o’ng vint sistemasini tashkil etadi. Juft kuch momentining moduliM = F ⋅l (15) ifoda yordamida, aniqlanishi mumkin. Bundagi l− juft kuchni tashkil etuvchi kuchlar ta’sir chiziqlari orasida gi eng qisqa masofa, uni juft kuch yelkasi deb ataladi. Juft kuchning asosiy xossasi shundan iboratki, juft kuchni tashkil etuvchi kuchlar yotgan tekislik boylab, yoki unga parallel bo’lgan tekisliklar boylab ixti - yoriy ravishda juft kuch ko’chirilganda ham uning qattiq jismga ta’siri o’zgarmaydi. Shuning uchun juft kuch momentini qattiq jismning ixtiyoriy nuqtasiga qoyilgan deb hisoblash mumkin. Kuch momentining o’lchov birligi SI sistemasidada |H⋅м| da o’lchanadi. m massali moddiy nuqta v tezlik bilan harakatlanayotganda р = mv impulsga ega. Mazkur moddiy impulsining ixtiyoriy qo’zg’almas O nuqtaga nisbatan impuls momenti quyidagi vektor ko’paytma bilan anqlanadi: L= [ r⋅p], (16) bunda g — O nuqtadan moddiy nuqtaning ayni paytdagi vaziyatini ifodalovchi nuqtagacha o’tkazilgan radius-vektor. L vektorning yo’nalishi o’ng vint qoidasi asosida topiladi. r va r lar yotgan (rasmdagi shtrixlangan) tekislikka perpendikulyar ravishda O nuqtaga joylashtirilgan o’ng vintni r yo’nalishida buralganda vintning ilgarilanma harakati L ning yo’nalishini ko’rsatadi. r yo’nalishidagi to’g’ri chiziqqa O nuqtadan tushirilgan perpendikulyar uzunligini l bilan belgilasak, impuls momentining modulini L= rp sin (rp )= lp (17) ko’rinishda yozish mumkin. SI sistemasida impuls momenta (кг⋅м2)/c da o’lchanadi.

Moddiy nuqta impulsinnng O nuqtadan o’tuvchi ixtiyoriy qo’zg’almas OZ, o’qqa nisbatan moment (L z ) va impulsning O nuqtaga nisbatan momenta (L) orasidagi bog’lanish quyidagi rasm munosabat bilan ifodalanadi; Lz= L cos θ= [rp ]z, (18) bundagi θ− M va OZ o’q orasidagi burchak. Endi moddiy nuqta impuls momentining o’zgarish qonunini keltirib chiqaraylik. Buning uchun (16) ifoda dan vaqt buyicha hosila olaylik: dL dt = d dt [r⋅p]=[ dr dt ⋅p]+[r⋅dp dt ]. (19) Bu ifodaning o’ng tomonidagi birinchi had tezlik (dr /dt =ϑ) va impuls (P=mϑ ) vektorlarining vektor ko’paytmasidir. ϑ va P yo’nalishlari bir xil bo’lganligi uchun ularning vektor ko’paytmasi nolga teng. Ikkinchi haddagi dp /dt= F vektor, moddiy nuqtaga ta’sir kilayotgan kuchlarning teng ta’sir etuvchisi ekanligini bilamiz. Shuning uchun (19) ifoda quyidagi ko’rinishga keladi: dL dt =[r⋅F]= M , (20) bundagi L va M —ixtiyoriy qo’zg’almas O nuqtaga nisbatan impuls momenti va kuch momentidir. (4.13) ifoda moddiy nuqta impuls momentining o’zgarish qonunini ifodalaydi. Moddiy nuqta impulsining ixtiyoriy qo’zg’almas O nuqtaga nisbatan momentidan vaqt buyicha olingan birinchi tartibli hosila shu moddiy nuqtaga ta’sir qilayotgan kuchlar teng ta’sir etuvchisining O nuqtaga nisbatan momenti bilan aniqlanadi. M nolga teng bo’lgan xususiy holda impuls momen tining o’zgarish qonuni impuls momentining saqlanish Qonuniga aylanadi, ya’ni (20) ifoda dL dt =0 (21)

ko’rinishga keladi. Mazkur tenglikL= const bo’lgandagina bajariladi. Demak, moddiy nuqtaga ta’sir qilayotgan kuchlar teng ta’sir etuvchisining ixtiyoriy O nuqtaga nisbatan momenta nolga teng bo’lganda moddiy nuqta impulsining shu O nuqtaga nisbatan momenti, o’zgarmaydi. Massasi m bo’lgan jism ϑ tezlik bilan harakatlanayotgan bo’lsa uning impulsi P = m ϑ ekanligini bilamiz. Shu jismning ixtiyoriy O nuqtaga nisbatan impuls momenti L = RP = Rm ϑ = mR 2ω (22) Tenlamani xosil kilamiz. Bu formuladagi mR 2 ifoda jismning aylanish o’qiga nisbatan inertsiya momenti deb aytiladi. Inertsiya momentining SI sistemasidagi o’lchov birligi kg m 2 bo’ladi. Inertsiya momentini I bilan belgilaymiz va uning ifodasini quyidagicha yozamiz: I = mr 2 (23) Shunday qilib, (22) formulani quyidagi ko’rinishda yozamiz: L= I ω ( 24 ) Shu ifodaning xar ikkala tomonidan vaqt buyicha xosila olsak quyidagi tenglama hosil bo’ladi: dL dt = Idω dt (25) Bilamizki impuls momentintng o’zgarishi, ya’ni dL /dt = M kuch momentiga teng bo’lar edi, ung tarafdagi burchak tezlikning uzgarishi, ya’ni dω /dt =ε burchak tezlanishni berar edi. Buni hisobga olsak kuch momentining quyidagi ifodasi kelib chiqadi: M = I ε (26) Bu tenglama aylanma harakat dinamikasining asosiy qonunini ifodalaydi. Bu yerda ε –aylanma harakat qilayotgan jismning burchak tezlanishi. Ixtiyoriy qo’zg’almas aylanish o’qiga nisbatan jism inertsiya momenti bilan burchak tezlanishning ko’paytmasi jismiga ta’sir etayotgan kuchlarning shu o’qga nisbatan momentlarining algebraik yig’indisiga teng.

OZ o’q atrofida aylanma harakat qilayotgan qattiq jisimning biror bo’lagining kinetik energiyasiWк=mϑ 2 2 (27) bo’ladi. Bunda m va ϑ – mos ravishda jism bo’lakchasining massasi va chiziqli tezligi. Bu formulani burchak tezlik orqali ifodalasak quyidagi ko’rinishni oladi: W k= mR 2ω2 2 = Iω 2 2 (28) Shu formula aylanma harakat qilayotgan jismning kinetik energiyasini ifodalaydi. Ayrim jismlarning inertsiya momentlari Jism Aylanish o’qining holati Inertsiya momenti Ja Yupqa devorli silindr Aylanish o’qi silindrning markazidan o’tgan mR 2 Disk yoki ichi to’la silindr Aylanish o’qi tsilindrning markazidan o’tgan 1 2mR 2 Shar O’q sharning markazidan o’tgan 2 5mR 2 L uzunlikdagi sterjen Sterjen markazidan o’tgan 1 12 ml 2

Adabiyotlar: 1. K.P.Abduraxmanov, O’.Egamov “Fizika kursi” darsligi, Toshkent.: Aloqachi 2013 y. 2. K.P.Abduraxmanov, O’.Egamov “Fizika kursi” darslik, Toshkent, “O’quv ta’lim metodikasi” 2015 y. 3. Савельев И. В. Курс физики. М.: Наука 1989 т. 1 4. Савельев И. В. Курс физики. М.: Наука 1989 т. 2 5. Савельев И. В. Курс физики. М.: Наука 1989 т. 3 6. Савельев И. В. Сборник вопросов и задач по общей физик е . М.: АСТ. Астрель. 2005. С.320. 7. К.П.Абдурахманов, Ў.Эгамов “ Физика курси” дарслиги, Тошкент, 2010 й. 8. П.А.Типлер, Р.А.Ллуэллин Современная физика (Лучший зарубежный учебник в двух томах) М. Мир.2007.С.496 (1том) 9. П.А.Типлер, Р.А.Ллуэллин Современная физика (Лучший зарубежный учебник в двух томах) М. Мир.2007.С.416 (2том) 10. Трофимова Т.И. Курс физики.М.Высшая щкола 1999.С.543 Интернет сайтлар: 1. www.ziyonet.uz ; 2. www.estudy.uz ; 3. www.fizika.uz ; 4. www.elearning.uz ; 5. www.bilim.uz ; 6. www.edx.uz ; 7. www.my.estudy.uz ; 8. www.conrsera.org.uz ;

Похожие

Датчиклар ва уларнинг таснифи

Углеродлар ва уларнинг хоссалари

Интерферометрлар ва уларнинг кулланилиши

Табиат кучлари ва уларнинг турлари

Термодинамика конунлари ва уларнинг кулланиши