Inersiya, inersiya momenti, kuch momenti, harakat miqdori momenti - Физика - Рефераты

Inersiya, inersiya momenti, kuch momenti, harakat miqdori momenti

Загружено в:

01.11.2023

Скачано:

0

Размер:

111.14453125 KB

Inersiya, inersiya momenti, kuch momenti, harakat miqdori momenti Reja: 1 . Inersiya, inersiya momenti, kuch momenti, harakat miqdori momenti. 2. Kinetik va potensial energiyalar.

Qattiq jism aylanma harakat dinamikasining asosiy kattaliklari - impuls momenti va kuch momenti tushunchalari bir-biri bilan chambarchas bog’liqdir. Kuch momenti nuqtaga nisbatan bo’lsa, impuls momenti o’qqa nisbatandir. Shuning uchun ularni bir-biri bilan almashtirish mumkin emas. Har qanday vektorning biror nuqtaga nisbatan momenti vektor kattalik bo’lgani uchun, kuch momenti ham vektor kattalikdir. Impuls momenti esa vektor kattalik emas. Endi qattiq jismning biror 0 nuqtasiga nisbatan kuch vektori ⃗F ning yoki impuls vektori ⃗P ning momentini qarab chiqaylik ( 1 - rasm ). Bu nuqta bosh nuqta yoki qutb deb ataladi. 1 - rasm. 00( aylanish o’qiga o’rnatilgan qattiq jismga ixtiyoriy tashqi kuch ta’siri Massa markazidan o’tgan 00  o’qqa mahkamlangan jismning, shu o’qdan r masofaga joylashgan qandaydir А nuqtasiga istalgan yo’nalishda ⃗F0 kuch qo’yamiz. ⃗F 0 – kuch vektori bilan ustma-ust tushgan chiziqqa kuchning ta’sir chizig’i deb ataladi. Aylanish o’qiga perpendikulyar bo’lgan tekislikda yotuvchi kuchning ⃗Fi tashkil etuvchisi jismning aylanishiga sabab bo’lishi mumkin. ⃗Fn – tashkil etuvchisi esa, 00 ( o’q bo’ylab ilgarilanma harakatni vujudga keltiradi.

Kuchning ⃗Fτi – tangensial tashkil etuvchisi ta’sirida, m i massali A nuqta ⃗r radiusli aylanani chizishi mumkin. ⃗Fi kuchning aylantirish effekti 00  o’q bilan kuchning ta’sir chizig’i orasidagi masofa katta bo’lishi bilan orta boradi. Radius vektor ⃗ri ning ⃗Fi kuchga vektor ko’paytmasi kuchning ixtiyoriy qo’zg’almas 00  o’qqa nisbatan kuch momenti deb ataladi. ⃗M i= [⃗ri⋅⃗Fi] , (1) Kuch momentining moduli quyidagiga teng |⃗M i|= [[⃗ri⋅⃗P ]]= M i= Fi⋅rsin α , (2) Uchta ⃗ri , ⃗Fi , ⃗M i vektorlar o’ng parma qoidasiga bo’ysungani uchun kuch momentining yo’nalishi 00  o’q bo’yicha yo’nalgan bo’ladi. Massasi m ga teng bo’lgan moddiy nuqta ⃗υ tezlik bilan harakatlanayotganda ⃗P impulsga ega bo’ladi. ⃗r – radius vektorning ⃗P impulsga vektor ko’paytmasi impuls momenti deb ataladi. ⃗L= [⃗r⋅⃗P ]= [⃗r(m⋅⃗υ)]= m [⃗r⋅⃗υ] , (3) ⃗L – impuls momentining vektori yo’nalishi parma qoidasi asosida aniqlanadi ю ⃗r - radius vektor va ⃗P - impuls vektori yotgan tekislikka perpendikulyar ravishda 0 nuqtaga joylashtirilgan parma dastasining aylanma harakat yo’nalishi impuls yo’nalishi bilan mos tushganda, parmaning ilgarilanma harakat yo’nalishi impuls momenti ⃗L ning yo’nalishini ko’rsatadi. Impuls momentining moduli quyidagiga tengdir [⃗L]= [⃗r⋅⃗P ]= r⋅P sin α , (4)

Moddiy nuqta impuls momenti o’zgarish qonunini impuls momentining vaqt bo’yicha hosilasi orqali topamizd ⃗L dt = d dt [⃗r⋅⃗P ]= [ d ⃗r dt ⋅⃗P ]+[⃗r⋅d ⃗P dt ] , (5) d ⃗L dt = [⃗υ⋅⃗P ]+[⃗r⋅⃗F ] , (6) ⃗υ va ⃗P vektorlar parallel, kolleniar vektorlarning ko’paytmasi bo’lgani uchun [⃗υ⋅⃗P]= 0 ga teng bo’ladi, u holda d ⃗L dt = [⃗r⋅⃗F ]= ⃗M c ya’ni d ⃗L dt = ⃗M c , (7) Moddiy nuqta impulsining biror nuqtaga nisbatan o’zgarishi, shu moddiy nuqtaga ta’sir qiluvchi kuch momentiga tengdir. Agar ⃗M=0 bo’lsa, impuls momentining saqlanish qonunini ifodasiga ega bo’lamiz. d⃗L dt =0 , ⃗L= [⃗υ⋅⃗P ]= [⃗r⋅m⋅⃗υ]= const , (8) Ixtiyoriy o’q atrofida aylanma harakat qilayotgan moddiy nuqtaga tashqi kuch momenti ta’sir etmasa, u o’zining impuls momentini miqdor va yo’nalishi jihatdan o’zgarmas holda saqlaydi. Qattiq jism aylanma harakat dinamikasining asosiy tenglamasi Shu vaqtgacha aylana bo’ylab harakat tenglamalarini chiziqli tezlik orqali ifoda qilgan edik. Endi shu ifodalarni burchak tezlik va burchakli tezlanish dω dt = β orqali ifodalaymiz. 1. Impuls momenti.

⃗L= [⃗r⋅⃗P ]= [⃗r⋅m ⋅⃗υ]= m [⃗r⋅⃗υ ] (1) chiziqli tezlik burchak tezlik bilan quyidagicha bog ’ langan ⃗υ = ω ⃗r , u holda Lz= m [⃗r⋅ω ⃗r]= mr 2⋅ω (2) ⃗Lz - moddiy nuqta impulsining z o’qqa nisbatan impuls momentidir. Moddiy nuqta impulsining z aylanish o’qiga nisbatan inersiya momenti uning massasining aylanish radiusi kvadrati ko’paytmasiga teng bo’lgan fizik kattalikdir . Iz= ⃗Lz ω = m ⃗r2 , (3) Qattiq jismning z aylanish o’qiga nisbatan impuls momenti - ⃗Lz shu o’qqa nisbatan inersiya momenti I z – ning burchak tezlikka ko’paytmasiga tengdir. L z= Iz⋅ω Endi impuls momentining o’zgarishini aniqlaymiz. d⃗Lz dt = d(Izω) dt = M z , (4) dL z dt = Iz⋅d ⃗ω dt = Iz⋅⃗β= ⃗M z (5) Shunday qilib, qattiq jismning z aylanish o’qiga nisbatan inersiya momentini burchak tezlanishga ko’paytmasi, tashqi kuchning shu o’qqa nisbatan natijaviy kuch momentiga teng bo’ladi. (5) – ifoda qattiq jism aylanma harakat dinamikasining asosiy tenglamasidir, u ⃗F= m ⃗a tenglamaga o’xshash bo’lgani uchun ba’zan uning qattiq jism aylanma harakati uchun Nyutonning ikkinchi qonuni deb ataladi. Agar aylanish o’qiga ega bo’lgan jismga tashqi kuchlar ta’sir qilmasa ⃗M z=0 d⃗Lz= ⃗M zdt = 0 yoki

d⃗Lz= d(Iz⋅⃗ω )= ⃗M zdt = 0 Lz= Iz⃗ω = const (6) Bu ifoda impuls momentining saqlanish qonunidir . Aylanish o’qiga ega bo’lgan qattiq jismga tashqi kuchlar ta’sir etmasa yoki ularning aylanish o’qiga nisbatan kuch momenti nolga teng bo’lsa, qattiq jismning aylanish o’qiga nisbatan impuls momenti miqdor va yo’nalishi jihatidan o’zgarmay qoladi. Kinetik va potensial energiya Kinetik energiya jism mexanik harakatining o’lchovidir va bu harakatni vujudga keltirish uchun bajarilgan ish bilan baholanadi. Agar ⃗F kuch tinch turgan jismga ta’sir etib, unga ⃗υ harakat tezligini bersa, u holda u ish bajarib jismning harakat energiyasini shu bajarilgan ish miqdoriga oshiradi. Shunday qilib, bu bajarilgan ish jismning kinetik energiyasining oshishiga olib keladi. dA = dW k Nyuton II qonunining skalyar formasidan foydalansak F= m dυ dt bajarilgan ishni kuyidagicha ifodalashimiz mumkin. dA = F ⋅ dS = m dυ dt ⋅ dS υ= dS dt bo’lgani uchun; dA = md υ⋅dS dt = mυ ⋅dυ = dW k To’la kinetik energiya ifodasi esa W k= ∫ 0 υ mυ ⋅dυ = m⋅∫ 0 υ υ⋅dυ = mυ 2 2 ga teng bo’ladi.

Shunday qilib  - tezlik bilan harakatlanayotgan, m – massali jismning kinetik energiyasi W k= mυ 2 2 , (1) ga teng ekan. Kinetik energiya m – massaga bog’liq bo’lishi bilan harakat tezligi funksiyasi hamdir. Potensial energiya - umumiy mexanik energiyaning bir qismi bo’lib, jismlarning bir-biriga nisbatan qanday holatda turishi va ular orasidagi ta’sir kuchlarining xarakteriga bog’liqdir. Agarda jismlarning o’zaro ta’siri kuch maydonlari orqali bajarilsa (masalan, elastik kuch maydoni, gravitatsiya kuchi maydoni, elektr ta’sir kuchi maydoni) bu holda jismni ko’chishida bajarilgan ish, bir nuqta bilan ikkincha nuqta orasidagi trayektoriyaga bog’liq bo’lmay, jismning boshlang’ich va oxirgi holatiga bog’liqdir. Bunday ish bajaradigan maydonlar potensial maydonlar deb ataladi va ularda ta’sir qiluvchi kuchlar konservativ kuchlar deb ataladi. Agarda kuch bajargan ish harakat trayektoriyasiga bog’liq bo’lsa, bunday kuchlar disssipativ kuchlar deb ataladi. Kuchning potensial maydonida turgan jism W n - potensial eneriyaga ega bo’ladi. Odatda jismning ma’lum bir holatdagi potetsial energiyasini nol deb hisoblab, hisob boshini belgilashadi. Boshqa holatdagi energiya hisob boshidagi holatga nisbatan aniqlanadi. Shuning uchun ayrim vaqtlarda potensial energiyalar farqi degan tushunchadan foydalaniladi. Jismga qo’yilgan konservativ kuchlar bajargan ish, shu jism potensial energiyasini o’zgarishiga tengdir. dA =− dW n (2) Bunda potensial energiya sarf bo’lishi natijasida ish bajarilgani uchun minus ishora paydo bo’ldi. Bajarilgan ish dA = Fdr bo’lgani uchun Fdr = − dW n . (3)

Agarda W n ( r ) - funksiya aniq bo’lsa, kuchning moduli va yo’nalishini aniqlash mumkin. W n ( r ) funksiyaning aniq ko’rinishi kuch maydonining xarakteri bilan aniqlanadi. Masalan, Yer sirtidan h balandlikka ko’tarilgan jismning potensial energiyasiW n=∫ dW n=∫ 0 h Pdh =mgh , (4) ga tengdir. Bu yerda potensial energiya h balandlikdan tushayotgan m massali jismning bajargan ishiga tengdir. Tizimning to’liq energiyasi, doimo mexanik harakat va o’zaro ta’sir energiyalarning yig’indisidan iboratdir. W = W k+ W п (5)

Adabiyotlar: 1. K.P.Abduraxmanov, O’.Egamov “Fizika kursi” darsligi, Toshkent.: Aloqachi 2013 y. 2. K.P.Abduraxmanov, O’.Egamov “Fizika kursi” darslik, Toshkent, “O’quv ta’lim metodikasi” 2015 y. 3. Савельев И. В. Курс физики. М.: Наука 1989 т. 1 4. Савельев И. В. Курс физики. М.: Наука 1989 т. 2 5. Савельев И. В. Курс физики. М.: Наука 1989 т. 3 6. Савельев И. В. Сборник вопросов и задач по общей физик е . М.: АСТ. Астрель. 2005. С.320. 7. К.П.Абдурахманов, Ў.Эгамов “ Физика курси” дарслиги, Тошкент, 2010 й. 8. П.А.Типлер, Р.А.Ллуэллин Современная физика (Лучший зарубежный учебник в двух томах) М. Мир.2007.С.496 (1том) 9. П.А.Типлер, Р.А.Ллуэллин Современная физика (Лучший зарубежный учебник в двух томах) М. Мир.2007.С.416 (2том) 10. Трофимова Т.И. Курс физики.М.Высшая щкола 1999.С.543 Интернет сайтлар: 1. www.ziyonet.uz ; 2. www.estudy.uz ; 3. www.fizika.uz ; 4. www.elearning.uz ; 5. www.bilim.uz ; 6. www.edx.uz ; 7. www.my.estudy.uz ; 8. www.conrsera.org.uz ;

Похожие

Kuchning nuqtaga va o`qqa nisbatan momenti. Juft kuchlar. Juft kuchlarning momenti. Ekvivalent juftlar.

Magnit dipol momenti. Dia, para va feromagnitiklar

Qattiq jism kinematikasi va dinamikasi

Qattiq jism kinematikasi va dinamikasi

Aylanma harakat dinamikasi