Gravitatsion doimiylikni aniqlash - Физика - Рефераты

Gravitatsion doimiylikni aniqlash

Загружено в:

20.03.2024

Скачано:

0

Размер:

235.5 KB

Gravitatsion doimiylikni aniqlash Reja: 1. Butun olam tortishish qonuni; 2. Kavendish tajribasi; 3. Rixars tajribasi; 4. Tortishish maydoni kuchlanganligi va potensiali; 5. Kosmik tezliklar. Ekvuvalentlik prinsipi.

Butun olam tortishish qonuni: Barcha planetalar o`z orbitalari bo`ylab, ma`lum bir tezlikda aylanayotganliklarini hozirgi kunda hamma ham yaxshi biladi. Ular: 1) Bir-biriga tortilib, to`qnashib ham ketmaydi. 2) Bir-biridan uzoqlashib ham ketmaydi. 1- rasm . Yerning Quyosh atrofida aylanishi Bir - birlariga yaqinlashmasligiga sabab , ular muttasil orbitaviy harakatda bo ` lganlari uchun , markazdan qochma kuch ostida uzoqlashishga harakat qilishadi . Ammo uzoqlashib ham keta olmaydi. Bu holatni mashhur fizik olim I. N`yuton «Butun olam tortishish qonuni» deb ataluvchi qonunida quyidagicha ifoda etadi: (3-1). Ya`ni, ikki jism orasidagi o`zaro tortishish kuchi, ularning massalari ko`paytmasiga to`g`ri proporsional va ular orasidagi masofalar kvadratiga teskari proporsionaldir. Demak, barcha planetalar orasida shunday bir o`zaro tortishish kuchi va markazdan qochirma kuch mavjudki, ular ana shu kuch ostida bir birlaridan uzoqlashib ham keta olmaydilar yaqinlashib ham qolmaydilar. Borliq o`zaro juft, ammo bir biriga qarama-qarshi bo`lgan kuch ostida muvozanatdadirlar. Ta`sirlashuv vaqtida birinchi jism ikkinchi jismni qanday kuch bilan tortsa, ikkinchi jism ham birinchi jismni xuddi shunday kuch bilan tortadi. Masalan, Yerning massasi Oyning massasidan 81 marta katta bo`lgani bilan Yer Oyni tortadigan kuch Oy Yerni tortadigan kuchga teng. Faqat ularning yo`nalishlari qarama-qarshi bo`ladi. Yer sirtida yotgan toshning har bir zarrachasi Yer sharining hamma zarrachalari tomonidan tortilib turadi. Bu kuchlarning teng ta`sir etuvchisi Yerga nisbatan toshning og`irligini belgilaydi. Shunga o`xshash Oyning har bir

zarrasi Yerning har bir zarrasiga tortilib turadi. Bu kuchlarning teng ta`sir etuvchisi Oy bilan Yerning bir-biriga tortilish kuchidir. Ana shu tortilish kuchi Oyni Yer atrofida ushlab turadi. Agar bu kuch birdaniga yo`qolganda edi, Oy o`z orbitasiga o`tkazilgan urinma bo`yicha orbitadan chiqib ketar edi. Olamning bu darajada aniq hisob-kitob bilan yaratgan va idora etgan Alloh buyukdir. Demak tabiatdagi har bir narsaga ibrat nazari, tafakkur ko`zi bilan qaramoqligimiz lozim bo`ladi-ki, buning natijasida bu olam behuda, hisob-kitobsiz emas, balki aniq bir qonuniyat ostida yaratilganligini anglab yetamiz. Butun tabiat bahramand bo`ladigan yorug`lik nurining o`ziga ham Alloh taolo ikki xil xususiyat ato etibdi: 1) Yorug`lik - to`lqin kabi tarqalish xususiyatiga ega. Bu nazariya N`yuton va uning izdoshlariga tegishli. 2) Yorug`lik – xuddi zarrachalar oqimi kabi sochilish xususiyatiga ham ega. Bu nazariya esa Gyuygens va uning izdoshlariga tegishlidir. Jismlarning Yerga tushishiga sabab Yer sharining tortish kuchi ekanligi haqidagi fikr yangilik bo‘lmagan: buni qadimgilar ham, masalan Platon bilgan. Lekin bu tortishish kuchini qanday o‘lchash kerak? Yer sharining hamma joyida u kuch bir xilmi? - ushbu savollar, Butun olam tortishish qonuni muallifi Nyutongacha bo‘lgan olim va faylasuflarni birdek ajablantirib, o‘ylantirib va shubhaga solib kelgan. Nyuton, o‘zini Keplerning sayyoralar orbitasi fazoda ellips chizishini, ushbu ellips fokusida esa Quyoshning markazi turishini uqtiruvchi qonunlaridan birini nazariy jihatdan qayta keltirib chiqarganini fahmladi. Lekin nazariyot va kuzatuvning bunday mos kelishining o‘zi Nyutonni qanaotlantiradi. U mazkur nazariya bo‘yicha, sayyoralar orbitasining elementlarini hisoblash mumkinmi, ya`ni, sayyoralar harakatining barcha tafsilotlarini aniqlash imkoni bo‘ladimi – yo‘qmi, amin bo‘lmoqchi edi. Dastlabki paytlarda unga omad kelmay turdi. 1683 yilning oxirida Nyuton Qirollik jamiyatiga o‘zining Butun olam harakat qonunlari haqidagi ta`limotini, sayyoralar harakatiga oid qator teoremalar ko‘rinishida bayon qildi. G‘oya shunchalik dohiyona ediki, u orqali keladigan mashhurlik va obro‘ – e`tiborni baham ko‘rish maqsadidagilar, uni o‘zlashtirib

olishga urinuvchi yoki, hasad qiluvchilar umuman topilmadi. Chunki, bu ta`limotning mohiyatini anglovchilarning o‘zi nihoyatda sanoqli edi. Shubhasizki, Nyutondan avval ham bir necha ingliz olimlari mazkur muammoning yechimiga yaqin kelishgan edi. Lekin, savolning qiyinligini anglash, uni yechishni ham bilish degani emas. Nyuton – Butun olam harakat sirlarini ochgan buyuk daho sifatida insoniyat tarixida o‘chmas iz qoldirdi. Kavendish tajribasi - Yerning gravitatsion tortishish doimiysi va uni aniqlash tajribasi. Bu tajribani 1798 yilda birinchi bo`lib Britaniyalik fizik Genri Kavendish o`tkazgan. U buralma tarozi deb ataladigan asbob yordamida sharlar orasidagi tortishish kuchini o`lchadi. Tajriba qurilmasi mustahkam fundamentga o`rnatilgan quticha ichiga joylangan. Qutichaning qopqog`iga vertikal holda o`q o`rnatilgan bo`lib, uni aylantirish mumkin. O`qning pastki qismiga sterjen gorizontal holda mahkamlangan va uning uchlariga og`ir massali o`zaro teng M va M qo`rg`oshin sharlar osilgan. Ikkinchi bir gorizontal sterjenga mahkamlangan yana ikkita u qadar katta bo`lmagan massalari aniq o`lchangan, bir-biriga teng, qo`rg`oshin sharchalar kvars ipga osilgan. Kavendish og`ir sharlar osilgan o`qni burab, har birining massasi M bo`lgan ikkita qo`rg`oshin sharchalarni m massali sharchalar yaqiniga keltirdi. Bu vaqtda yengil sharlar osilgan sterjen ma`lum burchakka burilganini payqadi. M va m orasidagi gravitatsion tortishish sterjenni aylanishga majbur qiladi va kvars ip buraladi. 1-rasm. Genri Kavendish buralma tarozisining modeli

U yengil sharlar osilgan sterjenni ko`tarib turgan o`qning burilishga ko`rsatgan qarshiligini va burilish burchagini o`lchadi. Natijada M va m, M va m sharlar orasidagi umumiy tortishish kuchi 2F ni hisoblash imkoniyatiga ega bo`ldi va m bilan M massalar orasidagi masofani aniq o`lchab oldi. Natijada u Yerning gravitatsion doimiysini hisoblab topdi. Kavendish tajribasida m = 730 g = 0,73 kg; M = 158 kg bo`lgan. Kavendish tajribasi bir necha marta qaytarilib, G = 6,685-10 -11 N·m 2 /kg 2 ekanligi ma`lum bo`ldi. Bu tajribaga asoslanib Yer va boshqa sayyoralar massalari aniqlanadi. Kavendish hisoblab topgan gravitatsion doimiysining qiymati undan keyingi topilgan qiymatlardan atigi 1% ga farq qildi xolos. 3. Rixars tajribasi: 1898 yilda G. Kavendishning 100 yilligi munosabati bilan F.Rixars gravitatsiya doimiysini hisoblash uchun boshqa usulni qo`lladi. Tarozi shayinining uchlariga katta aniqlikda teng massali ikkita A va B sharlar osilgan. SHarlar osilgan iplarning massalari ham e`tiborga olindi. Muvozanatni tiklash uchun B yelkaga qo`yilishi kerak bo`lgan qo`shimcha kuch sharlarni qo`rg`oshin devor tortadigan 2F kuchga tengdir. Gravitatsiya doimiysini bunday aniqlash usuli eng aniq usuldir. Bir-biridan uzoqda turuvchi jismlar aloqada bo`ladi. Yer, Quyosh va boshqalar. Bu jismlar materiyani alohida formasi bo`lgan maydon orqali ta`sirlashadilar. Har bir jismni atrofida o`z maydoni mavjud. Umuman maydon bu biror kuch ta`siri seziladigan fazo sohasidir. Tortishish kuchlari yoki ta`siri seziladigan soha tortishish (gravitatsion) maydoni deb ataladi. Olamdagi hamma

jismlar tortishish maydoni ta`sirida bo`ladilar. Xarakteristikalari bo`lib, kuchlanganlik va potentsiali hisoblanadi. 4. Tortishish maydonining kuchlanganligi bilan tanishib chiqaylik. Buning uchun gravitatsion maydonni biron ixtiyoriy nuqtasiga "sinov jism" ni kiritish kerak. Uni o`lchami juda kichik va massasi juda oz bo`lishi kerak. Unga ta`sir kiluvchi kuch F=m c G (3-2) bo`ladi. Bunda G = F / m c (3-3) maydon kuchlanganganligidir va u maydonning kuch xarakteristikasi bo`lib, xizmat qiladi. Birligi: N/kg. (3-2) ni e`tiborga olsak chiqadi. Demak, maydon kuchlanganligi maydonni hosil qiluvchi jism massasi va shu jism bilan maydonning ayni bir nuqtasigacha bo`lgan masofaga bog`liq kattalik ekan. Maydonni grafik tasvirlash uchun kuch chiziqlari tushunchasi kiritiladi. Kuchlanganlik vektori G -urinma bo`lgan chiziq kuch chizigi deyiladi. Biror moddiy nuqtaning gravitatsion maydonini kuch chiziqlari shu nuqta tomon radial to`g`ri chiziq bo`ladi. Kuchlanganlik G vektori radius bo`ylab maydon markazi tomon yo`nalgan maydon markaziy maydon deyiladi. Agar maydon bir necha jismlar tomonidan yuzaga keltirilgan bo`lsa superpozitsiya printsipi o`rinli bo`lishi kerak.

Tortishish maydonining yana bir xarakteristikasi potentsialdir: Buni tushunish uchun gravitatsion maydonda jismni ko`chirishda bajarilgan ishni topish kerak. Aytaylik m moddiy nuqta qo`zgalmas M jismdan ularni birlashtiruvchi to`g`ri chiziq bo`ylab uzoqlashayotgan yoki yaqinlashayotgan bo`lsin. U holda juda kichik dr ko`chishda tortishish maydonining bajargan ishi markaziy kuch tomonidan bajarilib bu kuch radial yo`nalishga ega. Shuning uchun Bundan ko`rinadiki, tortishish kuchlari konservativ kuchlar bo`lib, jismni tortishish kuchi maydonida ko`chirishda bajarilgan ish jismning potentsial energiyasini kamayishiga teng bo`lar ekan. deb belgilanadi . Demak, Yerning tortish maydonida jismni ko`chirishda bajarilgan ish yo`lning uzunligiga va shakliga bog`liq bo`lmay balki Yer bilan jismni bir biriga nisbatan egallangan holatiga bog`liq ya`ni potentsial energiya ko`rinishida bo`ladi. Kuchlanganlik maydonni kuch xarakteristikasi, potentsial esa energetik xarakteristikasi ekan. Ular orasidagi bog`lanishni topaylik. Maydon markazidan r uzoqlikdagi m jismni dr ga siljitish uchun F·dr ish bajariladi. Bu ish jismni potentsial

Yoki potentsial bir xil bo`lgan nuqtalar ekvipotentsial sirtlarni hosil kiladilar (3-15) potentsial gradientidir. Sun`iy kosmik jismlar - yuldoshlar, sayyoralar, yulduzlarni uchirish uchun ularga kosmik tezliklar berish kerak. Ular 3 xil bo`ladi. 5. Kosmik tezliklar. Ekvivalentlik prinsipi: Birinchi kosmik tezlik: Jism Yer yaqinida doiraviy orbita bo`ylab harakatlanishi ya`ni sun`iy yo`ldosh bo`lib qolishi Agar tezlik v1 dan sal katta bo`lsa jism elliptik orbita bo`yicha harakatlanadi. Ikkinchi kosmik tezlik: Jism Yer tortish doirasidan chiqib sun`iy sayyoraga aylanishi uchun unga Yerdan cheksizlikka siljish ishiga teng kinetik energiya berish kerak bunday tezlikda jism parabolik orbita bo`yicha harakatlanib Yer tortish doirasidan chiqib ketadi. Uchinchi kosmik tezlik: Jism Yer sirtida uchirish paytidagi uning kinetik energiyasi kamida uni Yerning ta`sir doirasidan chiqarish uchun zarur bo`ladigan energiya bilan mazkur nuqtadan Quyosh atrofidagi parabola bo`ylab harakatlanishi uchun zarur bo`lgan energiya yig`indisiga teng bo`lishi zarur

Bu uchinchi kosmik tezlik deb ataladi. Bunday tezlikka ega bo`lgan jism faqat Yerning tortish kuchinigina emas, balki Quyoshning tortishini yengib, Quyosh sistemasi doirasidan yulduzlararo fazoga chiqib ketadi. Ekvivalentlik prinsipi: Shunday qilib massa ikkita har xil qonunlarda uchraydi: birinchi holda u jismni inertlik xossalarini, ikkinchi holda esa tortishish xossalarini xarakterlaydi. Shu sababli inert massa va gravitatsion massalar har xilmi degan savol tug`ilishi tabiiydir. Bunga faqat tajriba javob beradi. Jismlarni erkin tushishini ko`raylik ma`lumki, Yerga yaqin jismlar

Adabiyotlar : 1. Abdullay е v A . H , Arg ` inboy е v H . A , Abdullay е v H . U . Agrom е t е orologiya - T . O ` zb е kiston Milliy Ensiklop е diyasi Davlat ilmiy nashriyoti , 2006-432 b . 2. Arg ` inboy е v X . A . G е liot е xnikadan o ` quv qo ` llanma - T .: O ` qituvchi , 1974-148 b 3. Babushkin L . N . Агроклиматическое описание Средние Азиию. T руды Ta шГУ-1964- вып. 236-с 5-185. 4. Babushkin L . N . Основы агрометеорологии в Узбекистане- Tashk е nt , SANIGMI - 2004-288 s . 5. Baratov P . O ` zb е kiston tabiiy g е ografiyasi - T .: O ` qituvchi , 1996- 264 b . 6. Boboxo ` jay еv I ., Uzoqov P . Tuproqshunoslik - T .: M е hnat , 1995-512 b . 7. Bulat V . L . “Оптические явления в природе”. M.: “Просвещение”, 1974-136 st. 8. Glazirin . G .Е, Chanish е va S . G , Chub V .Е “ O ` zb е kiston iqlimining qisqacha och е rki ” Toshkе nt , O ` OITGMI , 1999-31 b . 9. Gringof I . G , Popova V . V ., Strashniy V . N . Agrom е t е orologiya - L .: Gidrom е t е oizdat , 1987-310 s . 10. Guralnik I . I ., Dubinskiy G . P ., Larin V . V ., Mamikonova S . V . M е t е orologiya . Издание второе- L.: Gidrom е t е oizdat , 1982-440 s . 11. Guralnik I . I ., Mamikonova S . V ., Polkovnikov M . A . Сборник задач и упражнений по метеорологии. 2-е издание-L.: Gidrom е t е oizdat, 1968-224 s. 12. Guralnik I.I., Larin V.V., Mamikonova S.V. Сборник задач и упражнений пометеорологии. Издание третье-L.: Gidromеtеoizdat;1983-192 s.

Похожие

Molekulalarning tezliklarini aniqlash

Avogadro doimiysini aniqlash metodlari

Erkin tushish tezlanishini aniqlash metodlari

Og`irlik markazi. Parallel kuchlarning markazlarini aniqlash. Qattiq jismlarning og`irlik markazlarini aniqlash.

Tabiatda fundamental kuchlar