Бир фазали синусоидал ток занжирлари - Физика - Рефераты

Бир фазали синусоидал ток занжирлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

171.951171875 KB

Б ир фазали синусоидал ток занжирлари Режа: 1. Синусоидал ток ва уни тавсифловчи асосий катталиклар. 2. Синусоидал катталикларнинг ўртача ва таъсир этувчи қийматлари. 3. Синусоидал катталикларни декарт ва комплекс текисликда векторлар билан ифодаланиши. 4. Синусоидал ток занжирида актив қаршилик, индуктивлик ва конденсатор.

Синусоидал ток ва уни тавсифловчи асосий катталиклар Даврий ўзгарувчан токлар ичида энг кенг тарқалгани синусоидал токлардир. Саноатда ва турмушда фойдаланиладиган ўзгарувчан ток синусоидал қонун бўйича ўзгарадиган ўзгарувчан токдир. Бу токни юқори кучланиш билан узоқ масофаларга узатиш ҳамда ўзгарувчан токда ишловчи машина ва аппаратлар (транформаторлар, асинхрон ва синхрон двигателлар) ни ишга туширишда ишлатиш мумкин. Фақат синусоидал ток ёрдамида бутун чизиқли занжир бўйлаб, ҳамда участкаларда ток ва кучланишларнинг ўзгариш қонуниятларини ўзгаришсиз сақлаб қолиш мумкин. Қўлланиладиган синусоидал ўзгарувчи токларнинг частоталари жуда кенг диапазонли бўлиб, герц нинг бир бўлагидан миллиард герц ларгача бўлиши мумкин. Нисбатан паст частотали синусоидал токлар синхрон генераторлар ёрдамида олинса юқори частотали синусоидал ток ва ЭЮК лар электрон генераторлар ёрдамида ҳосил қилинади. Синусодал ток ва кучланишларни график равишда, тригонометрик функция кўринишида, декарт ёки комплекс текисликдаги айланувчи векторлар кўринишида ифодалаш мумкин. Синусоидал ток аналитик кўринишда қуйидагича ифодаланиши мумкин:i= Imsin ( 2πt T +ψ)= Imsin (ωt +ψ) . (4.1) График ифодаси 4.1-расмда берилган. Функциянинг энг катта қиймати амплитуда I m дейилади, Т – давр тўлиқ бир ўзгариш учун кетган вақт, частота f=1 Т - 1 секунддаги тебранишлар сони, частотанинг бирлиги сек -1 ёки Гц. Бурчак частотаси ω=2πf =2π/T , бирлиги рад/сек ёки сек -1 . 4.1 - расм 4.2 – расм

Функциянинг аргументи, яҳни ( t +  ) – фаза деб аталади. Фаза t вақтнинг ўша момент учун тебранишнинг ҳолатини белгилайди.  - бошланғич фаза. Графикда бошланғич фаза бурчаги  нинг қиймати синусоиданинг координата бошидаги ҳолати билан аниқланади. Синусоидал ўзгарувчан функциянинг нол қийматларидан мусбат қийматларига ўтиш нуқтаси даврнинг бошланиш лаҳзаси ҳисобланади. Мусбат бошланғич фаза координата бошидан чап томонга, манфийси ўнг томонга қўйилади. 4.2- расмда кучланиш ва токнинг графиги (вақт диаграммаси) берилган. u= U msin (ωt +ψu) , (4.2) i = I m sin ( ωt + ψ i ) . (4.3) Бу синусоидал катталикларнинг бошланғич фазалари орасидаги бурчак  фаза силжиш бурчаги дейилади. ϕ= ψи− ψi . (4.4)  =0 бўлганда ток ва кучланиш фаза бўйича бир хил, ϕ=±π/2 бўлганда квадратурада ϕ=±π - қарама–қарши фазада бўлади. Фазалар силжиши бурчагидан фойдаланиб, (4.2) ва (4.3) ларни қуйидагича ифодалаш мумкин: u=Umsin (ωt +ϕu) , i= Imsin (ωt +ψu− ϕ) . Бу муносабатлар шуни кўрсатадики, синусоидал ток, синусоидал кучланишдан  бурчакка орқада қолар экан. С инусоидал катталикларнинг ўртача ва таҳсир этувчи қийматлари Синусоидал токнинг ўртача қиймати мусбат ярим даврдаги оний токлар йиғиндисининг ўртача арифметик қийматига тенг. У ҳолда ток i=Imsin ωt нинг ўртача қиймати Iщр= 1 0,5 T ∫0 0,5T idt=1 π∫0 π Imsin ωtdt=Im π|cos ωt |π 0 =2Im π =0,636 Im . (4.5) Худди шу йўл билан ЭЮК ва кучланишнинг ўртача қийматларини топиш мумкин:

E щр = 2 E m π = 0 , 636 E m , U щр = 2 U m π = 0 , 636 U m . Умумий ҳолда ўзгарувчан токнинг таҳсир этувчи қиймати деб, мазкур токнинг Т давр ичида R қаршиликдан ўтаётиб, худди шу катталикдаги ўзгармас ток таҳсирида ажралиб чиқадиган иссиқлик миқдорига эквивалент бўлган қийматга айтилади. Ўзгармас токнинг R қаршиликдан Т давр ичида ўтишида ажралиб чиққан иссиқлик миқдори Q - = I 2 RT . Шу даврда R қаршиликдан ўтган синусоидал ток i = I m sin t таҳсиридан ажралиб чиққан иссиқлик миқдори Q∼=Im2 2RT . Иккала ток иссиқлик таҳсирининг эквивалентлик шарти Q _ = Q  I2RT =Im2 2RT ёки I2=Im2 2 ёки I= Im √2 . Худди шундай: E= Em √2 ; U = U m √2 . Ўзгарувчан ток занжиридаги барча ўлчов асбоблари синусоидал катталикларнинг таҳсир этувчи қийматларини ўлчашга мўлжалланган. С инусоидал катталикларни декарт ва комплекс текисликда векторлар билан ифодалаш Синусоидал ЭЮК, кучланиш ва токларни декарт ёки комплекс текисликда айланувчи векторлар ёрдамида ифодалаш мумкин. Координата бошидан узунлиги амплитуда қийматига тенг бўлган радис векторлар ўтказилади. Бу векторлар соат стрелкасига қарама – қарши йўналишда  бурчак тезлигида ҳаракатга келтирилади. Фаза бурчаги мусбат абцисса ўқидан бошлаб ҳисобланади. Векторларнинг ордината ўқига проекцияси оний қийматларни беради. Тўғри бурчакли координаталар системасида бир– бирига нисбатан тўғри оринтацияларда қурилган, турли амплитуда ва бошланғич фазага эга бўлган бир хил частотадаги синусоидал миқдорларни

тавсифловчи векторлар йиғиндисига вектор диаграмма дейилади. Кучланиш (4.2) ва ток (4.3) векторлари 4.3-расмда кўрсатилган. 4.3 – расм. 4.4 – расм. Агар умумий ток i 3 –тармоқлар токлари i 1 ва i 2 ларнинг йиғиндисидан иборат бўлса: i 3 = i 1 + i 2 ва агарда i1= I1msin (ωt +ψ1), i2= I2msin (ωt +ψ2) бўлса, йиғинди ток i 3 ҳам синусоидал бўлади: i 3 = I 3 m sin (  t +  3 ). Аммо I 3 m амплитуда ва бошланғич фаза  3 ни аналитик усул билан аниқлаш қийин. Векторлар диаграммаси ёрдамида аниқлаш бир мунча қулай. 4.4-расмда бу катталикларнинг вектор диаграммаси кўрсатилган, ¯I3m вектори ¯I1m ва ¯I2m векторларини қўшиш билан аниқланган. Бу векторларни бир хил бурчак тезлиги  билан айлантирилса, уларнинг ўзаро жойланиши ва улар орасидаги фазалар фарқи  =  1 -  2 ўзгаришсиз қолади. Векторлар диаграммасини масштабда қурсак, I 3 m ва  3 ларнинг қийматларини аниқлаш имконияти туғилади. 4.5-расмда комплекс текислик берилган. Бу текисликда комплекс сонларни ифодалаш мумкин. Комплекс сон ҳақиқий ва мавҳум қисмдан иборат. Комплекс текисликнинг абцисса ўқида ҳақиқий қисми ордината ўқида мавҳум қисми белгиланади.

4.5 – расм. 4.6 – расм. Математика курсидан Эйлер формуласи:ejα= cos α+ jsin α . (4.7) ejα - комплекс сони комплекс текисликда бирга тенг бўлган вектор билан ифодаланади.  бурчак +1 ўқидан соат стрелкасига қарама – қарши йўналишда олинади. ejα функциясининг модули бирга тенг: |ejα|=√cos 2α+sin 2α=1 . (4.8) ejα функциясининг +1 ўқга проекцияси cos α , + j ўқга проекцияси sin α : Агар ejα функцияси ўрнига I m ejα функциясини олсак, Imejα= Imcos α+jImsin α . (4.9) Комплекс текисликда бу функциянинг вектори +1 ўқига нисбатан  бурчак остида олиниб, векторнинг узунлиги I m марта катта бўлади. Агар α= ωt +ψ бўлса, α=ψ синусоидал функцияларни комплекс текисликда ифолалашда  t = 0 деб қабул қилинади. Imejψ=Imcos ψ+jsin ψ . (4.10) 4.6-расмда Imejψ - вектори берилган. Imejψ вектори ˙Im билан белгиланади. ˙Im комплекс катталик, унинг модули I m га тенг, векторнинг +1 ўқга нисбатан оғиш бурчаги бошланғич фаза  га тенг. ˙Im ток i нинг комплекс амплитудаси дейилади. Мисол: Ток i =8 sin (  t +20) A . Шу токнинг комплекс амплитудасини ифодаланг. Бу ҳолатда I m = 8 A  =20 0 , демак ˙Im =8 e j 20  комплекс токнинг комплекс таҳсир этувчи қиймати:

˙I= ˙Im √2= Im √2ejψ=Iejψ. (4.11) Яна ҳам тушунарли бўлиши учун комплекс сонлар билан қуйидаги операцияларни бажарамиз. 4.7-расмда Ce jϕ комплекс сони ифодаланган. Бу ерда ˙c= a+jb - алгебраик кўриниш. ˙с= сe jϕ - кўрсаткичли кўриниш. ˙c= c(cos ϕ+jsin ϕ) - тригонометрик ифодаси. a=ccos ϕ; b=csin ϕ c=√a2+b2 - модул. ϕ= arctg b а - бурчак. Икки ва ундан ортиқ комплекс сонларнинг йиғиндисини олиш алгебраик кўринишда амалга оширилади. Бунда ҳақиқий қисми алоҳида мавҳум қисми алоҳида қўшилади. (a1+jb1)+(a2+jb 2)+(a1+a2)+j(b1+b2) . Кўпайтириш ва бўлиш амалларини комплекс соннинг даражали кўринишида амалга ошириш қулай. Агар C1ejϕ1 комплекс сонни C1ejϕ2 комплекс сонга бўлиш талаб қилинса, C 3ejϕ3= C1ejϕ1 C2ejϕ2= C 1 C 2ej(ϕ1−ϕ2) , кўпайтиришда эса C4ejϕ4=C1ejϕ2¿C2ejϕ2=C1C2ej(ϕ1+ϕ2) , лекин, кўпайтириш ва бўлиш амалларини алгебраик кўринишда ҳам амалга ошириш мумкин. Амалиётда + j билан – j ни кўпайтириш керак бўлади. Масалан, ˙A= Ae jϕa берилган. j ва ( – j ) векторларини кўрсаткичли кўринишда ифодалаймиз: 4.7 - расм

j=1⋅ej900 =ej900 , − j=1⋅e−j900 =e−j900 .

У ҳолда ˙A⋅j= A ejϕa⋅ej900= A⋅ej(ϕa+900), − ˙A j= A ejϕa⋅e−j900 = A ej(ϕa−900), яъни векторни j га кўпайтирилса, у 90 0 га соат стрелкасига тескари томонга бурилади, агарда (- j ) га кўпайтирилса (соат стрелкаси бўйлаб) 90 0 га бурилади. Модул p ўзгаришсиз қолади. С инусоидал ток занжирида актив қаршилик, индуктивлик ва конденсатор Электр занжирида актив қаршилик. Актив қаршиликли электр занжири (4.8-расм, а) бўйлаб i = I m sin  t , (  I =0) ток ўтаётган бўлса, Ом қонунига биноан кучланиш u= i R=RI m sin  t , ёки (4.12) u=U m sin  t, бу ерда U m = RI m . Вектор диаграммасида ток ва кучланишнинг комплекслари берилган.  =0 бўлгани учун ˙I= I ва ˙U=U га тенг бўлади (4.8-расм, б). 4.8-расм, в да ток, кучланиш ва қувват оний қийматларининг графиги берилган. P=UmImsin ωt sin ωt =UmIm 2 (1−cos 2ωt ) . (4.13) 4.8 – расм. Синусоидал ток занжирида индуктивлик . Ихтиёрий чўлғам (ғалтак) индуктивлик L ва актив қаршилик R дан иборат. Схемада ғалтакни кетма –кет уланган индуктивлик L билан актив қаршилик R сифатида ифодалаш мумкин. Таҳлил учун индуктивликни ўзини ажратиб оламиз.

4.9-расм, а да индуктивлик бўйлаб, i = I m sin t ,  I =0 ток ўтаётган бўлсин, у ҳолатда ғалтакда ўзиндукция ЭЮК си вужудга келади. eL=−L di dt =−ωLI mcos ωt =ωLImsin (ωt −90 0) , (4.14) u =- е L эканлиги маҳлум, у ҳолда (4.14) ни: u= ω LI msin (ωt +90 0)= U msin (ωt +90 0) , (4.15) бунда  LI m = U m занжирдаги кучланишнинг амплитуда қиймати;  L - индуктив ғалтакнинг реактив қаршилиг ёки индуктив қаршилик деб аталиб, Х L билан белгиланади. Ўлчов бирлиги Ом, XL=ωL =2πfL . (4.16) 4.9 – расм . Индуктивликдаги кучланиш токдан 90 0 илгари юради  =  u -  i =90-0=90 0 , Э ЮК 90 0 орқада қолади . У ҳолда ˙I=I; ˙U=Ue j900;˙EL=ELe−j900 бўлади. 4.9-расм, б да ˙I,˙U ва ˙EL катталикларнинг вектор диаграммаси кўрсатилган. i , u ,р оний қийматларнинг графиги 4.9-расм, в да кўрсатилган. Оний қувват қуйидагича ифодаланади: p=u⋅i=Umcos ωtImsin ωt =UmIm 2 sin 2ωt , (4.17) бу қиймат ё ток, ё кучланиш нолдан ўтганда нолдан ўтади. Р>0 бўлганда манбадан олинган энергия магнит майдон энергиясини ҳосил қилиш учун сарфланади. Р<0 бўлганда, магнит майдон энергияси яна манбага қайтарилиб берилади. Синусоидал ток занжирида конденсатор. Агар 4.10-расм, а даги занжирга u = U m sin  t ,  u =0 кучланиш берилса, q =С u = CU m sin  t конденсатор

даврий равишда зарядлана бошлайди. Бунинг натижасида конденсатордан зарядланиш токи ўта бошлайди.i= dq dt = d dt (CU msin ωt )=ωCU mcos ωt =ωCU msin (ωt +90 0) ,(4.18) Im=ωCU m=Um Xc , (4.19) бу ерда Xc= 1 ωC - сиғим қаршилиги, у частотага тескари пропорционал. i= Imsin (ωt +90 0) . (4.20) (4.20) даги муносабат шуни кўрсатадики конденсатордан ўтаётган ток кучланишдан 90 0 илгари юради. 4.10-расм, б да ток ва кучланишнинг векторлари ˙U=U ; ˙I=Ie j900 тасвирланган. 4.10-расм, в да оний қийматлар u , i , р лар нинг графиклари берилган. Оний қувват p=ui=UmIm 2 sin 2ωt . (4.21) Даврнинг биринчи тўртдан бир қисмида кучланиш максимал қийматгача ортиб боришида, конденсатор манбадан энергия истеъмол қилиб, қопламалари орасида электр майдон вужудга келтиради. Иккинчи тўртдан бир даврда конденсаторда кучланиш максимумдан нолгача камаяди ва қопламалар орасида тўпланган электр майдон энергияси яна манбага қайтарилади (оний қувват манфий). Бу жараён даврий такрорланиб туради. Юқорида кўрилганлардан шундай хулоса қилиш мумкинки, актив қаршиликда ток ва кучланиш бир хил фазада бўлади. Истеҳмол қилинган қувват манбага қайтарилмайди. Индуктивликда кучланиш токдан 90 0 илгари юради. Магний майдони ҳосил қилиш учун истеъмол қилинган қувват яна манбага қайтарилади. Конденсаторда кучланиш токдан 90 0 орқада қолади, электр майдонини ҳосил қилиш учун истеъмол қилинган қувват яна манбага қайтарилади.

4.10 – расм. Фойдаланилган адабиётлар: 1. Каримов А.С. ва бошқ. Электротехника ва электроника асослари: Олий ўқув юрти талабалари учун дарслик. – Т.: Ўқитувчи, 1995. 2. Касаткин А.С., Немцов М.В. Электротехника: Учебник для вузов. – М.: Вусш. шк., 2000. 3. Электротехника: Учебник для неэлектротех. спец. вузов / Под ред. В.Г.Герасимова. – М.: Вусш.шк. 1985. 4. Иванов И.Н., Равдоник В.С. Электротехника. Учеб. пособие для неэлектротех. спец. вузов. – М.: Вусш. шк., 1984.

Похожие

Уч фазали электр занжирлари

Ўзгарувчан ток магнит занжирлари

Чизиқли ўзгармас ток занжирлари

Синусоидал ток ва унинг қонунлари

Бир фазали ўзгарувчан ток занжирларининг актив ва реактив қувватини ўлчаш