Жамиятнинг маънавий хаёти - Философия - Рефераты

Жамиятнинг маънавий хаёти

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

141 KB

Жамиятнинг маънавий ҳаёти Режа: 1. «Маънавий ҳаёт» тушунчаси. 2. Маънавий салоҳият-жамият моддий-иқтисодий ҳаётининг асоси сифатида. 3. «Ижтимоий онг» жамият маънавий ҳаётининг таркибий қисми. 4. Ижтимоий онгнинг таркибий тузилиши.

1. Маънавиятнинг жамият ҳаётидаги ўрни Инсоният яратилибдики у мукаммалликка интилиб келади. Албатта бу ўринда маънавиятнинг, билим ва тарбиянинг ўрни беқиёсдир. Чунки инсон боласи билим ва тарбия воситасида улғаяди. Агар у билим олмаса, яхши тарбия топмаса ҳаётда ўз ўрнини топиши даргумон. Демак, олинган билим ва тарбиянинг инсон онгида уйғунлашиб унинг турмуш тарзига айланиши инсон маънавиятини юзага келтиради. Маънавият деганда ҳар қандай табиий, ахлоқий, ижтимоий, сиёсий ва иқтисодий билимларнинг инсон тафаккурида мужассамлашуви ва бу билимларнинг кўникма, малака ва ҳаёт тарзларига айланиб кетиши тушунилади. Ёки бўлмаса, маънавият – инсоннинг руҳиятини, ўз-ўзини англаш, диди, фаросати, адолат билан разилликни, яхшилик билан ёмонликни, гўзаллик билан хунукликни, вазминлик билан жоҳилликни ажрата билиш қобилиятини, ақл-заковатини, мақсад ва ғояларни қўя билиш, уларни амалга ошириш учун ҳаракат қилиш ва интилиш салоҳиятидир. "Маънавиятга мазмун жиҳатидан яқин келадиган маърифат, маданият, ахлоқ, тамаддун (цивилизация) тушунчалари мавжуд. Маънавият улар орасида умумийроқ мазмун-моҳиятга эга. Гарчи бу тушунчаларнинг ҳар бири маънавият иборасидан озми-кўпми фарқ қиладиган муайян маънони англатса ҳам, кенгроқ нуқтаи назардан қараганда, улар маънавият тушунчаси доирасига киради." 1 Шундай қилиб маънавият (арабча, маънолар мажмуи) кишиларнинг фалсафий, сиёсий, ҳуқуқий, илмий, бадиий, ахлоқий, диний тасаввурлари ва тушунчалари мажмуини ташкил этади. Шу жиҳатдан олиб қараганда, И.А.Каримовнинг "маънавият ҳақида гап кетар экан, мен аввало, инсонни руҳий покланиш ва юксалишга даъват этадиган, инсон ички оламини бойитадиган, унинг иймон-иродасини, эътиқодини мустаҳкамлайдиган, 1 С.Олим. Уч буюк мезон: қонун, мафкура ва маънавият диалектикаси. "Тафаккур", 2003, № 3, 13-бет.

виждонини ўйғотадиган қудратли ботиний кучни тасаввур қиламан", деган фикрлари муҳим аҳамиятга эгадир. Маънавият инсоннинг онги, туйғуси, ҳиссиёти, билими ва эътиқодида мужассамлашган руҳий сифат бўлиб, у шахс камолоти ва баркамоллигини белгилаб берувчи асосий мезонлардан бири ҳисобланади. Чунки фуқаролари маънавий баркамол жамиятгина ижтимоий-иқтисодий жиҳатдан юксак чўққиларга кўтарилади. Инсон ва жамият маънавий ҳаётининг ривожланишида ижтимоий ва индивидуал онгнинг роли каттадир. Чунки табиат ва жамиятда юз бераётган турли-туман ўзгаришлар, ҳар хил соҳалардаги янгиликлар фуқаролар онгида ўз аксини топади. Кишилар онгига таъсир этган воқеа-ҳодисаларга нисбатан улар ўз қарашларини, фикрларини ифодалайдилар. Ана шу ифодалаш ижтимоий ва индивидуал онг маҳсули сифатида намоён бўлади. Ижтимоий онг табиий ва ижтимоий воқеликнинг инъикоси, жамиятнинг муайян даврига ёки қисмига тегишли бўлган умумий ҳис- туйғулар, кайфиятлар, қарашлар, ғоялар, назариялар мажмуидир. Масалан, Ўзбекистон Республикаси фуқаролари мустақилликка нисбатан ўз ҳис- туйғулари, яъни мустақиллик туфайли юртимизда озодлик, эркинлик, демократия кенгаяётгани, одамлар руҳияти, мақсадларининг эркин баён қилиниши, долзарб муаммолар хусусида ўзларининг фикрларини айта олишларига имкониятларнинг тобора кучайиб бораётгани хусусида фикр билдирмоқдалар. Бу ижтимоий онгнинг ифода этилишидир. Индивидуал онг эса муайян гуруҳ, элат ва миллатга мансуб бўлган айрим кишининг онги бўлиб, жамиятдаги воқелик ва реал борлиқнинг алоҳида олинган шахснинг онгида акс этишидир. Ижтимоий ва индивидуал онгнинг моҳияти шундаки, жамият уларнинг мазмунига кўра ўз-ўзини англайди, ривожланиб, такомиллашиб боради. Масалан, агар жамиятимизда бирон-бир ижобий ёки салбий ҳодиса содир

бўлса, у кишилар онгига таъсир кўрсатади ва унинг онгдаги инъикоси, албатта, ҳатти-ҳаракатлар, муносабатлар, баҳолар кўринишида ана шу воқеликка қайта таъсир кўрсатади. Чунончи Ўзбекистонда диний эктремистларнинг қилмиши халқимизнинг нафратига сазовор бўлиб, халқнинг фикри ижтимоий онг сифатида намоён бўлди ва экстремистларга қарши қаттиқ амалий чоралар кўрилди. Жамиятда осойишталик ўрнатилди. Бундай мисолларни кўплаб келтириш мумкин. Ижтимоий онгнинг тузилиши ижтимоий муносабатлар ва кишилар фаолиятининг турларига мос бўлади, баъзан улардан илгарилаб кетади, аммо, баъзан улардан ортда ҳам қолиши мумкин. Ижтимоий муносабатлар қанчалик ривожланган бўлса, кишилар фаолияти турлари ҳам шунча ривожланади. Иккаласи ўзаро диалектик боғлиқ бўлиб, бир-бирини бойитиб, тўлдириб боради. Воқеликни акс эттириш даражасига кўра, ижтимоий онг одатий ва назарий онгга бўлинади. Одатий онг ҳаётий тажриба асосида вужудга келган оддий хулосалар, қарашлар мажмуидан иборат бўлиб, кишиларнинг кундалик ҳаётидаги воқеаларни акс эттиради ва ривожлантиради. Назарий онг деганда, назариётчилар, олимлар ишлаб чиққан назарий қарашлар ва илмий билимлар тизими тушунилади. Назарий онг воқеалар моҳияти ва ривожланиш қонуниятларини акс эттириб жамият тараққиётига нисбатан тенг бўлиши ҳам, юқорида таъкидлаганимиздек, илгарилаб кетиши ҳам, ёки ортда қолиб кетиши ҳам мумкин. Ижтимоий психология ижтимоий муҳит, кундалик турмуш шароитлари таъсири остида вужудга келади ва ривожланади. У муайян ижтимоий гуруҳ, элат, халқ ёки миллатнинг одатлари, урфлари, анъаналари, яшаш тарзидан келиб чиққан психологик ўзига хосликларини акс эттиради. Ижтимоий психологиянинг яна бир хусусияти шуки, унда муайян бир ҳудуддаги айнан шароитларда яшайдиган ва бир-бирига бевосита таъсир қилувчи бир неча элат, миллатларга мансуб кишиларнинг онгидаги ўхшаш хусусиятлар ҳам акс

этади. Бунга баъзи миллат вакилларининг яшаб турган жойларидан кўчиб кетишгани, аммо янги жойда улар кўпинча ўз миллатдошлари томонидан тушунилмагани, у ерда чиқиштирилмагани ... ва ниҳоят уларнинг яна илгариги ҳудудга, мамлакатга қайтиб келишганига оид кўплаб мисолларни келтиришимиз мумкин. Мафкура (фикрлар мажмуи) ижтимоий психологиядан фарқ қилиб муайян ижтимоий гуруҳ, қатлам, миллат, жамият, давлат манфаатлари, орзу- истак ва мақсад-муддаолари ифодаланган ғоявий-назарий қарашлар ва уларни амалга ошириш тизими ни англатади . Унда манфаатлари ифодаланаётган куч ва қатламларнинг ўтмиши, бугунги куни ва истиқболи ўз ифодасини топади. Мамлакатимизда миллий истиқлол мафкураси худди шу вазифани бажаради. Ислом Каримов таъкидлаганидек "халқни буюк ва улуғвор мақсадлар сари бирлаштириш, мамлакатимизда яшайдиган, миллати, тили ва динидан қатъи назар, ҳар бир фуқарони ягона Ватан бахт-саодати учун доимо масъулият сезиб яшашга чорлаш, аждодларимизнинг бебаҳо мероси, миллий қадрият ва анъаналаримизга муносиб бўлишга эришиш, юксак фазилатли ва комил инсонларни тарбиялаш, уларни яратувчилик ишларига даъват қилиш, шу муқаддас замин учун фидойиликни ҳаёт мезонига айлантириш миллий истиқлол мафкурасининг бош мақсадидир." Гарчи шундай бўлса-да, Конституциямизда "ҳеч қайси мафкура давлат мафкураси сифатида ўрнатилмайди", деб белгилаб қўйилган. Бу демократиянинг муҳим элементидир. Ижтимоий психология ва мафкура жамиятнинг у ёки бу даражада ривожланганлиги билан ҳам боғлиқ бўлиб, агар у тўғри йўлга қўйилса жамият тараққиётини тезлаштиради. Инсонларни комиллик сари етаклайди, ўз ватани, қадриятларини эъзозлашга ўргатади, шу билан бирга ватанпарварлик, юрт тинчлиги, халқ фаровондиги йўлида хизмат қилишга чорлайди.

Айни пайтда ижтимоий психология ва мафкура ўзига хос хусусиятларга ҳам эгадир. Ижтимоий психология ижтимоий гуруҳлар ҳаётини муайян ҳис-туйғулар, кайфиятларда бевосита акс эттирса, ижтимоий мафкура (бизда миллий истиқлол мафкураси) ижтимоий гуруҳлар эҳтиёжлари, манфаатларининг ички моҳиятини, сабабини ҳар хил ғоялар, назариялар, таълимотлар шаклида акс эттиради. Айни пайтда мафкуранинг ўзига хослиги шундаки, у вайронкор мафкура сифатида ҳам майдонга чиқиши мумкин. У ҳолда у ҳалокатли кучга айланади. Ижтимоий психология ва мафкуранинг ўзига хослиги билан бирга уларнинг умумийлик томони ҳам мавжуд бўлиб у жамият тараққиётига хизмат қилишида кўринади. Шунингдек улар бир-бири билан боғлиқ бўлиб, ўзаро таъсирга ҳам эгадир. Юксак маънавият ҳақида одамлар асрлардан бери орзу қилиб келадилар. Жаҳон тарихида юксак маънавият эгалари ниҳоятда кўпдир. Шунингдек маънавияти юксак бўлган жамиятда тараққиётнинг ўзига хослиги ҳам яққол кўринади. Масалан, Япония бунга яққол мисол бўла олади. Юксак маънавиятнинг белгиси шуки, унда илм ва билим инсоний қадриятлар ва инсоний ахлоқ билан уйғунлашади. Маънавий қашшоқлик масаласида мисоллар истаганча топилади. У оддий ахлоқ қоидаларининг бузилишидан тортиб геноцидгача боради. Атрофимизни ўраб турган нарса ва ҳодисаларга биз ҳар куни, ҳар соатда дуч келамиз ва ундан албатта маънавий қашшоқликдан маънавий юксаклик устун эканлигининг гувоҳи бўламиз. Агар жамиятда маънавий қашшоқлик устун турса бундай жамият ҳалокатга маҳкумдир. Чунки маънавий қашшоқлик устун бўлган жойда инсон манқуртга айланади ва ундан ёвуз кучлар ўз ғаразли мақсадлари учун фойдаланиши осонлашади. Демак тараққиёт, яратувчанлик, ривожланиш бор экан маънавий юксаклик маънавий қашшоқлик устидан ғолиб бўлиб бораверади. Зеро, инсоннинг орзуси ҳам шудир.

Маънавий фаолиятни такрорлаб бўлмайди. Чунки вақтни ва ҳар бир инсоннинг жисмоний борлиғини такрорлаб бўлмаганидек, маънавий фаолият ҳам бетакрордир. Инсон бугун шуғулланган маънавий фаолиятни, унинг ўзига хослиги ва бетакрор жиҳатларини эртага такрорлай олмайди, балки шунга ўхшаш, ундан кучлироқ ёки кучсизроқ тарзда бошқа бир нарса билан шуғулланади, чунки ҳаётда эртанинг ҳам ўз ўрни бор. Шу сабабли инсон маънавий мавжудот сифатида доимо, у буни англайдими, йўқми, бундан қатъи назар, ўз олдига қўйган мўлжалларига мувофиқ ҳатти-ҳаракат қилади, фаолият кўрсатади. Одатда, яъни нормал инсон маънавиятининг мўлжали – комилликка эришиш, баркамол инсон бўлишдир. Комил инсон - ҳар томонлама баркамол, юксак маънавиятли шахсдир. XXI аср бўсағасига келганда жаҳон тараққиётининг барча жабҳаларида глобаллашув жараёнлари тезлашди. Жаҳонда иқтисодий, ҳарбий тараққиёт шу қадар тезлашган пайтда маънавий омиллар таъсирининг етишмаётганлиги кўзга ташланмоқда. Бўлаётган ўзаро урушлар, жаҳон бозори учун талашиш, ёш ривожланаётган мамлакатлар устидан қудратли давлатлар ҳукмронлигининг ўрнатилишига интилиш, бойлик ва дунё тўплаш учун ҳеч қандай разилликдан қайтмаслик ҳолатлари бунга яққол мисол бўла олади. Шу сабабли дунё тараққиёти ва маънавий омиллар уйғунлиги муаммоси долзарб масалага айланмоқда. Илғор фикрли зиёлилар ўз мамлакатлари тарихини қайтадан назардан ўтказиб, халқлари маънавий меросини тиклаш ва кўпайтириш, уни бойитиш ҳамда одамлар қалбига сингдириб, уларни эзгуликка ва адолатга етаклаш ҳақида ҳаракат бошладилар. Бундай ҳаракатлар бир қатор мамлакатларнинг Давлат дастурларига ҳам киритилдилар. Жумладан, бизнинг мамлакатимиз ҳам ана шундай хайрли, эзгу ишларни ўз ҳаракат дастури қилиб олган давлатлар сирасига киради. 2. Мустақиллик ва халқимиз маънавиятининг қайта тикланиши

Ўзбекистон Республикаси мустақилликка эришгандан кейин мамлакатни иқтисодий жиҳатдан ривожлантириш чораларини кўриш билан бир қаторда маънавий қадриятларимизни тиклаш, миллий ўзликни англашни тиклаш вазифасига алоҳида эътибор қаратди. Чунки чор мустамлакачилиги ва мустабид шўро ҳукмронлиги йилларида маънавий қадриятларимиз камситилган, жаҳонга машҳур алломаларимиз ал-Бухорий, ат-Термизий, Мотуридий, А. Ғиждувоний, Яссавий ва бошқа буюк зотлар унутилган, ҳатто Амир Темурдек буюк саркарда ҳам "босқинчи" ниқоби остида қора бўёқларга бўяб ташланган эди. Ундан ташқари халқимизнинг машҳур тарихий обидалари, масжидлар, мадрасалар, хонақоҳларнинг кўплари бузиб ташланган, омборларга, ишхоналарга айлантирилиб, қаровсиз ҳолга келтирилган эди. Бундан асосий мақсад халқнинг тарихини йўқотиб, ўзлигини камситиш ва унга қуллик бўйинтуруғини кийдириш ҳамда ҳар томонлама тобе қилиш эди. Келгусида буюк халққа ассимиляция қилиб бутун-бутун миллатларни йўқ қилиб юборишдек манфур ният кўзланган эди. Шу сабабли буюк истиқлолнинг биринчи навбатдаги вазифаси халқимиз онгида қуллик психологиясини йўқ қилиш, унинг тарихи, ота- боболари буюк эканлигини уқтириш, ҳеч бир халқдан кам эмаслигини улар онгига сингдириб Ўзбекистонни буюк давлатга айлантиришда халқни маънавий-руҳий жиҳатдан тайёрлаш бўлди. Илғор миллат ва ривожланган давлат бўлишнинг зарурий шартларидан бири бой маънавиятга эга бўлиш эканлиги англаб етилди. Шу сабабли Президент И.А.Каримов: "Маънавият – инсоннинг, халқнинг, жамиятнинг, давлатнинг куч-қудратидир. У йўқ жойда ҳеч қачон бахт-саодат бўлмайди", деб таъкидлайди. Шу сабабли мамлакатимиз раҳбарияти маънавият ва маърифатни кўтариш, тарғиб қилиш, бойитиш, ҳар бир фуқаронинг юксак маънавий даражасини таъмин этиш йўлида катта ишларни амалга оширмоқда.

Мустақиллик арафасида ҳали собиқ Иттифоқ ҳукм суриб турган пайтда 1990-йилдан бошлаб 21 март "Наврўз" байрами нишонланадиган кун, 1991 йил 20 июнда "Диний байрам – Қурбон ҳайитни дам олиш куни деб эълон қилиш ҳақида"ги Фармонлар Президентнинг катта жасорати эди. Мустақиллик йилларида маънавий қадриятларимизни тиклаш йўлида дастлабки қадамлардан бири 1992 йил 22 мартда Ўзбекистон Президентининг "Рамазон ҳайитини дам олиш куни деб эълон қилиш тўғрисида"ги Фармони бўлди. Ўзбекистон мустақиллигини мустаҳкамлашда, истиқлол йўлида буюк давлат барпо этишда маънавият ва маърифат омилларини ҳисобга олган ҳолда, умуминсоний ва миллий қадриятлар уйғунлигига асосланган фуқаролик жамиятини қуриш борасидаги фикр-мулоҳазаларни ва таклифларни эътиборга олиб 1994 йил 23 апрелда Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармони билан Республика "Маънавият ва маърифат" жамоатчилик маркази ташкил этилди. 1996 йил 9 сентябрдаги Президентнинг бу соҳадаги Фармонида ҳам "Маънавий-маърифий ислоҳотлар давлат сиёсатининг асосий, устувор йўналиши деб ҳисоблансин" дейилади. Ундан ташқари бошқа бир қатор қонуний ҳужжатларда, шунингдек И.Каримовнинг "Ўзбекистон XXI асрга интилмоқда" асарида иккинчи устувор йўналиш – жамият маънавиятини ривожлантиришдан иборат дейилса, "Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт – пировард мақсадимиз" номли асарида маънавият соҳасида еттита бош вазифа аниқ кўрсатиб берилди. Шундай қилиб мустақиллик йилларида ўтган тарихан қисқа вақт ичида тилимиз, динимиз халқимизга қайтарилди. Буюк бобокалонларимизнинг номлари тикланди, машҳур тарихий обидаларимиз таъмирланди. "Авесто" сингари буюк асарлар, унутилган кўплаб илмий ёдгорликлар қайта нашр этилди. Энг муҳими халқимиз онгига у ўз юртининг эгаси эканлиги,

келажакни ўз кучига ишониб қуриши мумкинлиги, ҳеч бир халқдан кам эмаслиги ғояси сингдирилди ва бу улкан ишлар давом эттирилмоқда. Лекин бу улкан ишларнинг амалга оширилиши баъзи бир мунофиқ, Ўзбекистонни мустақил, қудратли давлат сифатида кўришни ёқтирмаётган, унинг келажагидан қўрқаётган кимсаларга ёқмади. Натижада турли экстремистик кучлар динни ниқоб қилиб олиб юртимизни ўрта аср жаҳолатига қайтармоқчи бўлдилар. Маънавий тамойилларга экстремистларнинг қарашлари бутунлай зид эканлигини халқимиз тушунди ва уларга етарли зарбалар берилди. Шарқнинг буюк маънавият ўчоғи эканлигини тарихнинг ўзи аллақачон исботлаган. "Нур Шарқдан" – бу Рим империясида кенг тарқалган мақол. Шарқда "Авесто" каби буюк асар майдонга келган пайтда Ғарб дунёси ҳали уйқуда эканлигини айтишнинг ўзи кифоя. Лекин ўқувчи фақат ўтмиш ютуқлари билан мақтаниб яшамаслиги, Ўрта асрлардан сўнг Ғарбнинг улкан қадамлар билан ривожланганлигини ва тараққиётнинг муҳим омили – интеллектуал ақл эканлигини, шунинг учун ҳам ўқиш, яратиш устида тинмай меҳнат қилиш лозимлигини тушуниши ва бунга амал қилиши зарур. Ўзбек халқи бошқа халқлар каби ўз тарихига, маънавияти ва маданиятига эга. Бу халқнинг бошқа халқлардан устунликка эришиш, ёки уларга ўз таъсирини ўтказиб "катта ака"га айланиш нияти йўқ. Президентимиз И.Каримов "Туркистон" газетаси мухбирининг саволларига берган жавобида: "Биз ўзимизни доимо мустақил миллат – ўзбек халқи сифатида ҳис этиб келганмиз ва бу билан фахрланамиз", - деган эди. Машҳур сайёҳ Вамбери ўзбекларнинг "маънавий томонлари энг аввало уларнинг очиқ кўнгиллилиги, мардлиги, жиддийлиги, ҳақиқий туркий ҳимматга эгалигида яққол кўзга ташланиб турибди", дейди ва ўзбеклар камгап, оғир-вазминлиги билан қўшниларидан ажралиб туришини таъкидлайди. У ўзбеклар аввал ўйлаб сўнгра гапиради ва ўз сўзларида муқим турадилар, дейди. Унинг ўзига хос характери, бошқа халқлардан алоҳида ажралиб турадиган белгилари:

сабр-қаноатлилиги, бағри кенглиги, чидамлилиги, толерантлиги, меҳмондўстлиги, ўзга халқларни ҳурмат қилиши ва бошқа ахлоқий жиҳатлари мавжуд. Шу сабабли бу халқ дунёга ал-Хоразмий, Ибн Сино, ал- Беруний, ал-Фарғоний, ал-Форобий, ал-Бухорий, Алишер Навоий, Амир Темур каби минглаб буюк сиймоларни етказиб берди. Ҳар қандай озгина саводли инсон бу халқнинг буюк келажагига умид боғласа бўлади. XXI аср – маънавият асри бўлиши шубҳасиздир. Чунки инсоният ўзи қирилиб битиши учун етарли даражада оммавий қирғин қуролларини яратиб қўйди ва яна яратмоқда. Бу даҳшатли қуролларни маънавиятсиз инсоннинг қўлига топшириб қўйилса Ер юзига қандай офатлар келтириши мумкинлиги аён. Шу сабабли ҳам маънавият, маънавий маданият, анъаналар, қадриятлар масаласига янгича ёндошув, халқлар дўстлигини мустаҳкамлаш, инсоф- адолатга эришув, бошқа халқлар билан ҳисоблашиш XXI аср барқарорлигини таъминлашнинг кафолати ҳисобланади. Жамиятнинг маънавий ҳаётида маънавий сиёсатнинг концептуал асосларини яратишда инсонпарварлик, тараққийпарварлик, халқчиллик, ватанпарварлик ва юрт тинчлиги мезонларига таянилади. Мамлакатимизда маънавий ҳаёт соҳаларида ҳозирги пайтда бажарилиши керак бўлган вазифалар қуйидагиларни ўз ичига олади: а. халқнинг маънавий-маданий меросини ўрганиш; б. шарқона ва умуминсоний қадриятлар асосида мамлакат, миллат келажагини белгилайдиган илғор ғояларни юзага чиқариш ҳамда ҳаётга татбиқ этиш; в. жамиятдаги соғлом кучлар – юксак истеъдод ва тафаккур соҳибларининг ақлий ижодий салоҳиятини Ватан истиқболи сари йўналтириш; г. миллатлараро дўстлик, ҳамжиҳатликнинг аҳамиятини, юртимизда

тинчлик ва барқарорликни сақлашни, ёшларни Ватанимизнинг ҳар томонлама етук фарзандлари руҳида тарбиялаш ва уларни истиқлол ишининг фаол давомчилари бўлиб етишишларини таъминлаш; д. маданий-маърифий, ижтимоий-иқтисодий ва ҳуқуқий тараққиёт йўналишлари билан боғлиқ омилларни, миллий давлатчилик қадриятларини ўрганиш ва оммавийлаштириш; е. умумбашарий қадриятлардан фойдаланиш мақсадида мамлакат ва дунёдаги хилма-хил мафкура, эътиқод, ғояларни ўрганиш, соғлом дунёқарашни ҳамда сиёсий маданиятни шакллантириш; ж. жамоат бирлашмалари, илмий, ижодий муассаса ва ташкилотларнинг, оммавий ахборот воситаларининг ўзаро самарали ҳамкорлигини таъминлаш; з. ҳурфикрлилик, виждон ва дин эркинлигини қарор топтириш; и. жамиятнинг ахлоқий ҳаётини яхшилаш. Албатта, ҳар бир жамиятнинг, халқнинг ахлоқий қоидалари, ўзига хос ҳаёт тарзи мавжуд. Бу ахлоқий ҳаёт бошқа диндаги, бошқа ҳаёт тарзидаги, демакки, бошқача қарашлардаги халқларга тўғри келмаслиги ҳам мумкин. Лекин барча халқлар учун умумий бўлган оддий ахлоқий қоидалар ҳам мавжуд. Кундалик ёки одатдаги онг асосан ташқи алоқалар ва ижтимоий ҳаёт ҳ о д и с а л а р и г а б ў л г а н м у н о с а б а т л а р н и а к с э т т и р а д и , у л а р н и умумлаштиради. Аммо кундалик онг нарсалар, ҳодисалар моҳиятига чуқур кира олмайди. Одатдаги онг хато фикрларга эга бўлиши мумкин. Бу урф- одат, анъана, ақида кабиларни ўз ичига олади. Кундалик онг ҳар бир шахснинг

ишлаб чиқариш, турмуш, сиёсат ва бошқа соҳалардаги кундалик фаолияти билан бевосита боғлангандир. Кундалик онг кишиларнинг кундалик ҳаётий эҳтиёжларини англаб етиши асосида вужудга келади. Назарий онг нарса ва ҳодисалар моҳиятини тушунишда муҳим ўрин эгаллайди. Назарий онг ғоялар системаси, тушунчалар, қонунлар ва бошқа тарздаги маънавият кўринишларини ифодалайди. Ғоялар ўз моҳияти билан назарий шаклда пайдо бўлади. Улар жамият тараққиётини белгилайди, ривожланишга туртки беради. Ҳар бир назария ва ғоя ўз вазифасини ўтаб бўлгандан сўнг оммавий онгга айланади. Ижтимоий онгни кишилар ҳаётида тутган ўрнига қараб икки қисмга ажратиш мумкин: 1. Ижтимоий психология (руҳият) 2. Мафкура (идеология) Ижтимоий психология кишиларнинг меҳнат ва кундалик турмуш фаолиятида стихияли равишда вужудга келади,уни системалаштириш ва назарий жиҳатдан асослаш қийин. У қуйидаги хусусиятлари билан ажралиб туради: 1. Кишиларнинг барқарор психик ҳолатлари (ҳиссий кечинмалари, эмоция, кайфияти, урф- одатлар). 2. Руҳий ҳодисалар: одат, удум, кўникма; турли кечинмалар. 3. Руҳий жараёнлар: тақлид қилиш, ишонтириш ва шунга ўхшаш хусусиятлар. 4. Сезги, идрок, фаҳм, тасаввур, тафаккур, ғоя (сиёсий, ҳуқуқий, диний, ахлоқий белгилар) кабилар. Юқорида қайд этилган хусусиятларнинг барчаси аста- секин ишонч, эътиқод, удум, кўникма, ижтимоий позицияни ифода эта бошлайди.

Ижтимоий психология - кенг оммавий онг бўлиб, у бевосита модций ишлаб чиқариш жараёнида пайдо бўлади: одат, кўникма шаклига киради. Ижтимоий психология ибтидоий жамоа тузуми даврида уруғ ва қабила аъзолари томонидан гуруҳ онги сифатида стихияли равишда шаклланган. Бу онг шакли моддий неъматлар ишлаб чиқариш учун хизмат қилган. Шунингдек, ибтидоий жамоаларнинг барча соҳалари одат, удум, садоқат кабилар ёрдамида бошқарилган ва ҳаётнинг барча томонларига кенг ёйилган. Жамиятнинг ривожланиши билан ижтимоий гуруҳлар (синфлар, элат, оила) ва бошқа ижтимоий уюшмалар шаклланди. Натижада уларнинг ўзига хос манфаатлари, психологияси, онги ҳам вужудга келди. Ижтимоий психологиядан синф, элат, халқ, миллат, оила ва бошқа ижтимоий гуруҳлар психологияси ажралиб чиқди. Ижтимоийпсихология ниҳоятда мураккаб ва зидциятлидир. Ижтимоий психологиянинг барқарор элементлари (ҳиссиёт, характери) ижтимоий структурани сақлаш ва уни мустаҳкамлашга ёрдам беради. Ижтимоийпсихологиянинг динамик элементлари (оммавий психик ҳолат, норозилик, кўникмаслик, руҳиятнинг ўзгариши ) жамиятда туб ўзгариш қилишни та ла б эт ад и. И ж т им о ий пс их ол ог ия с ти хи ял и ра ви шд а ха лқ ич ид а шаклланади, ҳар бир ижтимоий гуруҳ ўзига хос психологияга эга бўлади. Ҳуқуқий онг давлат билан бирга пайдо бўлади. Ҳуқуқ хулқ-атвор нормаси сифатида давлат томонидан жорий этилади, муҳофаза қилинади ва қўллаб-қувватланади. Хулқ, энг аввало гуруҳ манфаатларини, кейин халқ манфаатларини ҳимоя қилади.

Мустақил Ўзбекистон Республикаси ташкил топганидан сўнг, у ўз конституциясини қабул қилди. Бунда республиканинг барча гражданлари бир хил ҳуқуқ ва эркинликка эга эканлиги, қонун олдида тенг эканлиги белгилаб қўйилди. Унда махсус «Шахсий ҳуқуқ ва эркинликлар» (7- боб) ва «Сиёсий ҳуқуқлар» (8- боб) боблари ажратилди. Ҳуқуқий онг икки шаклда намоён бўлади: а) ҳуқуқий онг ижтимоий психология шаклида кишиларга қонуний ва қонунсизлик, адолат ва адолатсизлик ҳақида, синфлар, миллатлар, давлатлар ўртасидаги муносабатлар ҳақида тасаввур беради. Ҳуқуқий ҳодисаларга адолат ҳисси, жиноятга нисбатан чора кўриш зарурлиги, бурч ва жавобгарлик сингари ҳодисаларни кишилар ҳуқуқий онг даражасида баҳолайдилар ва унга ўз муносабатларини билдирадилар. в) ҳуқуқий онг идеолоғия даражасида ҳуқуқий қарашларнинг маълум системаси: ҳуқуқ назарияси, таълимот, кодекслар ва бошқаларни ифода этади. Ҳуқуқий онг ижтимоий алоқалар тизимида қатор функцияларни бажаради: а) билиш, маълумот бериш, маърифат тарқатиш функцияси: ҳуқуқий онгнинг шахс, индивид томонидан ўзлаштирилиши ва бошқалар; б) баҳолаш функцияси: субъект ўзининг манфаат, мақсади нуқтаи назаридан қатъи назар маълум ҳуқуқий категорияларга асосланиб баҳо беради. «Миннатдорчилик», «эзгулик», «яхшилик», «ёмонлик», «фойда», «зарар» ва бошқалар тўғрисида аниқ тасаввурга эга бўлади; в) бошқариш функцияси: ҳуқуқий онг кишиларнинг ҳуқуқий феъл- атвори, ҳатти-ҳаракатини бошқаради. Шунингдек, уларнинг ҳуқуқий муносабатлари, эҳтиёжларини ҳам белгилайди ва бошқаради.

Ҳуқуқий онг ижтимоий онгнинг барча шакллари билан, айниқса, сиёсий онг, ахлоқий онг билан узвий боғлангандир. Ахлоқий онг ҳуқуқий онгга нисбатан кенгроқ тушунчадир. Воқеа ва ҳодисаларни ахлоқий баҳолашда ҳуқуқий онг ҳам ҳисобга олинади. Миллий мустақиллик халқимиз тарихида янги даврни – озодлик, илм- маърифат, социал адолат, ижодкорлик, бунёдкорлик даврини бошлаб берди. Президентимиз И.А.Каримовнинг қатор асарлари, нутқ ва мақолаларида бар камол инсонни вояга етказиш, тарбиялашнинг илмий- назарий асослари тавсифлаб берилди: ижтимоий-фалсафий фанлар олдига инсон моҳиятини теран идрок этиш, тарихан ўзини оқламаган фалсафий ақидалардан ҳалос бўлиш, баркамол авлодни вояга етказишнинг назарий ва фалсафий асосларини ишлаб чикиш вазифаси қўйилди. Миллий ғоя ва миллий мафкуранинг назарий-фалсафий асосларини яратиш умумдавлат сиёсатига айланган бугунги кунда ҳозирги замон фани ва ф алсаф асининг инсон тўғрисидаги билим ва хулосаларини умумлаштириш, айниқса, муҳимдир. Чунки миллий ғоя ва миллий мафкура ўзининг туб моҳияти билан бевосита инсонга, унинг ҳаётий мақсад, орзу- умидларини рўёбга чикаришга қаратилгандир. Жаҳон фалсафии тафаккўри инсон моҳиятини билишда катта ютуқларга эришди, турли фалсафий оқим ва мактаблар вужудга келди. Бироқ, афсуски, мамлакатимизда узоқ йиллар давомида ҳукм суриб келган бирёқлама сиёсий мафкура ва материалистик дунёқараш инсон моҳиятини бирёқлама талқин этди, жаҳон фалсафаси ютуқларини бузиб кўрсатишга ҳаракат қилди. Президент И. А. Каримов таъкидлаганидек, жаҳон фалсафасининг илғолр ютуқларидан халқимизни баҳраманд этиш, инсон тўғрисидаги илғор ғояларни чуқур ўрганиш ҳаётий заруриятга айланди.

Ҳозирги замон фалсафасининг инсон тўғрисидаги муҳим хулосалари бутун инсониятнинг инсон моҳиятини билиш йўлида орттирган билимларига, илғор фалсафий қарашларига асосланади. Инсоният ўз тараққиётида янги тарихии даврга қадам қўйиши билан ўзлигини англаш ва оламни ўзгартиришда салмоқли ютуқларни қўлга киритди. Ҳар бир одам боласи ўз ҳаёти давомида бутун инсониятнинг тарихий ўтмишини такрорлагани ва унга қандайдир янгилик қўшгани сингари ўзгарган ҳар бир тарихий даврда инсон моҳиятини чуқурроқ билиш, инсоннинг ҳозиргача очилмаган сирли қирраларини кашф этишга бўлган объектив эҳтиёж вужудга келади. Фалсафий тафаккур шаклланишидан анча илгариёқ инсониятнинг улуғ мутафаккирлари турли диний, мифологик таълимотлар орқали инсон моҳиятини билишга ҳаракат қилганлар: инсон муаммоси барча муаммолар марказига қўйила бошлаган. Фалсафий муаммолар тизимида инсоннинг моҳияти, унинг жамиятда тутган ўрнини билиш муҳим ўрин эгаллайди. Турли ф алсафий таълимотларда инсон моҳияти турлича талқин этиб келинди. Шундай бўлиши табиий ва тўғри эди, чунки инсон моҳиятан ижтимоий-тарихий ва маданий мавжудот сифатида ҳар бир ўзгарган тарихий шароитда ўзлигини чуқурроқ англашга, инсоний моҳиятни рўёбга чиқаришга интилаверади. Сократнинг «ўзлигингни бил» деган ҳикматли сўзи ҳар бир тарихий даврда янгича аҳамият касб этади. Инсонда бутун олам ва жамиятнинг моҳияти мужассамлашгандир. Улуғ мутасаввуф Абдухолиқ Ғиждувонийнинг инсонни «кичик олам» деб тавсифлаши бежиз бўлмаган. Фалсафа баҳс юритадиган барча масалалар йнсон муаммоси билан бевосита боғлиқцир. Табиат, маданият, сиёсат, цивилизация, билиш ва ҳоказолар инсоний моҳиятнинг турлича намоён бўлиш шаклидир; уларнинг барчаси инсон табиати ва моҳияти билан боғлиқдир.

Жаҳон фалсафий тафаккури тарихида инсон муаммоси алоҳида ўрин эгаллаб келди. Инсоннинг моҳияти, унинг жамият ҳаётидаги ўрни, инсон ҳаётининг маъноси сингари масалаларни ўрганиш билан шуғулланадиган фалсафанинг алоҳида бир соҳаси инсон фалсафаси ёки антропологик фалсафа номини олди. Ҳозирги замон антропологик фалсафасининг инсон тўғрисидаги таълимотини батафсил таҳлил қилишдан олдин фалсафий тафаккур тарихида чуқур из қолдирган улуғ мутафаккирларнинг инсон моҳияти тўғрисидаги таълимот ва қарашларига қисқача тўхталиш маҳеадгя мувофиқдир. Марказий Осиё халқларининг исломгача бўлган фалсафий қарашлари диний-мифологик таълимотлар билан уйғунлашган бўлиб, бизгача етиб келган диний-фалсафий ёдгорликларда, хусусан,- «Авесто»да инсон борлиғи ва унинг ҳаётининг маъноси ҳақидаги қарашлар ўз ифодасини топган. Жумладан, эзгу фикр, эзгу сўз ва эзгу амал инсон борлиғининг туб асоси, маънавий баркамоллик инсон ҳаётининг бош мақсади сифатида улуғланади.(Авесто. Избраннқе гимнқ. Душанбе, «Адиб», 1990. С 12-15.) Қадимги Хитой мутафаккири Конфуцийнинг фалсафий қарашлари марказига инсон ва унинг камолоти масаласининг қўйилиши бежиз бўлмаган. Унинг таълим беришича, ҳар бир инсон ўз ҳаётида дао қонунларига амал қилиши, илм орқалигина идеал инсон даражасига етиши мумкин. Ҳар бир инсон камолотга эришмоқ учун ахлоқий қоидаларга амал қилиши, ўзида одамийлик, инсонга ҳурмат ва муҳаббат ҳиссини тарбиялаши керак. Конфуций томонидан ахлоқий онгнинг инсон борлиғининг туб асоси сифатида таърифланицш муҳим аҳамиятга эга эди. Б у ғ о я к е й и н ч а л и к , И . К а н т , В л . ш о в ь е в т о м о ни д а н иж о д и й ривожлантирилди.

Яқин Шарқда ва кейинчалик Марказий Осиёда кенг ёйилган тасаввуф фалсафасида инсон илоҳий мавжудот Қуёш (Оллоҳ) Денгиз (Оллоҳ) нинг бир томчиси, илохий нурнинг бир зарраси сифатида та вс иф ла нд и. Ум ум ан Ш ар қ ф ал са ф а си о ла м ва и нс он ни х уд о яратганлигини эътироф этгани ҳолда инсон ва табиатга бир-бири билан узвий боғлиқликда қаради, инсон камолотининг мезонини табиат ва жамиятга оқилона муносабатда кўрди. Шарқца инсон ўзини табиат ва жамиятга қарши қўймаган, балки у билан уйғунлашишга, унинг қонунларига бўйсунишга ҳаракат қилган. Шарқ фалсафаси инсоннинг ички оламини янада такомиллаштиришга қаратилган эди. Шарқ мутафаккирлари жамиятдаги тартиб, бошқариш ва ахлоқнинг ўзгаришини инсоннинг ижтимоий муҳитга мослашуви билан боғлар эдилар. Тарихан таркиб топган ижтимоий тартйбларни ўзгартириш инсониятга мислсиз кулфатлар келтиришини уқтирганлар. Қадимги Юнон файласуфлари инсон муаммосини барча фалсафий муаммолар марказига қўйдилар: ҳозирги замон Европа антропологик фалсафаси анъаналарини бошлаб бердилар. Милет мактаби вакиллари инсонга коинотнинг ажралмас бир қисми, кичик олам сифатида қарадилар. Буюк Юнон файласуфи Сократнинг бутун фаолияти ва изланишларида инсон, унинг ахлоқи, маърифат масалалари етакчи ўрин эгаллади. Уни инсоннинг ички олами, руҳий ва ахлоқий фазилатлари кўпроқ қизиқтирди. У «билим фазилатдир» деган ҳикматни илгари сурди. Инсон ҳаётининг маъноси баркамолликка интилиш, ўзликни англаш ва ўз ахлоқий моҳиятини рўёбга чиқаришдадир, деб ҳисоблади. Сократнинг таълим беришича, ўз хатти-ҳаракати қандай оқибатларга олиб келишини биладиган ҳар бир одам ҳеч қачон мавжуд тартиб ва қонунларга қарши бормайди, жиноятга йўл қўймайди. Ахлоқий эркинлик ва

ҳақиқат бир-бири билан узвий боғлиқдир. Сократ ўз ҳаётини ҳақиқат йўлида фидо қилган улуғ файласуфдир. Демокрит инсон тўғрисидаги материалистик таълимотга асос солди. Унинг фикрича,бутун олам ва унинг таркибий қисми бўлган инсон битта ибтидодан, яъни майда заррача (атомлар) дан ташкил топгандир. Хатто инсон жони ҳам атомлардан ташкил топгандир. Инсон танаси ўлиши билан жон ҳам ўлади. Чунки тана ва жон моҳиятан атомлардан ташкил топгандир. Демокрит инсон ҳаётининг бош мақсади бахтли бўлишдир, бахт- руҳнинг хотиржамлигидир, деган ғояни илгари сурди. (Инсон моҳиятини бундай содда ва жўн тушуниш фалсафа ривожининг анча кейинги даврларида марксистлар томонидан давом эттирилди). Қадимги Грецияда бундай қарашга зид равишда Платон инсон моҳиятини идеалистик асосда тушунтиришга ҳаракат қилди. У жон ва танани, руҳ ва жисмни бир-биридан фарқлади: инсонни инсон қилиб турган ва бошқа мавжудотлардан фарқлайдиган моҳиятли асос руҳдир, деган ғояни илгари сурди. Тана руҳга қаршидир. Руҳ танага нисбатан бирламчи ва муҳимроқцир. Чунки руҳ абадий, тана эса фоний (ўткинчи) дир. Платон руҳ даражаларини ҳам фарқлади: олий ва қуйи руҳ. Инсон руҳи муттасил равишда илм воситасида ғоялар дунёсига интилади. Инсонни бошқа мавжудотлардан устун қўядиган муҳим фазилат илмга ташналикдир. Платоннинг таълим беришича, инсон ҳаётидаги бутун зиддият тана ва руҳ ўртасидаги зиддият билан боғлиқдир. Тана истаклари инсонни ҳайвонга яқинлаштирса, руҳ эҳтиёжлари инсонни ҳудога яқинлаштиради. Инсон икки дунё оралиғида иккиланади: унинг тубанлиги ёки улуғворлиги нимани танашига боғлиқдир. Платоннинг инсон тўғрисидаги қарашлари кейинчалик турли фалсафий мактабларнинг шаклланишига олиб келди. Марказий Осиё мутафаккирларининг дунёқарашига самарали таъсир кўрсатди.

Аристотель инсонга ижтимоий, сиёсий мавжудот сифатида қаради. Инсонни «сиёсий махлуқ» деб таърифлади. Унинг фикрича, инсоннинг ижтимоий табиати уни бошқа мавжудотлардан юқори қўяди. Аристотель инсоннинг ҳақиқий моҳияти унинг фаолияти жараёнида намоён бўлади. Фаолият инсон шахси ривожланишининг ягона имкониятидир, деган ғояни илгари сурди. Унинг таълим беришича, инсон фаолият кўрсатмаса, унинг барча яхши фазилатлари намоён бўлмайди. Ҳаётда ҳам худди олимпия ўйинларида бўлгани сингари ғолиблик гулчамбарини томошабин гўзаллар ва кучлилар эмас, балки мусобақа иштирокчилари оладилар. (Аристотель. Сочинения. В 4 т. М. 1983. Т. 4. С. 67) Платон ва Аристотель ғоялари Шарқ мамлакатларида кенг ёйилди. Марказий Осиёда етишиб чиққан Абу Наср Форобий, Абу Райҳон Беруний, Абу Али ибн Сино ва бошқалар аристотелизмни кенг тарғиб этдилар ва уни янги ғоялар билан бойитиб, ижодий ривожлантирдилар. Жумладан, Форобий инсоннинг оллоҳ томонидан яратилганлиги тўғрисидаги диний ғояни эътироф этгани ҳолда, инсон моҳиятини рационал тушунтиришга, унинг моҳиятини тафаккур ва мантиқ қонунлари асосида изоҳлашга ҳаракат қилди. Форобийнинг таълим беришича, инсон бутун олам тараққиётининг маҳсулидир. У ўзининг «Фозил шаҳар кишиларининг қарашлари тўғрисида китоб» асарида инсоннинг барча олийжаноб фазилатлари илм туфайли эканлигини, инсон ҳаётининг мақсади бахтли бўлиш эканлигини кўрсатди. У мамлаккат ободончилиги, эл-юрт тинчлигини адолатли ва маърифатли ҳукмдор шахси билан боғлади. Абу Райҳон Беруний ва Ибн Сино инсоннинг бошқа мавжудотлардан устунлиги ақл ва тафаккур туфайли эканлигини исботлашга, илм шарофатидан ақл ва тафаккурнинг камол топишини асослашга ҳаракат қилдилар.

Инсон моҳиятини билишга рационал ёндашув анъанаси мусулмон илоҳиётчиси Абу Ҳамид Ғаззолийнинг инсон тўғрисидаги фалсафий қарашлари ривожига туртки берди. У «Файласуфларни рад этиш» асарида Фаробий, Беруний ва Ибн Сино қарашларини кескин танқид қилди, аристотелизмнинг туб моҳиятини тўлароқ очиб берди. У инсоннинг бошқа мавжудотлардан устунлиги ақлда эмас, балки дилдадир, деган ғояни илгарисурди; ақл имкониятлари чекланмаганлигини исботлашга ҳаракат қилди. Ғаззолий «Кимёи саодат» асарида инсон вужуди (танаси) ни бамисоли бир мамлакатга, инсон дили (руҳи) ни подшога, ақлни эса вазирга қиёслади. Инсоннинг сезги аъзоларини вазир хукмларини бажарувчи аскарларга ўхшатди. Ғаззолийнинг таълим беришича, ақл инсон вужудини тўла бошқаришга ожиздир у хатоларга йўл қўйиши мумкин. Дил эса янглишмайди, у вужудни бошқариш билан боғлиқ бўлган масалаларни ҳал этиш, мушкул муамммоларни ечиш вақтидагина ақл маслаҳатларига мурожат қилиши мумкин. Ғаззолийдан фарқли равишда унинг буюк замондоши Умар Хайём инсон ва оламнинг яратилиши, инсон қисмати тўғрисидаги диний қарашларни ақл тарозисидан ўтказишга, инсон моҳияти, унинг ёруғ дунёга келиб - кетиш сабабларини билишга ҳаракат қилди. У фалсафий мушоҳадаларга бой рубоийларида тақдири азал, охират тўғрисидаги диний қарашларНинг ақл ва мантиқ нуқтаи назаридан пуч нарса эканлигини, инсон оламнинг гултожи, тараққиёт маҳсули, азиз- ва табаррук мавжудот эканлигини кўрсатди. Айни вақтда инсон ақли Оллоҳнинг борлигини исботлашга ожиз эканлигини эътироф этди. Ўз ҳаётининг сўнгги дақиқаларида Оллоҳнинг борлигига иймон келтирди, ўз рубоийларида олға еурган ғоялари унинг ҳақлигини билиш йўлидаги уринишлар эканлигини таъкидлади.

Марказий Осиёда етишиб чиққан буюк муҳаддис ва мутасаввифлар инсоннинг маънивий-руҳий (ботиний) оламини чуқурроқ тадқиқ этишга, инсон маънавиятини юксалтиришга кўпроқ эътибор бердилар. Тасаввуф тараққиётида вужудга келган турли тариқатлар ўзгарган давр талабига мос равишда баркамол инсон шахсини камол топтириш йўлидаги изланишлар эди. Марказий Осиё ва бутун Яқин Шарқда кенг ёйилган ва таъсирчан кучга эга бўлган нақшбандия тариқати инсоннинг маънавий эҳтиёжлари унинг' моддий эҳтиёжларидан устувор эканлигига асосланган ва бу муҳим ғоя «Дил баёру даст ба кор» шиорида ўз ифодасини топган эди. Тасаввуф фалсафасининг комил инсон тўғрисидаги илғолр ғоялари Алишер Навоий, Абдуқодир Бедил, Машраб, Ҳувайдо сингари мутафаккирлар ижодида янги босқичга кўтарилди. Навоий ақл ва тафаккурни инсон борлиғининг энг муҳим асоси сифатида таърифлади, инсонни энг табаррук мавжудот сифатида улуғлади. У одамлар ҳақида қаёғуриш ва инсонпарварликни юксак фазилат сифатида таърифлади. У инсонга озор беришни Каабани вайрон қилиш билан тенглаштирди ва ғариб кўнглини шод қилишни Каабани обод қилиш билан баробар деб ҳисоблади. Марказий Осиёдан етишиб чиққан улуғ мутафаккирларнинг инсон тўғрисидаги қарашлари ислом дини ғоялари билан узвий боғлиқ равишда вужудга келган ва шарқона ҳаёт, тафаккур ва турмуш тарзи билан боғлиқ равишда ривожланган эди. Шарқда шахс эркинлиги рағбатлантирилмас, ўзликни англаш табиат ва жамиятнинг кичик бир бўлаги, Оллоҳнинг гуноҳкор бандаси сифатида англашдан нарига ўтмас эди. Шу боисдан ҳам Шарқ фалсафасида инсон тўғрисидаги алоҳида бир соҳа - антропология фан 'сифатида ривожлана олмаган эди. Шарқ мутафаккирлари инсонга умумфалсафий муаммоларнинг бир бўлаги, соҳаси сифатидагина қарар эдилар.

Антропологиянинг мустақил фан, фалсафанинг алоҳида бир соҳаси сифатида шаклланиши ХУИ-ХУШ асрларда ва ундан кейинги даврларда Европада рўй берган муҳим ижтимоий-сиёсий, иқтисодий ва мафкуравий ўзгаришлар билан узвий боғлиқ бўлди. Бу даврда Европа ҳаётида рўй берган муҳим ўзгаришлар табиатни илмий асосда ўрганиш борасида эришилган ютуқлар инсон ва жамият моҳиятини ҳам илмий асосда ўрганиш ва илм-фан хулосаларига таяниб, ижтимоий офатларни бартараф этиш, жамиятни оқилона бошқаришга бўлган ишончни кучайтирди. Саноат ишлаб чиқаришининг жадал ривожланиши шахс эркинлиги, ақл ва тафаккур салтанатини қарор топтиришни, тадбиркорлик, ишбилармонлик сифатларини рағбатлантиришни тақозо этди. Янги замон файласуфлари инсон моҳиятини рационал тушунтиришга кўпроқ эътибор бердилар. Айниқса, XIX аср табиатшуносларининг бутун олам тараққиётининг эволюцион (тадрижий) ҳарактери тўғрисидаги қарашлари буюк инглиз олими Чарльз Дарвиннинг эволюцион назариясида ўз такомилига етди. Дарвин 1859 йили эълон қилинган «Табиий танланиш йўли билан турларнинг келиб чиқиши» асарида табиат ва инсоннинг худо томонидан яратилганлиги тўғрисидаги қарашлар бирёқлама ва илмий ҳақиқатга зид эканлигини исботлади. У ўзининг «Инсоннинг келиб чиқиши ва жинсий танланиш» (1871) асарида Дарвин биринчи бўлиб, инсон органик эволюциянинг ҳаракатлантирувчи кучи эканлигини кўрсатди. У инсон келиб чиқишининг табиий жараён эканлигини исботлагани ҳолда инсонни ҳайвонот оламидан ажралиб чиқишида ижтимоий омиллар (ахлоқ, меҳнат, тил, оила, маданият ва ҳоказолар) нинг муҳим роль ўйнаганлигини кўрсата олмади.

Янги замон ижтимоий-фалсафий тафаккури инсон моҳияти ва унинг келиб чиқиши тўғрисида хилма-хил ва хатто бир-бирига зид бўлган назариялар, фалсафий таълимотларни вужудга келтирди. Булар орасида марксизм, фрейдизм, экзистенциализм, герменевтика, синергетика кабиларни кўрсатиш мумкин. Марксизм инсон моҳияти ва келиб чиқишини бирёқлама тушунтирди, инсоннинг маънавий борлиғига нисбатан моддий.борлиғини устун қўйди, табиий омилларга нисбатан ижтимоий омилларнинг ҳал қилувчи ролини кўрсатишга ҳаракат қилди. У онг ва тафаккурнинг инсон ва жамият ҳаётидаги аҳамиятига етарлича эътибор бермаган эди. Ҳозирги замон фани ва фалсафаси инсон биоижтимоий мавжудот сифатида ҳам табиий-биологик, ҳам ижтимоий-тарихий тараққиётнинг маҳсулидир, деган хулосага асосланади. Инсонни соф биологик - табиий тараққиёт маҳсули сифатида талқин этиш (фрейдизм) ҳам, ижтимоий муносабатлар мажмуи (марксизм) сифатида изоҳлаш ҳам илмий ҳақиқатга зид ва бирёқламадир. Бутун табиатдаги табиий ривожланишнинг давомийлигини таъминлаш учун инсон сингари ақлли мавжудот зарур эди. Инсон ўз ақли туфайли билим ва тажрибаларини келгуси авлодларга мерос қилиб қолдиради. У табиий системага ўхшаш ижтимоий системани яратиш имконига эгадир. Инсон биоижтимоий мавжудот сифатида айни бир вақтда ҳам генетик, ҳам ижтимоий дастурни амалга оширади: ўз аждодларидан турли лаёқат, қобилият, истеъдод, хусусият, хислатларни ҳамда билим, тажриба ва маданиятни мерос қилиб олади. Узоқ йиллар давомида инсонни бошқа мавжудотлардан фарқлайдиган муҳим сифат ақлдир деб келинди. Инсонга берилган биологик ном «hamо

sapiens » (хомо сапиенс лотинча «ақлли одам») да ҳам бу сифат ўз ифодасини топган эди. Ақл-инсоннинг фикрлаш қобилиятидир. Бошқа мавжудотлар бундай қобилиятга эга эмасдир. Ақл туфайли инсоният юксак маданият, кўркам шаҳарлар, улкан иншоотлар, замонавий техникалар яратибгина қолмади, балки оммавий қирғин қуролларини, атом ва водород бомбаларини, сайёравий уруш қуролларини ҳам яратди: жаҳон урушлари ва ижтимоий революциялар ҳам ақлли инсонлар томонидан амалга- оширилди. Табиатни халокат ёқасига олиб келган ҳам ақлли инсонлардир. Бинобарин, ақл туфайли инсоният ҳайвонот оламидан илгарилаб кетиши эмас, балки юз тубан қуйига кетиши ҳам мумкин экан. Бунга XX аср охирларида бутун инсоният амин бўлди. Президент И. А. Каримов юксак маънавиятни инсон ва жамиятни халокатдан қутқарувчи ибтидо, таянч сифатида таърифлади. Маънавият асосини ахлоқ ташкил этади. Ахлоқ фақат инсонгагина хос бўлган онг шакли, уни азиз ва қадрли қиладиган, одамлар ўртасида тотувлик, дўстлик ва одамийликни қарор топтирадиган ибтидодир. А х л о қ - ж а м и я т ҳ а ё т и н и н г ф у н д а м е н т а л а с о с и и н с о н и я т маънивиятининг туб негизидир. Ахлоқий онг туфайли инсон ҳайвонот оламидан ажралиб чиқди, чинакам инсоний қиёфа ва мазмунга эга бўлди. Меҳнат туфайли инсон ўзига муносиб ҳаёт шароитларини яратди, маънавий камолот чўққиларини забт этди. Инсоннинг ҳар қандай фаолияти (ақлий, жисмоний, сиёсий ва ҳоказо) ахлоқий талаблар, қоидалар, қадриятларга бўйсунмас экан, у муқаррар равишда инсониятга бахтсизлик ва уқубат келтиради. Янги замон файласуфлари инсон борлиғининг асосини ақл ва эркинлик ташкил этади, деб ҳисобладилар. Буюк француз файласуфи Р. Декарт тафаккурни инсон мавжудлигининг зарур шарти, муҳим белгиси,

деб ҳисоблади: «мен фикрлаяпман, демак, мен мавжудман» деган ғояни илгари сурди. Декарт, Гоббс, Спиноза ва бошқа мутафаккирларнинг фикрича, ақл қалбдан кўра муҳимроқдир: ақл хис-туйғу ва эҳтиросларни бошқаради. Немис файласуфи Гегель инсоннинг тарихийлиги ғоясини илгари сурди. Унинг фикрича, инсон ўзида мутлақ руҳни яққол намоён этади. Инсон мутлақ руҳ тараққиётининг маҳсулидир. Инсон маънавий фаолият субъекти сифатида маданият яратувчидир. Карл Маркс инсон моҳиятини меҳнат фаолияти билан боғлади. Унинг фикрича, ижтимоий борлиқ, ижтимоий онгни белгилайди. Фрейд инсонда онглилик эмас, балки онгсизлик ҳал қилувчи роль ўйнайди деб ҳисоблади. Маданият, санъат, илм-фаннинг ривожланишини инсонга хос туғма жинсий майлнинг чекланиши билан изоҳлади. Экзистенциализм вакилларини кўпроқ инсоннинг индивидуал жиҳатлари қизиқтирди. Экзистенциалистлар объектив идеализм, материализм ғояларини инкор этиб, инсон моҳиятини изоҳлашда, унинг ҳиссий кечинмаларини таҳлил қилишга, ҳаёт ва ўлим, ёлғизлик, қўрқув ва бошқа кечинмаларни ўрганишга кўпроқ эътибор бердилар. Айрим тадқиқотчилар инсонга хос бўлган бирон-бир хусусиятга алоҳида урғу берадилар ва шу орқали инсоннинг моҳиятни очишга ҳаракат қиладилар. Масалан, И. Кант иноондаги ахлоқий жиҳатларга кўпроқ эътибор берган ва инсонни эзгуликни ёвузликдан фарқловчи мавжудот сифатида таърифлаган.

Похожие

Жамиятнинг социал хаёти

Жамиятнинг сиёсий ва хукукий хаёти

Жамиятнинг моддий иктисодий хаёти. Жамият конунларининг ижтимоий шарт шароит билан

Тарихий жараёнда жамиятнинг маданий ва маънавий қадриятлари. Жамият ва тарих фалсафаси

Жамиятнинг фалсафий тахлили