Жамиятнинг социал хаёти - Философия - Рефераты

Жамиятнинг социал хаёти

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

110 KB

Жамиятнинг социал ҳаёти Режа: 1. «Социал ҳаёт» тушунчаси. 2. Жамият ҳаётининг горизонтал кесими: синфлар, социал гуруҳлар, ижтимоий қатламлар. 3. Жамият ҳаётининг вертикал кесими: социал стратификация, мулкка эгалик ва мулксизлик. 4. Ўтиш даврида жамият социал ҳаётининг қайта қурилиши.

1. Жамиятдаги ижтимоий гуруҳлар, қатламлар ва синфлар таснифи. Ўзбекистонда кичик ва ўрта мулкдорлар таба қ асининг пайдо бўлиШи, унинг объектив ва субъектив омиллари Ҳар қандай жамият мураккаб ички тузилишга эга. Бунинг сабаби турли одат, анъана, эътиқод, қизиқиш, манфаатларига кўра яшайдиган ва фаолият юритадиган кишиларнинг жамиятда турли гуруҳлар ташкил қилишидадир. Бундан ташқари кишиларнинг ўзига хос позициялари ва статуслари (мақомлари) турли ижтимоий структураларда янада кичикроқ гуруҳларга бўлиниш хусусиятига эга. Масалан, ана шундай гуруҳларга бўлиниш миллий белгига, мулкий белгига кўра амалга оширилиши мумкин. Демак, жамият таркибий жиҳатдан бир хил бўлмаган ҳодисадан иборат. Жамиятнинг ҳар бир аъзоси бирданига бир неча гуруҳларга кириши ва бир-бирига боғланган бир неча ижтимоий маконда бўлиши мумкин. Жамиятдаги ана шу хилма-хилликни гетерогенлик ва тенгсизлик тушунчалари орқали тушунтириб бериш мумкин. Гетерогенлик жамиятдаги ранг-баранглик, турличалик, хилма-хиллик даражаларининг кўрсатгичлари йиғиндисини ифодалайди. Бу ана шу кўрсатгичларга кўра бир гуруҳда муайян социал позицияни эгаллаган бирор киши бошқа гуруҳда муайян позицияни эгаллаган бошқа кишидан юқори ёки пастда турганлигини аниқлаб бўлмаслигини англатади. Бошқа сўзлар билан айтганда, гетерогенлик кишиларнинг мартабалари, даражалари ҳақида эмас, балки индивидлар позицияларининг фарқлари ҳақидагина хабар беради, демакдир. Гетерогенлик инсоният жамиятининг горизонтал бўлинишидаги номинал кўрсатгичларни ифодалайди. Одамнинг жинси, миллати, диний эътиқоди номинал кўрсатгичларга мисол бўлиши мумкин. Шу маънода бирор бир кишини унинг жинси ёки динига кўра бошқа кишидан устун туради, дейиш мумкин эмас.

Гетерогенлик муайян инсоният жамиятининг қанчалик даражада зиддиятсиз ва барқарорлигини кўрсатади. Паст даражадаги гетерогенликка эга (ёки кўплаб номинал кўрсатгичлар бўйича бир хил бўлган) жамият юқори даражадаги гетерогенлик кўрсатгичларига эга жамиятга нисбатан барқарор ҳисобланади. Бошқача айтганда, бунда кишилар ўзлариники деб ҳисоблаган гуруҳларни қўллаб-қувватлайдилар ва уларни бошқа гуруҳлардан устун қўядилар. Тенгсизлик жамиятнинг иккинчи асосий характеристикасини ташкил қилади. У жамиятдаги кишилар табиий аҳволининг бир неча кўрсатгичлар бўйича фарқланишини кўрсатади. Бундай кўрсатгичлар уларнинг мартабалари, даражаларини ифодалайди. Уларга кўра бирор бир киши ёки ижтимоий гуруҳ бошқасидан пастда ёки юқорида турганлиги ҳақида гапириш мумкин. Масалан, фойда бўйича тенгсизлик, мансаб бўйича кишиларнинг тенгсизлиги ҳақида гапириш мумкин, аммо уларнинг миллатига кўра тенгсизлиги ҳақида гапириб бўлмайди. Юқоридаги каби тенгсизликлар ҳар бир жамиятда муайян ижтимоий институциялар билан мустаҳкамлаб қўйилади. Бунда муайян нормалар, қоидалар тизимлари яратилади ва кишилар шуларга мувофиқ тенгсизлик муносабатларига киришадилар, уни қабул қиладилар ва унга қарши чиқмайдилар. Масалан, ҳар бир корхонадаги мансаблар кўрсатгичи, ахлоқий, ҳуқуқий, диний нормаларнинг муайян қисмлари. Бундай кўрсатгичлар ҳар бир жамиятда доимо кузатиб, баҳоланиб турилиши керак. Тенгсизлик кўрсатгичлари муайян даражадан ошиб кетмаслиги керак. Йўл қўйилган даражадан ортиб кетган тенгсизлик жамиятдаги кишилар ҳаёт кечириш даражаларида катта фарқларни вужудга келтириши бундай ҳолат дискриминация (камситилиш), баъзи гуруҳлар ҳуқуқининг чекланиши деб баҳоланишга олиб келиши ва оқибат натижада ижтимоий зиддиятларни келтириб чиқариши мумкин. Шунинг учун ҳар бир жамият ижтимоий тенгсизлик даражасини камайтириш механизмлари тизимини ишлаб чиқиши керак.

Кўпгина жамиятлар кўпроқ бойлик ва ҳокимиятга эга бўлган гуруҳлар ва ана шулардан маҳрум бўлган гуруҳларнинг мавжудлиги билан характерланади. Тараққиёт жараёнида ҳар бир жамият жамиятдаги гуруҳларнинг қатъий иерархиясини ўрнатади. Бир-биридан мартабалари, даражаларига кўра фарқ қилувчи гуруҳлар жамиятнинг статус гуруҳлари дейилади. Статус гуруҳларнинг икки асосий тури бир-биридан фарқ қилинади: стратлар ва ижтимоий синфлар. Гуруҳлар бир-биридан тенгсизлик тамойили бўйича фарқланишса социал стратлар вужудга келади. "Страта" сўзи лотинча бўлиб, қатлам, табақа маъносини англатади. Шу маънода социал стратификация иерархияли тузилган ижтимоий тенгсизликни англатади. Социал стратификация назариясига кўра ҳозирги замон жамияти кўп даражали, қават-қават, ташқаридан қараганда ер қобиқларидаги геологик қатламларга ўхшайдиган ҳодисадир. Социал стратификация икки белгиси билан оддий қатланишдан фарқ қилади. Биринчидан, бундай тузилган жамиятдаги юқори қатламлар ресурсларга эгалик ёки ҳақ олиш имкониятларига кўра пастки қатламларга нисбатан имтиёзли ҳолатда бўлади. Иккинчидан, юқори қатламлар унга кирувчи аъзолар миқдори бўйича ҳам паст қатламлардан сезиларли даражада кам. Бир-биридан фарқланувчи бир ўлчамли ва кўп ўлчамли стратификациялар мавжуд. Бир ўлчамли стратификацияда бир ўлчам боирасида амал қилувчи тенгсизлик ифодаланади, масалан, жамиятни олинадиган фойдага, ҳокимиятга эгаликка кўра стратификациялаш мумкин. Ҳозирги пайтда бир ўлчамли стратификациянинг уч тури кўпроқ қўлланилади: иқтисодий, сиёсий, касбий. Жамиятнинг ижтимоий тузилишини синфий стратификациялаш тури ҳам мавжуд. Ижтимоий синф тушунчасини биринчи бўлиб К.Маркс ишлаб чиққан эди. Унинг фикрича синф ташкил қилувчи белги кишиларнинг мулкка муносабати ҳисобланади. Баъзи синфлар мулкка эга ва уни тасарруф қилиши мумкин, айни пайтда жамиятдаги бошқа синфлар мулкдан

маҳрумдир. Жамиятнинг бундай бўлиниши синфлар ўртасида низоларни вужудга келтириши мумкин, бу низолар энг аввало мулкни қайтадан бўлиш ва қайтадан тақсимлашга йўналтирилган. К.Марксдан фарқли равишда немис социологи Макс Вебер жамиятнинг синфларга бўлинишидаги бир қанча белгиларни кўрсатади. Жумладан, у ижтимоий синфнинг энг муҳим белгиларидан бири обрўдир дейди. Обрўдан ташқари Вебернинг фикрича бойлик ва ҳокимиятга эгалик, мулкка муносабат ҳам синфнинг белгилари ҳисобланади. Шунинг учун унинг фикрича жамиятда К.Маркс кўрсатгандан кўра кўпроқ синфлар мавжуд. Ижтимоий синфларнинг ҳар бири ўзига хос субмаданиятга 1 эга бўлиб, у махсус ҳатти-ҳаракат усулларини, қабул қилинган қадриятлар тизимини ва социал нормалар тўпламини ўз ичига олади. Ҳукмрон синф маданиятнинг етакчилигига қарамай ижтимоий синфларнинг ҳар бири ўзининг шахсий қадриятларини, ҳатти-ҳаракат моделларини ва идеалларини ишлаб чиқади ва сингдиради. Ушбу субмаданиятларнинг етарли даражадаги аниқ чегаралари мавжуд бўлиб, унинг ичида индивидлар ўзларининг муайян синфга оидлигини ҳис қиладилар, ўзларининг ўхшашлигини англайдилар. Ҳозирги пайтда жамиятнинг синфий тузилиши ҳақида кўплаб моделлар мавжуд. Улардан кенг тарқалганларидан бири У.Уотсон моделидир. Унга кўра ҳозирги замон жамияти олтита асосий синфлардан ташкил топган. Унда айниқса жамиятнинг юқори ва ўрта синфлари қатъий кўрсатиб берилган. Бозор иқтисодиётига ўта бориш билан ана шу моделда ифодаланган синфлар тобора ёрқинлашиб бориши туфайли у ҳозирги пайтда катта аҳамиятга эга бўлиб бормоқда. Ўзбекистон Республикасида изчил амалга оширилаётган туб иқтисодий ислоҳотларда мулк ва мулкчилик марказий ўринни эгаллайди. Давлатимиз ижтимоий йўналтирилган барқарор бозор иқтисодиётини шакллантиришни 1 суб... (лотинча – бўйсунувчи, остида, тагида, ќисми маъноларини англатади) 1)ниманингдир тагида, ёнида жойлашиш; 2) бўйсуниш (субмаданият-маданиятга бўйсуниш); 3)иккинчи даражалилик (субподрядчик).

ўзининг асосий мақсадларидан бири, деб белгилаб олди. Кўп укладли иқтисодиётни ва рақобатлашиш муҳитини яратиш эса бозор муносабатларига ўтишнинг асосий шартидир. "Мулкчилик масаласини ҳал қилиш, - деб ёзади Президентимиз И.Каримов ўзининг "Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида" китобида, - бозорни вужудга келтиришга қаратилган бутун тадбирлар тизимининг тамал тоши бўлиб хизмат қилади". Инсоният тарихи шуни кўрсатадики, айнан мулкдорлар табақасига мансуб одамлар туфайлигина жамиятда барқарорлик, фаровонлик, тараққиёт асослари қарор топади. Мисол учун ҳар қандай иқтисодий ривожланган мамлакатни олиб кўрайлик. У ерда ҳал қилувчи куч ана шу мулкдорлар синфи ҳисобланади. Қаерда аҳоли таркибида ҳақиқий мулк эгаси бўлган одамлар ҳиссаси, шу жумладан ўртача мулк эгалари ҳиссаси, деярли катта бўлса, ўша ерда иқтисодиёт барқарор ривожланади. Чунки мулк эгаси қўлидаги мулкка хиёнат қилмайди, бу мулкнинг катта-кичиклигидан қатъий назар уни авайлайди, уни ўз моддий фаровонлигининг манбаи деб билади. Ўрта мулкдорлар синфи асосан кичик ва ўрта хусусий корхона эгаларидан ташкил топади. Уларнинг яхши маош оладиган мутахасислари, ўрта бўғин бошқарувчилари бўлади. Ҳар икки соҳа вакиллари ҳам ўз касбидан даромад топади. Ўртаҳоллар табақасининг жамият тараққиётида тутган ўрни бир неча сабаблар билан изоҳланади. Уларнинг кўпчилик қисми елиб-югуриб, катта қийинчиликлар билан моддий фаровонликка эришган, ўзига тўқ кишилар. Улар фарзандларини маърифатли қилишдан, бунинг учун тинчлик-хотиржамлик сақланишидан ўта манфаатдор. Ўрта мулкдор табақага ижтимоий-сиёсий вазиятни барқарорлаштирувчи куч сифатида қаралишининг биринчи сабаби шу. Ўрта мулкдорлар ҳар хил ур-сурларга қарши бўлиб, қонунни ҳамма нарсадан устун қўйишади. Ўрта табақа, биринчидан, мулкдор бўлса, иккинчидан, меҳнат билан банд. Уларнинг йўқотадиган нарсаси бор. Сийқаси чиққан шиорлар билан уларни йўлдан уриб бўлмайди.

2. Кишилар этник бирлигининг тарихий шакллари. Миллийлик ва байналмилаллик, миллий ғурур масалалари Кишиларнинг ижтимоий бирликлари орасида уларнинг этник бирликлари катта аҳамиятга эга. Бундай бирликлар кишиларнинг ҳаётида уларнинг келиб чиқишига оид бўлган қон-қариндошлик белгиларининг белгиловчилигини билдиради. Масалан, инсоният тарихида энг узоқ давом этган ибтидоий жамоа тузумида кишилар ўртасидаги муносабатларни уларнинг қон-қардошлиги ёки бегоналиги белгиларига кўра ҳал қилиш катта аҳамиятга эга бўлган. Этник бирлик кишиларнинг уруғ, қабила, элат, миллат ва бошқа бирликларидан иборат бўлган, тарихан таркиб топган алоҳида барқарор ижтимоий гуруҳидир. Этник бирлик тушунчаси этнографик жиҳатдан халқ маъносини англатади. Келиб чиқиши, хўжалик юритиш фаолияти ва унга боғлиқ ҳолда маиший ҳаёт тарзи, ҳаёт кечириш мақсадлари умумий бўлган қон-қардош кишилар гуруҳи уруғни ташкил қилишган. Уруғ кишилар ижтимоий бирлигининг этник белгига таянувчи дастлабки шаклидир. Уруғлар тараққий этиши билан уларда ўзаро никоҳга кириш тақиқланади, узоқ вақтгача бу тақиқ уруғнинг ҳаётига катта таъсир кўрсатиб келган. Ҳар бир уруғда ўзига хос одатлар, таомиллар мавжуд бўлган. Бир-бирига яқин уруғлар кейинчалик қабилаларни ташкил қилишган. Қабилаларда хўжалик фаолиятининг марказида барибир уруғлар қолаверишган. Уруғлар бир- бирлари билан ов қилиш ёки балиқ овлаш мавсумларида яқин ҳамкорлик қилишган. Қабила одамлари учун улар сўзлашадиган тил, одатлар, расм- русумлар, маслак-эътиқодлар умумий бўлган. Қулдорлик жамияти даврида қабиладан юксакроқ бўлган этник бирлик – элат вужудга келган. У кишиларнинг тил, ҳудуд ва маданий умумийлиги жиҳатидан таркиб топган бирлигидир.

Тарихий тараққиёт кейинчалик миллатларни вужудга келтирди. Миллат деб тил, маънавият, миллий ўзликни англаш руҳияти, урф-одатлар, анъаналар, қадриятлар асосида муайян ҳудудда яшовчи кишиларнинг этник бирлигига айтилади. 2 Миллатни тушунишда турли-туман қарашлар мавжуд. Масалан, инглиз олими Эрнест Геллнарнинг фикрича "миллатни инсон яратган, у инсон иши ва онгининг маҳсулидир", рус олими В.А.Тишков эса "Миллат илмий тушунча эмас, бу сиёсий шиор ва сафарбарлик воситасидир", деган фикрни билдирган. Бир пайтлар совет жамиятшунослигида миллатга таъриф беришда унинг белгиловчи томони синфий нуқтаи назардан тавсифланар эди. Миллатни тушуниш учун унинг мазмунини ташкил этган томонларга эътибор бериш лозим. Миллат инсоният тараққиётининг маҳсулидир. Унинг шаклланишида моддий омиллар, хусусан, давлат ва иқтисодиёт муҳим роль ўйнаган, аммо улар миллатнинг моҳиятини тўлиқ очиб бера олмайди. Улар кишиларни жипслаштиришда катта роль ўйнайди, аммо миллатни бирлаштирувчи нарса маънавий омиллар эканлигини эсдан чиқармаслик керак. Жумладан, руҳият, тил, маънавият, урф-одат, анъана, қадриятлар бу жараёнда белгиловчилик мавқеларидан бирини эгаллайди. Шу маънода миллатнинг шаклланишида моддий омиллар қандай роль ўйнаса, унинг салоҳияти ва барқарорлигини таъминлашда маънавий-руҳий омиллар ҳам ана шундай роль ўйнайди. Олимларнинг фикрича ҳозир ер юзида 3 мингга яқин миллат мавжуд. Улар яшаб турган одамларнинг 96 фоизини бирлаштирадилар. 4 фоиз кишилар эса элат ва қабилалар кўринишида фаолият юритмоқдалар. Ҳар бир миллатнинг сони бир неча 10 мингдан бир неча юз минггача боради. Миллатларни сони бўйича 5 гуруҳга ажратиш мавжуд: 1. Буюк миллатлар: хитойлар, ҳиндлар, америкаликлар, руслар, японлар - ҳар бири 100 млн. дан ортиқ; 2 Политология. Маърузалар матни. Т., ЎАЖБНТ, 2000, 116-120-бетлар.

2. Катта миллатлар: инглизлар, французлар, испанлар, немислар, турклар ва бошқалар – 50 млн. дан 100 млн. гача; 3. Йирик миллатлар: ўзбеклар, португаллар, поляклар, эфиопияликлар ва бошқалар - ҳар бири 10 млн. дан 50 млн. гача; 3 4. Ўрта сонли миллатлар: ҳар бири 1 млн. дан 10 млн. гача; 5. Кичик миллатлар: ҳар бири бир неча ўн мингдан 1 млн. гача. Ҳозирги пайтда энг йирик 27 миллат Ер юзи аҳолисининг қарийб 75 фоизини ташкил этади. Этник бирликларнинг тарихий ҳудуддан бошқа жойга турли сабаблар билан бориб қолиб, ўша ерда муқим яшаб қолган жамоалари кўпинча миллий гуруҳлар га бирлашган бўладилар. Улар муайян мамлакат учун ёки маълум давлатнинг айрим минтақаси учун маҳаллий бўлмаган миллат ва элатнинг кичик бир бўлагидир. Миллий гуруҳлар сиёсий сабаблар туфайли ҳам шаклланиши мумкин. Давлатлар ўртасидаги чегараларнинг ўзгариши натижасида у ёки бу халқнинг маълум бир бўлаги ўз ўзагидан ажралиб қолиши мумкин. Масалан, Россия билан Хитой ўртасидаги чегаралар ўрнатилиши натижасида қозоқлар ва қирғизларнинг бир қисми Хитой ҳудудида қоиб кетган. Россия ва Афғонистон ўртасида ўрнатилган чегара ҳам ўзбек, тожик, туркманларнинг маълум қисмини Афғонистонда қолдирган. Ўзбекистонда ҳам маҳаллий миллатга мансуб бўлмаган миллий гуруҳлар мавжуд. Собиқ шўро даврида миллий чегаралаш сиёсати миллий-этник хусусиятларни ҳисобга олмасдан ўтказилган. ХХ асрнинг ўрталарида оммавий репрессиялар туфайли қалмиқлар, қорачойлар, болқорлар, чеченлар, ингушлар, қрим татарлари, месхети турклари, немислар, корейслар, греклар, курдлар бошига кўп қисматлар тушди. Булар ҳақида тарих фанидан сизга кўп фактлар маълум. Мустақиллик даврига келиб ана шу миллатларнинг ҳуқуқлари тиклана бошлади ва бу йўналишда катта ижобий ишлар амалга оширилди. 3 Мустаќиллик. Изоли илмий-оммабоп луѓат. Т., "Шарќ", 1998, 120-бет.

Бундан ташқари деярли кўпчилик давлатларда бир-бири билан кучсиз алоқада бўлган бир неча минг ёки бир неча юз кишидан иборат кишиларнинг кам сонли бирлашмалари ҳам мавжуд. Улар этник гуруҳлар дейилади. Масалан Ўзбекистонда 258 дан ортиқ ингушлар, 140 дан ортиқ гагаузлар ва шу каби этник гуруҳлар ҳам мавжуд. Таниқли адиб Чингиз Айтматов "Ўз тарихини билмаган халқ манқуртга айланади", деган эди. Мамлакатимиз мустақилликка эришгач Президентимиз Ислом Каримов халқимизнинг миллий ўзлигини англашга бўлган интилишини доимо гапириб келади. Унинг кўпгина асарларида миллий туйғу, миллий ўзликни англаш билан боғлиқ масалалар кўтарилган. Аммо у бунинг ҳеч қачон бошқа миллат ва халқлар ғурурини камситиш ҳисобига эмас, балки уларнинг ҳар бирининг ноёблиги, ўз ўрни, обрў-эътиборини жой- жойига қўйиш орқали амалга ошишини доимо таъкидлайди. Миллий руҳиятни шакллантиришда "миллий ғурур", "миллий ифтихор", "миллий ҳис", "миллий характер" каби тушунчалар муҳим ўрин тутади. "Миллий ғурур" - ҳар бир миллатнинг ўз-ўзини англаши натижасида содир бўладиган ички руҳий кайфият. "Шахс ғурури" – бу фахрланишдир. Ҳар бир шахс ютуқлардан мамнуният ҳиссини туяди, масалан, ота-она - қобил фардандлардан, устоз - истеъдодли шогирдидан, боғбон – сўлим боғидан фахрланади. "Миллий ифтихор" – миллат маънавий камолотининг барча жиҳатларини, мероси ва бугунги қадриятларини ўз ичига олади. Бу миллатга тегишли муайян кишиларнинг, бошқаларда учрамайдиган хислатларнинг ўрни, мавжудлиги, хизмати ва шу кабиларнинг бошқаларга таъкидлай олишдан ҳосил бўлувчи туйғу. Эришилган ва эришилажак ютуқлар кўпайган сари Ўзбекистон билан фахрланиш туйғуси шунчалик оша боради. "Миллий ҳис" – бу миллат манфаати билан яшаш, ўзининг кимлигини таниш. Миллий туйғуси, ҳиссиёти бўлмаган инсонда миллий ифтихор

бўлмайди. "Миллий туйғу – деган эди Президентимиз И.Каримов, - инсон учун табиийдир, чунки у ота-оналаридан мерос қилиб олинган ва бало ўз ота- онасига, бутун дунёга айтган биринчи сўзида ифодаланган. Ўз халқига, унинг анъаналарига, тили ва маданиятига муҳаббат ва ҳурматни тарбияламасдан туриб, ўз халқини миллатларнинг бутунжаҳон ҳамжамиятида тенглардан бири сифатида идрок қилувчи ҳақиқий инсонни, ўз Ватанининг жонкуярини тарбиялаш мумкин эмас." "Миллий характер" - ҳар бир халқнинг, миллатнинг асрлар давомида шаклланган ва аста-секин уларнинг қон-қонига сингиб кетган ўзига хос хислатлар, хусусиятлар жамланмасидир. Асрлар давомида тарих шундан далолат берадики, давлат тузилиши, унинг фаолиятида жамиятда бўладиган муносабатларнинг табиий ривожланиш қонунларига асосланган ҳолда ўз фаолият йўналишларини белгилаб олиши зарур. Айниқса, миллатлараро муносабатларнинг барқарор ривожланиши учун ҳар бир миллатнинг сиёсий манфаатларини ҳисобга олиш давлат сиёсатида устувор бўлиши амалий аҳамиятга моликдир. Шунинг билан бирга миллатлараро муносабатларга сиёсий тус бериш хатарли эканлигини ҳам эсдан чиқармаслик керак. Яъни миллатларнинг ўзаро муносабатларида юзага келиши мумкин бўлган у ёки бу салбий ҳолатлар давлат ҳокимиятини қўлга киритиш учун кураш даражасига кўтарилмаслиги керак. Чунки бундай жараён давлатни ҳалокатга, миллатлар манфаатларини эса паймол бўлишга олиб келади. Сиёсий жараёнларнинг ривожланиши миллатлараро муносабатларнинг барқарор тараққиётига хизмат қилиши лозим. Бу эса ўз навбатида бутун жамиятнинг барқарор тараққий этишига хизмат қилади. Кўпчилик тадқиқотчилар ХХ асрнин г сўнгги ўн йиллигида содир бўлган низоларни таҳлил қилиш асосида дунёда юз бераётган беқарорликларнинг асосий сабаби "бир жамиятда ёнма-ён истиқомат қиладиган турли этник ва маданий гуруҳларнинг бир-бирлари билан чиқиша

олмаслигидир." Бундай низолар Руанда, Кипр, Шри Ланка, Ҳиндистон, Кипр, Босния, Косово ва бошқа кўплаб мамлакатларда рўй берди ҳамда кишилар бошига кўплаб кулфатлар олиб келди. Ҳозирги пайтда ҳам дунёда ана шундай низолар давом этаётган мамлакатлар анчагина. Тарихий тараққиёт хусусиятлари ёки бошқа сабаблар туфайли кўпгина мамлакатлар ҳудудида битта эмас, бир нечта миллат ёки этник гуруҳга оид кишиларнинг истиқомат қилаётгани давримизнинг ҳақиқатларидан биридир. Уни инкор этиб ёки унга қарши чиқиб бўлмайди. Шундай экан турли миллат ва этник гуруҳлар истиқомат қиладиган мамлакатлар нисбатан кам сонли ана шундай гуруҳларнинг маданий, лингвистик ва таълим йўналишлари бўйича ҳуқуқларини ҳимоя қилиш, уларнинг барчаси ҳар томонлама тараққий этишлари, ҳамжиҳат яшашларини таъминлаш механизмлари ишлаб чиқишлари муҳим аҳамиятга эга. Этник таркиби турлича бўлган мамлакатлар, шу жумладан, Ўзбекистоннинг бу борадаги тажрибаси ана шу йўналишда муайян намуна бўлиши мумкин. Биринчидан , турли миллат ва элат вакилларидан ташкил топган этник мураккаб мамлакатда ҳар бир этник гуруҳнинг ўз миллий маданияти, қадриятлари, урф-одатларини ривожлантириши учун кенг имкониятлар, ҳуқуқлар яратилиши керак. Мамлакатимизда бу йўналишда конституциявий ва бошқа қонуний нормалар ишлаб чиқилди ва ҳаётга жорий этилди. Улардан энг кўзга кўринарлиси турли миллат ва этник гуруҳларнинг маданий-маънавий эҳтиёжларини қондириш, миллий маданиятлар ривожини таъминлаш, миллатлараро дўстлик ва ҳамжиҳатликни мустаҳкамлашга қаратилган 135 та миллий маданий марказларнинг ташкил топгани бўлди. Иккинчидан , этник жиҳатдан бундай кўп таркибли мамлакатларда ўзаро ҳурмат ва бағрикенглик тамойиллари таълим тизими, уларнинг ўз она тилларини ўқитиш ва оммавий ахборот воситалари орқали кенг тарғиб этилиши ва фуқаролар онгига сингдирилиши лозим. Мамлакатимизда бу йўналишда кўплаб илмий-амалий анжуманлар, доимий ҳаракатдаги семинарлар, давра суҳбатлари ва учрашувлар ташкил этилмоқда, маҳаллий ва

марказий матбуот, радио ва телевидение орқали тарғибот ишлари олиб борилмоқда. Ўрта Осиё мамлакатларида келиб чиқиши бир илдизга бориб тақаладиган, дини, тили, маданияти бир-бирига яқин бўлган халқлар аралашиб яшашади. Масалан, Тожикистон жами аҳолисининг 24,4 фоизини, Қирғизистон аҳолисининг 13,8 фоизини, Туркманистон аҳолисининг 9 фоизини, Қозоғистон аҳолисининг 2,5 фоизини ўзбеклар ташкил этса, Ўзбекистондаги жами аҳолининг 4,7 фоизини тожиклар, 4 фоизини қозоқлар, 0,9 фоизини қирғизлар, 0,7 фоизини туркманлар ташкил қилади. Республикада ўқиш тожик, қозоқ, қирғиз ва туркман тилларида олиб бориладиган 1000 дан ортиқ мактаблар мавжуд. Олий ўқув юртларининг кўпчилигида ана шу тиллардаги мактаблар учун мутахасислар тайёрлайдиган махсус факультетлар фаолият кўрсатмоқда. Ўзбекистон телевидениесида қозоқ тилида "Дидар", "Замандас", тожик тилида "Рангинкамон" кўрсатувлари намойиш этилмоқда. Бундан ташқари қирғиз ва татар тилларида ҳам кўрсатувлар ташкил этилмоқда. Радио орқали мазкур тилларда кўплаб эшиттиришлар олиб борилмоқда ва шу тилларда анчагина газеталар чоп этилмоқда. Ана шу халқлар тилларида ўқув адабиётлари нашр этилиши "Ўзбекистон" нашриёти орқали амалга оширилмоқда. Учинчидан , барча миллат ва элатларнинг манфаатлари мамлакатдаги давлат бошқариш механизмлари орқали намоён этилишига имкон берилиши керак. Бунда уларнинг барчаси ўзларининг манфаатлари давлат тизимида мустаҳкам ҳимоя қилинаётганлигини сезиши мақсадга мувофиқдир. Ўзбекистонда бу ишларга 1992 йил январида Вазирлар Маҳкамаси қарорига кўра ташкил этилган "Республика байналмилал маданият Маркази" мутасадди ҳисобланади. Ўзбекистонда миллатлараро муносабатлар ривожида миллий-маданий марказларнинг аҳамияти катта. 1989 йилда Маданият вазирлиги қошида Республика миллатлараро маданият маркази ташкил этилганди. Унинг таркибида 12 та, жумладан, қозоқ, корейс, арман,

озарбайжон, тожик маданият марказлари фаолият кўрсата бошлади. 2004 йилга келиб миллий-маданий марказлар сони 130 дан ошди. Ушбу марказлар умумхалқ байрамларини ўтказишда фаол иштирок этиб келмоқда. Навруз ва Мустақиллик байрамларининг ўтказилишида мазкур марказлар катта ҳисса қўшиб келмоқдалар. Миллий-маданий марказларнинг асосий вазифаси уч йўналишда олиб борилмоқда: 1. Ҳар бир миллатнинг тили, маданияти, урф-одатлари ва расм-русумларини тиклаш, тарихий Ватан билан алоқа ва муносабатларни жонлантириш, миллий ҳис-туйғуларнинг намоён бўлишига кенг йўл очиш; 2. Мустақил Ўзбекистонни ўзининг ҳақиқий ватани деб билиш, унга беминнат ва садоқат билан хизмат қилиш; 3. Ватан билан муштарак ҳаёт кечириш, унинг маданияти, турмуш тарзи ва тилини ўрганиш, давлатга ном берган миллат билан дўстликда, ҳакорликда ва тотувликда яшаш. Тўртинчидан , бу йўналишда камситишнинг ҳар қандай кўринишлари тақиқланиши шарт. Ҳеч қайси миллат, элат ёки халқ вакили унинг айнан бир маданияг, миллат, диний эътиқод ёки этник гуруҳга мансублиги учунгина мамлакатнинг ижтимоий-иқтисодий ҳаётидан четлатилмаслиги ёки маълум воқеа-ҳодисалар қурбонига айланмаслиги зарур. Кўриниб турибдики, кўп миллатли давлатларда миллатлараро муносабатлар бошқа ижтимоий муносабатлар каби доимий эътибор ва диққат талаб қилувчи масаладир. Ҳозирги пайтда Ўзбекистонда амалга оширилаётган миллий сиёсат – жамиятни янгилашнинг муҳим таркибий қисмларидан биридир. Жамиятни янгилашнинг муваффақияти мамлакатда истиқомат қилувчи барча халқлар ўртасидаги муносабатларни ривожлантиришга кўп жиҳатдан боғлиқ. Республикамизда кўпчиликни ташкил этган ўзбек миллатининг муқаддас бурчи она тилини, ўз миллий маданияти ва тарихини тиклашдангина иборат эмас, балки биргаликда ҳаёт кечирувчи бошқа, айниқса, кам сонли

халқларнинг тақдири учун, уларнинг ўзига хос маданий-маънавий хусусиятларини сақлаб қолиш учун, камол топиши ва ўзлигини намоён этиш учун уларга тенг шароит ва имкониятлар яратиб беришдан иборатдир. 3. Оила - жамият социал тизимининг ажралмас қисми сифатида. Оиланинг моҳияти, тарихий Шакллари, ижтимоий функциялари. Оила жамиятнинг бир бўлаги, унинг ҳам таянчи, ҳам қаноти, бошланғич ячейкасидир. Унга кўпинча қуйидагича таъриф берилади: "Оила – инсонларнинг табиий-биологик, никоҳ, қон-қардошлик, иқтисодий, ҳуқуқий, маънавий муносабатларига асосланган, турмуш бирлиги ва ўзаро жавобгарлик ҳис-туйғулари орқали боғланган ижтимоий гуруҳдир". 5 Оиланинг ҳозирги шакли вужудга келиши аста-секинлик билан содир бўлган. Инсоннинг ёввойиликдан маданий яшашга ў тиши жараёнида бир уруғ ёки қабилага мансуб бўлган қ арама- қ арши жинсларнинг тартибга солинмаган жинсий муносабатлари аста-секин тақиқ остига олинади, Илмий тилда бунга табу ҳодисаси деб аталади. Бунгача оиланинг эндогамия тури, яъни бир уруғнинг вакиллари орасидаги жинсий алоқаларга асосланган оила мавжуд эди. Табунинг ўрнатилиши эса турли уруғлараро, қабилалараро никоҳни, яъни экзогам оилани вужудга келтирди. Оиланинг бу икки шаклида ҳам дастлаб жамоавий никоҳ устунлик қилган. Яъни бир уруғнинг эркаклари дастлаб ўз уруғларидаги, кейинчалик эса иккинчи уруғдаги барча аёлларнинг эрлари ҳисобланган ва аксинча, иккинчи уруғнинг эркаклари биринчи уруғдаги аёлларнинг эрлари ҳисобланишган. Бундан 25 минг йиллар аввал жуфт никоҳга асосланган оилалар пайдо бўлишган. 6 Инсоннинг дунёга келиши, янги авлод пайдо бўлиши – авлодлар алмашинуви асосан оилада содир бўлади. Фарзанд туғилиб, камолга етиб шахс сифатида шакллангунча лозим бўлган барча таълим, тарбия оила муҳитида берилади. Инсоннинг ота-она, қариндош-уруғига, қарияларга, 5 Демографический энциклопедический словарь. М., 1985, 395-бет. 6 Бу ҳақдаги қизиқарли маълумотларни "Оила психологияси" (Т., Шарқ, 2001, 13-23 бетлар) ўқув қўлланмасидан олишингиз мумкин.

атроф-муҳитга, табиатга бўлган муносабатлари дастлаб оилада шаклланади. Шу билан бирга оила урф-одатларни, қадриятларни авлоддан авлодга ўтказувчи социал институт ҳисобланади. Оиланинг асосини эркак билан аёл ўртасидаги никоҳ ташкил этади. Аммо оила фақатгина эркак ва аёл муносабатини эмас, эр ва хотин, ота оналар билан болалар муносабатини ифодалайди. Инсон биологик мавжудот, у бошқа биологик мавжудотлар қатори маълум инстинктив хусусиятларга эга. Бу энг аввало жинсий эҳтиёжлар ва муносабатлардир. Улар асосида ҳар бир жонли мавжудотга хос бўлган авлод қолдириш инстинкти ётади. Оилавий муносабатларнинг илк пайдо бўлиши ҳам мана шу эҳтиёжларни қондириш асосида юзага келади. Мулк муносабатларининг пайдо бўлиши эса никоҳ муносабатларини тарих саҳнасига олиб чиқди. Албатта, бу узоқ давр мобайнида шаклланиб борган. У жамиятдаги омилларга, шарт-шароитлар, янгиланувчи урф-одатлар ва удумларга боғлиқ ҳолда шаклланиб бораверган. Оилавий муносабатлар шаклланиб бориши натижасида ундаги иқтисодий, ҳуқуқий, маънавий муносабатлар ҳам ташкил топиб, ривожланиб борган. Шу маънода оила – кишиларнинг табиий-биологик, иқтисодий, ҳуқуқий, маънавий муносабатларига асосланган ижтимоий бирлигидир. Оила тор маънодаги маиший тушунча эмас, у ижтимоий жамоадир. Бинобарин оила жамиятнинг бир бўлаги. Ўз навбатида оилаларнинг йиғиндиси, ўзига хос бирикуви жамиятни ташкил этади. Жамиятдаги ўзгаришлар оилага таъсир этгани каби оиладаги ўзгаришлар ҳам жамиятга таъсир этади. Таниқли мутафаккир О.Контнинг фикрича, оила жамиятнинг бирламчи асосидир, унинг келиб чиқиши инсоний муносабатлардаги табиий ҳолат ҳисобланади. Унинг фикрича, оилада ижтимоий муносабатларнинг барча кўринишлари ўз аксини топади, булар – тенгсизлик (авлодлар ва жинслар ўртасидаги), тобелик (оила аъзолари ўртасидаги, оила бошлиғи ва бошқалар, катталар ва болалар), ва ҳ.к. Шунга кўра оила кичик бир давлат бўлиб, бу

давлатнинг шаклланиш асоси, унинг модели мавжуд, ижтимоий функцияси эса жамиятнинг функцияларини акс эттиради. Никоҳ - эркак билан аёлнинг тарихан таркиб топган, жамият томонидан муайян тартибга солинган ўзаро муносабатлари шаклидир. Никоҳ ёрдамида жамият жинсий ҳаётни, эр ва хотиннинг ҳуқуқларини, бурчларини тартибга солади ва таъминлайди. Оила никоҳга нисбатан мураккаброқ муносабатлар тизими бўлиб, унда эр ва хотиндан ташқари уларнинг болалари, яқин қариндошлари бирлашади. Оиланинг вазифалари, яъни функциялари қуйидагилардан иборат: 1. Авлодни яратиш ва давом эттириш (жамиятни давом эттирувчи авлод яратиш, инсон зотини давом эттириш). 2. Ижтимоий вазифа (фарзандларни тарбиялаш, уларнинг ўзаро ва бошқаларга муносабатини шакллантириш). 3. Иқтисодий вазифа (оила аъзоларининг озиқ-овқат, кийим-кечак ва бошқа зарур воситалар билан таъминлаш, бошқа уй-хўжалик вазифалари). 4. Рекреатив, яъни ўзаро жисмоний, моддий, маънавий ва психологик ёрдам кўрсатиш ва бир-бирининг саломатлигини мустаҳкамлаш, оила аъзоларининг дам олишини ташкил этиш. 5. Коммуникатив, яъни оила аъзолари орасидаги ўзаро муносабатларни йўлга қўйиш, уларнинг мулоқотларини мустаҳкамлаш, ўзаро яқинлик туйғуларини вужудга келтириш. 6. Регулятив, яъни уларнинг ўзаро муносабатларини бошқариш. 7. Бурч ва мажбуриятларини ҳис қилишга ўргатиш. 8. Муомала муносабатларини қондириш. 9. Бўш вақтдан самарали фойдаланиш. 10. Ёш авлоднинг қариялар ҳақида ғахўрлик қилиши ва шу кабилар. Ўзбекистонда оила ва никоҳ муносабатларининг асосини Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси ва 1998 йил 30 апрелда қабул қилинган

Оила кодекси ташкил этади. Конституциянинг 14-боби бевосита оила масаласига бағишланган. 63-моддада никоҳ томонларнинг розилиги ва тенг ҳуқуқлилигига асосланиши таъкидланади. 64-моддада ота-оналарнинг ўз фарзанларини вояга етгунча боқишлари ва тарбиялашга мажбур эканлиги ҳақидаги фикр мустаҳкамланган. Шу бобда етим болалар ва ота-онасининг васийлигидан маҳрум болаларни боқиш ва тарбиялашни давлат ўз зиммасига олиши кўрсатилган. 66-моддада эса вояга етган ва меҳнатга лаёқатли фарзандларнинг ўз ота-оналари ҳақида ғамхўрлик қилишга мажбурлиги белгилаб қўйилган. Оила ва унинг атрофидаги масалаларни ўрганиш мақсадида 1998 йил февралида Вазирлар Маҳкамасининг қарори билан "Оила" илмий-амалий Маркази ташкил этилди ва у ҳозир ўз фаолиятини олиб бормоқда. Олиб борилган фаолият натижасида оналик ва болалик масалалари алоҳида диққат марказида бўлиши лозимлиги англанди ва давлатнинг бу борадаги барча ишлар Вазирлар Маҳкамасининг 2001 йил февралидаги қарори билан тасдиқланган "Она ва бола" Давлат Дастури қабул қилинди. Халқларнинг узоқ тарихи кўпинча давлатлар яшнашига ёки уларнинг таназзулига маълум маънода оиладаги ҳолат, айниқса ҳукмдорларнинг оилавий аҳволи таъсир кўрсатишига оид кўплаб мисолларни сақлаб қолган. Шу маънода оиладаги ички омиллар, оилавий тарбия муаммолари, оталар ва фарзандлар, акалар ва укалар, опалар ва оға-инилар ўртасидаги ўзаро бемеҳрлик, нифоқлар, якдилликнинг бўлмаслиги сабабли бир пайтлар донғи кетган сулолаларнинг завол топганлиги сир эмас. Айни шу сабабларга кўра Қорахонийлар, Хоразмшоҳлар, Темурийлар салтанатлари ва бошқа давлатлар инқирозга юз тутган эди. Шу сабабли юртбошимиз мамлакатдаги умумий барқарорлик бир-бирига боғлиқ ва тизимий ҳодисалар хусусиятига эгалигини кўзда тутиб, "агар оила соғлом ва мустаҳкам бўлса, маҳалла тинч ва ҳамжиҳат, агар маҳалла мустаҳкам бўлса давлат осойишта ва барқарор бўлади", деб таъкидлаган эди.

Ўзбекистон Республикасида ҳар йили 150-156 минг янги оилалар пайдо бўлади. Ва таасуфки, ҳар йили турли сабабларга кўра кўплаб никоҳларнинг барбод бўлиши ҳам юз бермоқда. 2001 йилда бу кўрсатгич 15 600 тани ташкил этган. Бу қурилаётган оилаларнинг 10 фоизи демакдир. Бу борада ҳали амалга оширилиши керак бўлган вазифалар ва муаммолар талайгина. Жамиятимизнинг ривожи эса уларнинг имкон қадар ижобий ечилишига умид туғдирмоқда. 4.Кишиларнинг ёш, жинс ва бошқа белгилар бўйича ижтимоий таснифи Ижтимоий ривожланиш тарихи жамиятнинг турли белгилари бўйича ўзаро фарқланувчи одамлар йиғиндисидан иборатлигини кўрсатди. Уларни турли социологик йўналишдаги фан вакиллари тадқиқ этишади. Кишиларни ёшига кўра, мутахасислигига кўра, яшаш маконининг шаҳар ёки қишлоқдалигига кўра, жинсига кўра ва бошқа белгиларига кўра ўрганиш мумкин. Бу инсоннинг жуда мураккаб хилқат эканлигидан ва уни тадқиқ этиш имкониятлари кенглигидан далолат беради. Жамият аъзоларининг бир-бирларига муносабатларини, жамият келажагига таъсирини, мавжуд ёки келажакдаги ишлаб чиқариш ва бошқа соҳалар ривожига таъсири ва бошқа кўплаб масалаларни ечишда аҳолини турли белгилари бўйича таснифлаштириш катта аҳамиятга эга. Бунда ҳар бир киши турли таснифлашда турли гуруҳларга киритилиши мумкин. Масалан, жинс бўйича кишилар икки гуруҳга – эркаклар ва аёлларга ажратилади. Ёшига кўра эса бир неча гуруҳлар фарқланиши мумкин: болалар, катта ёшдагилар ва қариялар (буларнинг ҳар бири янада кичикроқ гуруҳларга туркумлаштирилиши мумкин). Яшаш жойига кўра – қишлоқда ёки шаҳарда яшовчилар. Маълумотига кўра – олий, ўрта махсус, ўрта, тўлиқсиз ўрта, бошланғич маълумотлилар. Диний эътиқодига кўра – диндорлар ва динга ишонмайдиганлар. Сиёсий эътиқодига кўра – муайян бир партия аъзолари ва

партиясизлар. Бу рўйхатни давом эттиришимиз мумкин. Аммо шундан ҳам кўриниб турибдики, кишилар мураккаб ҳилқат бўлмиш "ҳазрати инсондир", уларни қанчалик ўргансак шунча оз. Бу борада олдимизда ҳали очилмаган қўриқ турибди. Бу борада қанчалик кўп илмий маълумот ва билимларга эга бўлсак, шунчалик ҳатти-харакатимиз асослироқ бўла боради. Биз ўзимизни ва атрофимиздаги кишиларни қанчалик яхши билсак, бунда ҳар бир кишининг қайтарилмас ҳилқат эканлигини, чексиз уммондаги кичик заррача бўлмиш Ер шарининг биздан кейинги авлодларга ҳам қолиши зарурлигини англасак ҳамда ўзаро муносабатларимизни шунга мувофиқ ташкил этсак, ўйлаймизки, мавжуд муаммолар ўз ечимини албатта топади. Таянч тушунча ва иборалар: ижтимоий гуруҳ ва қатламлар; этник бирликлар; миллат ва миллий муносабатлар; миллий ғурур ва миллатчилик; оила ва никоҳ; оиланинг вазифалари; фарзандлар ва ота-оналарнинг ўзаро мажбуриятлари; демографик вазият; хотин қизлар ва қарияларга эҳтиром; ижтимоий адолат масалалари.

Похожие

Жамиятнинг маънавий хаёти

Жамиятнинг сиёсий ва хукукий хаёти

Жамиятнинг моддий иктисодий хаёти. Жамият конунларининг ижтимоий шарт шароит билан

Жамиятнинг фалсафий тахлили

Жамиятнинг иқтисодий ҳаёти