Жамият тушунчаси, тузилиши, асосий соҳалари - Философия - Рефераты

Жамият тушунчаси, тузилиши, асосий соҳалари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

190.5 KB

Жамият тушунчаси , тузилиши, асосий соҳалари Режа: 1-. Жамият тушунчаси ва унинг тузилиши 2-. Жамиятнинг иқтисодий соҳаси 3-. Жамиятнинг сиёсий соҳаси 4-. Жамиятнинг ижтимоий ҳаёти 5-. Жамиятнинг маънавий соҳаси

Жамият нима деган савол интуитив жиҳатдан ҳамма учун тушунарли бўлса ҳам, лекин яна жамият нима ўзи деган савол туғилади? Э тимологик нуқтаи назардан бу тушунча турлича ҳодисаларнинг бирлигини ифодалайди: 1. Моддий дунёнинг бир қисми бўлиб, одамларнинг бирлигини ва шаклларининг тарихан ривожлан аёт ган барча усуллари мажмуидир. 2. Одамларнинг тарихий жиҳатдан ўзаро таъсир усули ва бирлиги шаклининг ҳар бири . 3. Яшаш вақти ва яшаш жойи бир бўлган одамларнинг ( минтақа , мамлакат ва б.) мажмуи. 4. Одамларнинг маълум мақсад йўлида бирлашиши . 5. Ўз вақтини биргаликда ўтказувчи одамлар гуруҳи ва бошқалар. Жамият тушунчасининг моҳиятини турли фалсафий мактаб ва йўналишлар шунингдек алоҳида мутафаккирлар ҳам турли йўллар билан тушунтиришга ҳаракат қилганлар. Шу жумлада жамият туғрисидаги юқорида кўрсатилган аввалги иккита тушунчани ўз ичига олган « социум » тушунчаси пайдо бўл ди . Француз файласуфи ва социологи Эмиль Дюркгейм (1858 -1917)нинг фикрича, «жамият – бу индивидларнинг оддий йиғиндисидан иборат бўлмай, махсус хусусиятларга эга бўлган, уларнинг бирлашма сидан ташкил топган тизим бўлиб, реалликни ўзига хос хусусиятларга эга бўлган «sui generis» акс эттиради». Немис файласуфи Макс Вебер (1864-1920) фикрича, жамият инсонларнинг ўзаро таъсиридан , яъни ижтимоий хатти-ҳаракатлардан ташкил топган тизим бўлиб, бошқа одамларнинг хатти-ҳаракати га қарши жавоб тариқасида йўналтирилгандир. М.Вебер жамият ривожининг асосини ижтимоий фаолиятда , деб ҳисоблайди. Америка социологи ва ижтимоий фалсафа бўйича мутахассис – файласуф Толкотт Парсонс (1902-1979) фикрича , жамият қадриятлар ва меъёрлар билан боғланган одамларнинг муносабатига асоланган тизимдир . Инсон шуларга асо с ланиб ўз ижтимоий

фаолиятини амалга оширади. Т.Парсонс ни маълум маънода М.Вебернинг ғоявий меросхўри дейиш мумкин. Ҳозирги даврнинг таниқли файласуфлари Р.Арон, Д.Белл, П.Бла у , А.Гидденс, Р.Дарендорф, Г.Зиммель, Ф. Знанецкий, Т.Кун, К.Леви-Стросс, К. Маннгейм, Р. Мертон, Х.Ортега-и-Гассет, К.Поппер, П.А. Сорокин, Э.Фромм, К.Ясперс ва бошқалар жамият тўғрисидаги ўзига хос фикрларини билдирганлар . Кўпчилик мутафаккирлар жамиятнинг моҳияти бир ёки бир нечта асосий принцип орқали тушунтирадилар. Масалан, О.Шпаннда бу принцип – бирбутунлик, О.Тоффлерда – плюрализм, У.Ростоуда – босқичма- босқичлик, К.Попперда – очиқлик, Р.Мертонда – универсаллик. Лекин масалага жиддий қаровчи файласуфлар ҳатто ўзларининг принципларини ҳам мутлақлаштирмайдилар. Масалан, К.Поппер очиқлик принципи тўғрисида шундай деб ёзади: « Очиқ жамиятлар ... ҳали мукаммалликдан йироқда..., балки авлодларимиз бир неча юз йиллардан сўнг ахлоқий жиҳатдан биздан анча ўтиб кетсалар керак. Буларнинг барчаси рўй бериши мумкин деб ҳисобласам-да, шунга қарамай, яна қайтараман: ҳозирги даврда биз яшаб турган очиқ жамиятлар – қачонлардир мавжуд бўлган жамиятларнинг энг яхшиси, энг эркин ва адолатлиси, ўз-ўзини танқид қилувчи ва ислоҳотларни энг тез қабул қилувчилардир» 1 . «Жамият» тушунчасини бир маънода таъриф қилинганда бир қанча назарий, методологик ва этимологик мураккабликларга дуч келинади. Биринчидан, бу тушунча ҳажми ва мазмуни жиҳатдан жуда кенг. Иккинчидан, бу тушунча мавҳум, яъни фалсафий категориядир. Учинчидан, бу тушунча динамик, яъни ривожланувчандир. Тўртинчидан, жамият фақат фалсафа фанининг предмети бўлмасдан, ҳамма ижтимоий фанлар мажмуининг предметидир. Бешинчидан, «жамият» атамаси турли маъноларда ишлатилиши мумкин. Таниқли россиялик тадқиқотчи Э.В.Тадевосян ўзининг жамиятга берилган таърифида унинг барқарорлик, бирбутунлик, ўзини-ўзи бошқариш, ўзига 1 К.Поппер. Открытое общество и его враги. М., 1992. 15-б.

тўқлик, ўзини-ўзи ривожлантириш, одамларнинг маълум алоқадорлиги ва ўзаро таъсирда бўлиши, муайян ижтимоий меъёрлар ва қадриятларнинг мавжудлиги каби хусусиятларни ажратиб кўрсатди 2 . «Жамият» тушунчаси юқорида кўрсатиб ўтилган маънолардан ташқари яна: а) биологик тизимларнинг энг ривожланган босқичи; б) конкрет аниқ социум; в) ижтимоий алоқалар ва ўзаро таъсирлар шакли ва б. Жамият тўғрисида гап кетганда, у кенг, фалсафий нуқтаи назардан тушунилади. Энг кенг маънода, жамият – бу одамлар бирлашувининг ҳамма шакллари ва уларнинг ўзаро алоқалари ва ўзаро таъсирларининг ҳамма усуллари мажмуидир . Жамият ҳар қандай мураккаб бир бутун ҳодиса ва тизим сифатида ўз тузилиши, структурасига эга. Бу структура қандай деган саволга файласуфларнинг бир эмас бир қанча авлодлари жавоб топишга ҳаракат қилишган. Қадимги шарқ файласуфлари фикрича, жамият бирбутун бўлгани билан бир турдаги объект эмас. Милоддан аввал IV асрда яшаган хитой файласуфи Чжуан-цзи таъкидлашича, «нимаики турли- туманликдан маҳрум бўлса, турли-туманлик бўлган жойда пайдо бўлади». Антик даврда жамият структураси муаммосига икки хил ёндашув шаклланган эди. Биринчи ёнд ашувга асосан, жамият – тегишли ички структурага эга бўлган табиий тузилмадир. Иккинчи қарашга асосан, жамият яшаш ва бошқариш осон бўлиши учун сунъий равишда тизимга солинган . Биринчи нуқтаи назарни Арасту, Сенека , иккинчиси ни – Афлотун, Эпикур, Лукреций Кар қўллаб қувватлаганлар. Ўрта аср Шарқ и да Арастунинг қарашлари кенг тарқалиб, жамият структураси ни нг табиийлиги тан олинган. Янги даврда « ижтимоий шартнома » (битим) назариясига асосланган иккинчи нуқтаи назар кенг тарқалган. Унга кўра одамлар «табиий ҳолат»да мутлақ тенг, озод, ўз ига тўқ бўлиб, жамиятнинг ўзи эса, ҳеч қандай структура га эга эмас. Фақат ижтимоий битим тузилгандан кейингина жамият структура га эга бўлади. Бу 2 Қаралсин: Э.В.Тадевосян. Социология. М., 1999. 120-130-б. Жамиятнинг структураси

ҳолат Ж.–Ж. Руссо (1712-1779) томонидан яққол кўрсатиб берилиб, унинг фикрича о лий ҳокимият – жамиятнинг «боши», қонун ва урф-одатлар – «мияси», савдо, саноат, қишлоқ хўжалиги эса – ҳ азм қилиш тизими , молия эса – «қони»дир ва б ошқалар 3 . Илмий социологиянинг асосчиларидан бири инглиз файласуфи Герберт Спенсер (1820-1903) ҳар қандай жамиятнинг асосида ётадиган учта асосий тизим ни ажрат г а н : а) тартибга солувчи ; б) яшаш воситаларини ишлаб чиқарувчи; в) бўлиб берувчи. Социум қанча ривожланган бўлса, унинг тузилиши шунча мураккаб бўлади. «Бир хилликдан кўп хилликка ўтиш бир бутун цивилизация тараққиётида ҳам, ҳар бир қабила тараққиётида ҳам кузатилади» 4 . Турли фалсафий, социологик мактаблар ва йўналишлар жамият структура си тўғрисида ўз вариантлари ни тавсия этган лар . Ижтимоий бирбутунликка кирувчи мустақил тизим ва кичик тизим сифатида маданият ( И.Гердер, О.Шпенглер, К.Ясперс ), санъат ( Г.Лессинг, И.Тен, Ж.М.Гюйо ), иқтисод иёт ( Н.Смелсер, У.Мур, Т.Веблен ), дин ( Э.Дюркгейм, М.Вебер, Т.Лукман ), шунингдек, фан, техника, ҳуқуқ, тил, экология, оммавий ахборот воситалари ва бошқалар тавсия қилинган эди. Ҳозирги замон жамият фалсафасида ижтимоий структура концепция лар и етакчи ўринлардан бирини эгаллайди. Улардан Л.Альтюссер нинг структурализм ини , Э.Гиозденс нинг структурация назарияси ни , П.А. Сорокин нинг стратификация концепцияси ни , К.Леви-Стросс нинг генетик антропологияси ни , Гольдман нинг ирсий структурализми ни , Р.Мертон нинг тузилма ли функционализми ни а йтиб ўтиш мумкин . Вақт ўтиши билан жамият тузилмаси да тўртта асосий соҳалар ажралиб чиқди: иқтисодий, сиёсий, ижтимоий ва маънавий соҳалар. Шуни таъкидлаш керакки, «ижтимоий ҳаёт с оҳ аси» тушунчаси ўрнига «ижтимоий структура » ёки «сиёсий ҳаёт» каби тушунчалар ишлатилади. Уларни 3 Ж.-Ж.Руссо. Трактаты. М., 1969. 113-б. 4 Г.Спенсер. Синтетическая философия. Киев, 1997. 42-б.

синоним тушунчалар деса ҳам бўлади. Лекин фанда кўпроқ «с оҳа » тушунчаси қўлланилади. 2-. Жамиятнинг иқтисодий с оҳа си Иқтисодий с оҳа га нисбатан турлича ёнд ашув лар мавжуд. У тор маънода «турли предмет ва хизмат турларини ишлаб чиқариш, тақсимлаш, алмаштириш ва истеъмол қилиш» деб тушунилади 5 . Ш у маънода айтиш мумкинки, «жамиятнинг иқтисодий с оҳ а»си тушунчаси «базис» тушунчасига мос келади. Кенг маънода эса иқтисодий с оҳа деганда барча ижтимоий ишлаб чиқариш жараёни тушунилади: ишлаб чиқариш усули , ишлаб чиқариш кучлари ва ишлаб чиқариш муносабатларининг бирлиги, шунингдек иқтисод иёт нинг ўзаро алоқадорли ги ва ўзаро таъсирлари йиғиндиси. Ўта кенг категориал маънода социумнинг иқтисодий с оҳ аси «табиат билан инсонлар ўртасида индивид ва кишилар гуруҳининг онгли фаолияти орқали ўзаро алоқаларини» акс эттиради 6 . Иқтисодий соҳа асосида инсоннинг ишлаб чиқариш ва меҳнат фаолияти ётади. Унинг зарурлиги инсоннинг эҳтиёжлари ҳайвоннинг эҳтиёжларидан тубдан фарқла ниши билан белгилана ди. Инсон ривожланиши билан табиатдан ажралади. Бу жараёнда эса, жамиятнинг иқтисодий соҳаси тараққиёти муҳим роль ўйнайди. « Хусусий мулк » тушунчаси иқтисодий тушунчаларнинг энг муҳим ларидан ҳисобланади. Жамиятнинг иқтисодий соҳаси да ишлаб чиқариш кучлари ва ишлаб чиқариш муносабатлари муҳим тузилмавий қисмлари ҳисобланади. Иқтисодий муносабатлар кишилар ўртасида ишлаб чиқариш, тақсимлаш, алмаш иш ва неъматларни истеъмол қилиш жараёнларида шаклланади ган иқтисодий муносабатлардир . Ишлаб чиқариш кучларига моддий ишлаб чиқариш жараёни учун зарур бўлган 5 Социальная философия. М., 1995., 36-б. 6 Философия. М., 1995. 209-б. Жамият иқтисодий соҳаси нинг асосий хусусиятлари

«субъектив (инсон) ва моддий (техника ва меҳнат қуроллари) элементлар тизими киради» 7 . Ҳатто энг юқори даражада ги техника ва технология ривожига қарамай , барибир моддий ишлаб чиқариш ва маънавий қадриятларни яратувчи инсон ишлаб чиқаришнинг асосий омили бўлиб қолади. Фаннинг бевосита ишлаб чиқариш кучига айланганлиги инсонга, ишчига қўйиладиган талабларни қайта кўриб чиқишни тақозо қилади. Ҳозирги даврда ишчи нафақат ўзининг малакали касби, ҳунарига эга бўлиши керак, балки у доим ўзининг малакасини ошириб, билимларини чуқурлаштириб бориши керак. Масалан, Японияда яқин келажакда умумий, олий таълим тизимига ўтиш мўлжалланган, чунки ишчиларга нисбатан талаблар кучайиб кетган. Ғарб ижтимоий фалсафа си ( Т.Парсонс, Н.Смелзер, У.Мур ва б.) иқтисодий ҳаётни товар ва хизматлар ишлаб чиқариш билан боғлиқ роллар ва мақомлар тизими сифатида кўр иб чиқ ади. Кўп лаб ижтимоий фалсафий назариялар доирасида иқтисод иёт базис, жамият асоси , фундаменти сифатида кўрилмайди. Унинг асоси сифатида маданият, цивилизация, ҳуқуқ, ахлоқ, дин ва бошқалар қўйилади. Иқтисодий соҳа эса социумнинг оддий кичик тизими сифатида ёки оддий ижтимоий институт (таълим, соғлиқни сақлаш, оммавий ахборот воситалари ) билан бир қаторда талқин қилинади. Жамиятда иқтисод иёт алоҳида аҳамиятга эга. Ҳозирги замон д а с обиқ социалистик жамият ларни ислоҳ этишда «бозор муносабатлари ни изчил ривожлантириш га ўтиш, тадбиркорликни ривожлантириш, хусусий мулкнинг, шахсий фаоллик нинг хилма-хиллиги » муҳим элементлардан ҳисобланиши бежиз эмас 8 . Мустақил Ўзбек и с т ондаги миллий давлатчилик ва янги тузумнинг шаклланиши нинг иқтисодий асосида бозор муносабатларига, иқтисод иёт нинг кўп босқичли ли г а ўт и ш ётади. Ўзбекистонда бозор муносабатларига ўтилиши ўз вақтида чор Россиясининг мустамлакаси 7 С.Э.Крапивенский. социальная философия. М., 1998. 95-б. 8 Миллий исти қ лол ғ ояси: асосий тушунча ва иамойиллар. Т., 2001. 49-б.Мустақил Ўзбекистонда ги иқтисодий ислоҳотларнинг ўзига хос хусусиятлари

туфайли ва айниқса, ўлканинг ХХ аср бошидаги инқилобий жараёнлар га , социализм қурилиши га жалб этилиши билан тўхтатилиб қўйилган эди. Ҳозир эса, табиий-тарихий ривожланиш қайта бошлаб юборилди. Узоқ даврлар да вомида Ўзбекистон геосиёсий жиҳатдан Ғарб ва Шарқ, Шимол ва Жанубнинг кесишган нуқтасида жойлашгани учун савдо ишлари жуда яхши йўлга қўйилиб ривожланган эди . Шунинг учун ҳам бу ерда бозор шароитининг ўзига хос тажрибаси мавжуд эди. Бу ердаги бозор муносабатлари феодал-патриархал тузум асосида ташкил топган эди. Шунга асосан ўзига хос бозор анъаналари, кўникмаларии ва руҳий стереотиплар шаклланган эди. Улар совет даврида ги кучли режали-тақсимот тизими шароитида ҳам ўзини сақлаб қола олди. Ҳозирги даврда эса, бу хўжалик анъаналари ва урф-одатлари қайта тикланмоқда ва сифат жиҳатдан янгича асосда фойдаланилмоқда . Ҳозирги даврда бозор муносабатлари дунёдаги барча мамлакатлар хўжалик фаолиятининг асосини ташкил қилмоқда. Лекин бозор иқтисодиёти ҳар бир мамлакат да унинг ўз андозаси бўйича ривожлан ади. Бу ривожланиш биринчидан ўша мамлакатнинг миллий хусусиятлари ва одатлари ҳисобга олинса, бошқа томондан, эркин рақобатнинг даражаси билан унинг давлат томонидан қай даражада бошқарилиши, ижтимоий йўналтирилганлик даражаси, шунингдек, ҳал этилаётган макроиқтисодий муаммолар устиворлигига боғлиқ бўлади. Масалан, «америкача» моделга кучли эркин рақобат хос бўлса, «японча», «французча» моделлар учун давлатнинг хўжалик ишларида фаол қатнашиши; «немисча», «шведча» моделларда эса, улкан ижтимоий йўналтиришлик муҳимдир. Ривожланаётган давлатларда эса асосий эътибор иқтисодиётни барқарорлаштириш, бюджет тақчиллигини кескин камайтириш, иқтисодиётни эркинлаштиришга қаратилади. Жанубий- Шарқдаги янги индустриал мамлакатлар (Сингапур, Жанубий Корея, Таиланд, Гонконг) учун кучли давлат мавқеини сақлаш, импорт ўрнини босиш стратегиясини сақлаган ҳолда экспортни рағбатлантириш бозор хусусияти ҳисобланади.

Собиқ Иттифоқ ҳудудида вужудга келган янги мустақил давлатларнинг, бозор иқтисодиётига ўтиши ҳозирги замон тарихидаги ўта ноёб ҳодиса ҳисобланади . Бундай ўтиш табиий, силлиқ ривожланиши, иқтисодиётнинг такомиллашуви эмас. Бу бир сифат холатидан иккинчи сифат ҳолатига, бир иқтисодий муносабатлар тизимидан мутлақо янги бошқа бир тизимга ўтишдир. У бошқарувнинг буйруқ-административ тизимига асосланган марказлаштирилган режавий-тақсимот иқтисодиётни синдириб эркин бозор қонуниятларига асосланган иқтисодий муносабатларни шакллантиришдан иборатдир. Бу жараённи, биринчидан, бир актли ҳодиса деб бўлмайди, иккинчидан, у стихияли жараён ҳам эмас. У эски муносабатларни тугатиш янгисини ўрнатишга қаратилган аниқ мақсадли фаолиятдан иборат бўлган ўтиш даврини тақозо қилади. Бунда шуни назарда тутиш лозимки, бозор иқтисодиёти хусусий мулкни, эркин рақобатни, нархларнинг эркинлаштирилишини ва бошқаларни инкор этувчи социалистик иқтисодиёт билан бир генетик илдизларга эга эмас. Тажрибанинг кўрсатишича, бундай ўтиш жараёни, иқтисодий инқироз билан бирга кечади. Ишлаб чиқаришдаги одатдаги циклик инқирозга нисбатан бу инқироз адабиётда «ўтиш» инқирози деб ном олган. У ишлаб чиқаришнинг пасайиши, пулнинг қадрсизланиши, ишсизликнинг ортиши ва аҳолининг кўпчилик қисмининг турмуш даражасининг кескин пасайиши билан амалга ошади. Буларнинг барчасининг сабаби сифатида қуйидагиларни кўрасатиш мумкин: режага асосланган иқтисодиётдаги ноқулай шароитлар, тузилмавий оғишлар, иқтисодиётни ҳарбийлаштириш ва б.) бу мамлакатлар хўжалигида янги тартибдаги иш тарзига кўникишдаги қийинчиликлар, бозор инфратузилмасининг тузилиши, янги ўзаро савдо муносабатларининг шакллантирилиши, бозор тажрибасининг етишмаслиги ва бошқалар. Кўпчилик ҳолларда бу омиллар ислоҳотчиларнинг нотўғри хатти-ҳаракатлари, стратегия ва тактикани нотўғри танлаши ва нотўғри амалга оширишлари туфайли яна ҳам мураккаблашиб кетади.

Ҳар бир собиқ социалистик мамлакатлари инқироздан чиқиш йўлини турлича, ўзига хос усуллар билан, яъни ўз шароитлари ва имкониятларидан келиб чиққан холда бартараф этади. Бунда тажрибанинг кўрсатишича, айрим давлатлар тоталитар тузумда шаклланган иқтисодий муносабатларни бирваракайига илдизи билан йўқ қилишдан иборат «шок терапия»сининг тезлатилган шаклини маъқул кўрадилар. Бундай усул жамиятда жуда оғир ижтимоий инқирозлар билан кечади. Бошқалар эса иқтисодий муносабатларни янги бозор иқтисодига босқичма-босқич ўтиб боришидан иборат тадрижий услубни маъқул кўрадилар. Бу йўлда кескин ижтимоий ларзалар камроқ бўлиб, нисбатан изчилроқдир. Ўзбекистон айнан шу йўлдан бормоқда. Ўзбекистон Республикаси ижтимоий йўналтирилган бошқарувга асосланган иқтисодий ислоҳотларни амалга оширмоқда. Бу мақсадни амалга ошириш учун бозор муносабатларига ўтишнинг ўз модели, ўзига мос йўлини ишлаб чиққан. Бу йўлнинг бир қисмини Республика босиб ўтди. Ислоҳотларнинг биринчи босқичида (1991-1994) янги тузумнинг пойдеворини тайёрлаш вазифаси ҳал этилди, янги иқтисодий тузумнинг ҳуқуқий асослари яратилди, аҳоли томонидан танланган йўлнинг тўғри эканлигини тушуниш, фақат бозор иқтисодиётига ўтишгина келажакдаги иқтисодий ва ижтимоий тараққиётнинг, жамиятни демократлаштиришнинг, ҳар бир шахс учун муносиб яшаш шароитларини яратишнинг асоси эканлигини тушунтириш вазифалари бажарилди. О дамлар нинг ва хўжаликларнинг янги шароитларга секин-аста мослашиш жараёни кузатилди . Кейинги босқичда хусусий мулкчилик плюрализм ига асосланган кўпукладли иқтисод иёт ни шаклллантириш вазифаси бажарилмоқда. Буни амалга ошириш учун иқтисодни секин-аста ва босқи ч ма-босқич давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш , кейин эса ишлаб чиқариш ва хизмат кўрсатиш со ҳ аларидаги давлат мулкини акциялаштириш амалга оширила бошлади. Қишлоқлардаги хўжаликларда ҳам кенг миқёсда исло ҳ отлар олиб борилмоқда. Бу жараён ўзига хос томонларга эга. Бизнинг

ҳудудларда деҳқончилик табиий шароитлардан келиб чиққан ҳ олда суғоришга мослашган. Ер сувсиз ўз қийматини йўқотади. Шу боис бу ерда гап фақат е р ҳ а қи да эмас, балки ер-сув муносабатлари ҳақида боради. Суғоришга мослашган деҳқончилик ҳудудлари иқтисоди ёти ўзига хос хусусиятларга эга бўлганлиги унга ўз вақтида «ишлаб чиқаришнинг осиё услуби» номи бери ли ш и асос бўлган. Ўзига хос томони деганда ернинг давлат тасарруфида эканлиги, сув иншоотлари ҳамда ижара муносабатлари назарда тутилади. Инқилобдан аввал Қўқон, Хива хо н ли клар и, Бухоро амирлигида ерга хусусий мулкчиликнинг уч шакли дан – амл о к (давлат), мулк (хусусий) ва вақф (мусулмонлар нинг диний ташкилотлари мулки) шакллари орасида амл о к мулкчилиги – суғориш иншоотларига ҳам эгалик қилувчи хон хукумати мулкдорчилиги шакли етакчи ва ҳ ал қилу в чи ҳ исобланган. Амл о к мулкчилигида деҳқонларга ер ҳ иссадорлик шарти билан ишлатишга берилган. Суғориладиган ерларнинг хусусиятларини ва шаклланган анъаналар и ни ҳ исобга олган ҳ олда бугунги кунда ҳам қишлоқларда исло ҳ отлар олиб борилаётган бир вақтда ерни сотиш ҳуқуқи билан хусусий мулк сифатида бўлиб бериш мақсадга мувофиқ эмас деб ҳ исобланади. Ер давлат мулки бўлиб қолверади ва у умр бўйи фойда ла нили б , мерос қолдириш хуқуқи билан берилиши мумкин. Шу шартлар асосида фермер (деҳқон) хўжаликлари, фермер хўжаликлари кооперативл ари тузилмоқда. Аграр секторда янги иқтисодий муносабатларга асосланган коллектив хўжалик – ширкатлар хўжаликнинг асоси бўлиб қолмоқда. Аграр исло ҳ отларни амалга оширишда қишлоқларда ги ишга яроқли а ҳ оли нинг кўплиги масаласи у ерларда замонавий техника билан таъминланган кичик ва ўрта корхоналарни ташкил этиш ҳамда хизмат лар кўрсатиш соҳа ларини к енгай тириш йўли билан ҳал этиш муҳимдир . Исло ҳ отларнинг бугунги босқичида иктисод иёт нинг кўпукладли тури шаклланиб бормоқда. Унга хусусий мулкчиликнинг турли шаклла ри плюрализм и – давлат ва нодавлат (хусусий, акционер лик , жамоа , кооператив

мулки ), шунингдек қишлоқ хўжали гининг деҳқон-фермер секторидаги ижаравий мулки кўпроқ хосдир. Шу билан бир қаторда давлат ҳ анузгача ижтимоий -иқтисодий а ҳ амиятини йўқотмаган ҳ олда барқарорлик, ҳимоя ва адолат кафолати ролини ўйнашда давом этмоқда. Шунга кўра , мамлакат тараққиётининг ҳар бир босқичи ўзгариб бораётган шароитларга тўлиқ жавоб бера оладиган талаб ва принципларни амалда қўллашни талаб қилади. Мустақил тараққиётнинг биринчи ўн йиллиги натижалари асосида ислоҳотларни чуқурлаштириш дастури қабул қилинган эди. Унда иқтисод иёт ни эркин лаштиришни давом эттириш ва чуқурлаштириш, мулкни давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш , иқтисод иёт да хусусий мулкчилик таъсирини кучайтириш, кичик ва ўрта бизнес тадбиркорларига эркинлик ва имтиёзларни кўпайтириш кабилар назар да тутилган. 3-. Жамиятнинг сиёсий со ҳ аси Жамиятнинг сиёсий соҳаси (ёки содда қилиб айтганда - сиёсат) социум тузилмасининг асосий қисмларидан биридир. Кенг маънода «сиёсат» ва «сиёсий соҳа» тушунчалари бир-бирига мос келади. Тор маънода сиёсат деганда одамларнинг, сиёсий кучларнинг ҳокимият га эгалик қилиши , уни сақлаб туриш, мустаҳкамлаш ва амал г а ош и риш га қаратилган онгли хатти –ҳаракати тушунилади . Жамиятнинг ҳар бир аъзоси маълум бир даражада: давлатнинг фуқароси сифатида, сиёсий партия ёки ижтимоий-сиёсий ташкилотнинг аъзоси сифатида, меҳнат жамоаси ёки жамоатнинг аъзоси сифатида сиёсий соҳа билан боғлиқдир. Янги давргача фалсафада «ижтимоий» ва «сиёсий» деган тушунчалар деярли синоним сўзлар деган нуқтаи назар мавжуд эди, шунга кўра, сиёсий соҳа умумий ижтимоий-фалсафий муаммолардан ажратилмас эди. Фақат ХVII-ХVIII асрларга келибгина сиёсийлик тушунчаси инсон фаолиятининг турли, нисбатан мустақил предмет соҳаларидан, шу жумладан ахлоқ, Сиёсийликнинг моҳияти

иқтисодиёт соҳасидан фарқли ўзига хос хусусиятларга эга эканлиги маълум бўла бошлайди. Турли манфаатларга эга бўлган ижтимоий гуруҳ ва жамоатларнинг шаклланиши ва фаолият кўрсатиши улар ўртасидаги сиёсий муносабатларнинг шаклланишида муҳим бир асосга айланади. Антик даврдан бери «сиёсийлик» сўзига таъриф беришга ҳаракат қилиб келинди. Масалан, Арасту барча соҳалар орасида сиёсатга қатъий равишда биринчиликни берган, жумладан, «агар барча билим ва санъатларнинг охирги мақсади яхшилик бўлса, унда барча билим ва санъатлар орасида энг олий яхшилик сиёсатнинг мақсадидир» 9 , деб баҳо берган эди. Кўп асрлар давомида Шарқда ҳам Ғарбда ҳам сиёсатни ижтимоий-сиёсий жиҳатдан тушуниш шаклланиб келди. Бунда сиёсат асосан ижтимоий жараёнларни бошқарадиган соҳа сифатида тушунилди. Беруний нинг таъкидлашича, «бошқариш ва етакчилик қилиш – бу бошқариладиганларнинг тинчлиги деб ўз тинчлигидан воз кечишдир… Уларнинг оилалари, мол- мулклари ва ҳаётларини қўриқлаш ҳамда ҳимоя қилиш учун ўз кучини йўқотишдир». 10 Сиёсатнинг моҳиятини тушунишда Форобий ҳам ўз ҳиссасини қўшган. Сиёсий фаннинг предмети сифатида у қуйидагиларни айтиб ўтади: а) турли гуруҳларнинг онгли ҳаракатлари, одатлари, меъёрлари, кўникмалари ва бошқалар; б) уларнинг қандай мақсадга ва нима учун йўналтирилганлиги; в) уларнинг инсонда намоён бўлишининг шакл ва усуллари; г) уларнинг инсоннинг хатти-ҳаракатларида мустаҳкамлашни бошқаришнинг усуллари ва йўллари. 11 Сиёсатнинг моҳиятига оид замонавий фалсафий қарашларнинг шаклланишида Ж.Локк, Т.Гоббс, Н.Макиавелли (1469-1527), Ш.Монтескье, Ж.-Ж.Руссо, Г.Хегел, А.Токвиль, Л.Фейербах, К.Маркс, К.Поппер ва шу каби мутафаккирларнинг ғоя ва таълимотлари муҳим аҳамиятга эга. Шунинг учун 9 Аристотель. Сочинения. Т.4. 467-б. 10 Беруни. Собрание сведение для познания драгаценностей. Минерология. М., 1963, 31-32 -б. 11 Қаралсин: М.М.Хайруллаев. Философские и социологическин взгляды Фараби// материалы по истории общественно-философской мысли в Узбекистане. Т., 1977, 79-80 -б.

ҳам ҳозирги замон жамияти сиёсат соҳасининг фундаментал асоси шаклланишида ва уларни асослашда бу мутафаккирларнинг хизматлари каттадир. Хусусан, Н.Макиавелли биринчилардан бўлиб, сиёсатнинг инсон ҳаёти ва жамиятда алоҳида ва мустақил ўрин эгаллашини аниқ асослаб берган. Шунингдек, Т.Гоббснинг «Левиафан»и, Ж.Локкнинг «Давлатни идора этиш ҳақидаги икки рисола»си, Ш.Монтескьенинг «Қонунларнинг руҳи ҳақида»ги асари, Ж.Ж.Руссонинг «Ижтимоий битим тўғрисида»ги, Хегелнинг «Ҳуқуқ фалсафаси» асари, И.Кантнинг «Абадий дунё тўғрисида»ги рисоласи, К.Поппернинг «Очиқ жамият ва унинг душманлари» асари ва бошқаларнинг асарларини юқори баҳолаш мумкин. Ҳозирги замондаги ижтимоий-фалсафий фикрларга биноан сиёсат «давлат ҳокимияти ва шу жамият ичидаги давлат (шу жумладан, миллий давлат) тузилмаси бўйича катта ижтимоий гуруҳлар ўртасидаги, шу жумладан, халқаро майдонда давлатлар ўртасидаги муносбаатлар» 12 соҳаси сифатида тушунилади. Кенг маънода жамиятнинг сиёсий тизими га сиёсий фаолият, сиёсий режим, сиёсий назария ва бошқалар киради. Тор маънода эса сиёсий соҳа жамият сиёсий тизими нинг синоними сифатида тушунилади. Жамиятнинг сиёсий тизими социумнинг асосий қисми ҳисобланади. У бошқа тизим лар – иқтисодий, мафкуравий , ҳуқуқий, маънавий ва бошқа тизим лар билан ўзаро алоқадорликда ва таъсирда бўлади. Муайян жамиятнинг сиёсий тизими ўзининг ижтимоий табиати , ижтимоий қурилиши, бошқариш шакли, сиёсий муносабатларнинг тури билан белгиланади. Сиёсий т изи м сиёсий институтлар, ижтимоий туз илмалар , меъёр лар ва қадриятларнинг мажмуасидан иборат бўлиб, сиёсий ҳукумат орқали амалга оширилади. Сиёсий тизим турли сиёсий субъектлар фаолиятлари нинг узлуксиз лигини, улар ўртасидаги алоқа ни ва мувофиқлашларни таъминлайди. У ижтимоий зиддиятлар ва келишмовчиликларни ечиш йўлларини кўрсатиб, жамият тараққиётига 12 С.Э.Крапивенский. Социальная философия. М., 1992, 191 -б.Жамиятнинг сиёсий тизими

эришиш йўлида турли ижтимоий кучларни бирлаштиради. Сиёсий тизим социумнинг мақсад га эришиш ресурслар и ни сафар эт тирувчи ва қарорларни ишлаб чиқувчи механизмдир. Жамият сиёсий тизим ининг асоси, пойдевори давлатдир . Давлатнинг асосий вазифаси сиёсий ҳокимият ва сиёсий бошқаришни таъминлашдир. Давлатнинг асосий белгилари сифатида қуйидагиларн и кўрсатиш мумкин : а) бошқа социумлар устидан ошкорона ҳукмронлик; б) сувере ни тет – маълум ҳудудлар даги тўлиқ ҳукмронлик; в) ҳукмронлик ваколатлари амал қиладиган ҳудуднинг ўзи (ундан д авлат ни мамлакат деб тушуниш келиб чиқади); г) ҳуқуқий ҳужжат ларни чоп этиш ва уларнинг бажарили шин и талаб қилишга бўлган мутлақ ҳуқуқ ; д) солиқ лар ва йиғим лар ундириш ҳуқуқи (давлат аппаратини таъминлаш ва бошқалар учун ) 13 . Ҳозирги вақтда кўп замонавий давлатлар ҳ окиямият ни бўлиш асосига қурилган. Ҳ о к и м иятнинг уч тармоғи – қонун чиқарувчи, ижро этувчи ва суд ҳокимияти бир-бирларига ҳалақит бермай, бир-бирларининг ишларига аралашмай ўз вазифаларини бажарадилар. Жамият сиёсий тизим ининг бошқа элементлари – сиёсий партиялар , ижтимоий-сиёсий ташкилотлар ва ҳаракатлар билвосита сиёсий инстит ут лар деб аталади 14 . Сиёсий режимларнинг демократлилиги ошиши билан уларнинг аҳамияти ҳам о ш иб бор ади. «Сиёсий бошқариш» ва «ижтимоий бошқариш» тушунчалари бир - бири га ўхшаш тушунчалардир, лекин айнан эмас. Биринчиси давлатни бошқариш билан боғлиқ, иккинчиси эса, умуман жамиятни бошқаришни англатади. Давлат ва ҳокимият бир-бири билан бирлашиб, ажралмас бўлиб кетган тоталитар ва авто р итар режим шароитлари даврида бу икки тушунча бир хил маънони англатиши мумкин ва улар ўртасидаги тавофутни англаш қийин. Демократик тараққиёт шароитида фуқаролик жамияти , яъни социумнинг давлат томонидан тўғридан-тўғри ва бевосита бошқарилмай диган қисми: касаба ва ижодий уюшмалар , но сиёсий жамоат ташкилотлар и (ёшлар, аёллар, 13 Қаранг: Н.Ф.Бучило, А.Н.Чумаков. Философия. М., 1998, 200-201-б. 14 Р.З.Жумаев. Политическая система республики Узбекистан: становление и развитие. Т., 1996, 101 -б.

фахрийлар ташкилотлари, экологик ва хайрия ташкилотлари ва бошқалар), турли қизиқишлар бўйича тузилган жамият лар ва клуб лар, черков, халқ ҳаракат и ва ҳоказолар муҳим роль ўйнайди. Ҳуқуқий давлат ва фуқаролик жамияти – бир-бирига қарши турувчи антитезалар эмас, балки демократия шароитида жамиятнинг сиёсий тизимининг ўзаро алоқадор ва ўзаро бир- бирини тўлдирувчи қисмларидир. Кенг қабул килинган фикрларга кўра, бугунги кунги демократия – жамият ижтимоий-сиёсий тузилишининг – энг олий ва энг яхши шаклидир. Тарихий тажриба ва илмий назариялар демократик жамиятнинг асосий умумий тамойилларини таърифлаб берганлар: эркин фикр билдириш, камчиликнинг кўпчиликка бўйсуниши, барча фуқароларнинг декларация қилинган тенгҳуқуқлилиги, уларнинг жамият ва давлатни бошқаришдаги тенг ҳуқуқлилиги. Асосий давлат органларининг сайланиши, уларнинг сайловчилар олдида ҳисобот бериши, тайинлаш йўли билан шакллантирилган давлат органларининг сайлов муассасалари олдида ҳисобот бериши ва бошқалар ҳам асосий тамойиллардан ҳисобланади. Лекин кўрсатиб ўтилган принципларнинг амалга ошиши ҳар бир муайян давлатнинг цивилизациявий, минтақавий, миллий хусуиятларига ва муайян вазиятига боғлиқ бўлади. Ҳозиргача кенг тарқалган фикрлар борки, уларга асосан демократия – мутлақо ғарб анъаналарига асослангандир. Шарқ жамиятларини демократлаштириш эса, ғарб демократик қадриятларини янги заминга кўчириш демакдир, деган фикрлар ҳам бор. Лекин бундай таъкид объектив асосга эга бўлмаган, тарихий-сиёсий жараёнларга европоцентрик қарашлардан бошқа нарса эмас. Ҳозирги замон ҳинд файласуфларидан Дая Кришна 1995 йилда Гонолулуда ўтказилган файласуфларнинг VII конференциясида ўзининг «Демократия ва адолатлилик: ноғарбча нуқтаи назардан фалсафий мушоҳадалар» мавзусидаги маърузасида шундай дейди: «Агар демкоратияни мансабини суиистеъмол қилиш ва зўравонликка қарши Мустақиллик шароитида Ўзбекистонда демократия ва янги сиёсий тизим ривожланишининг ўзига хос хусусиятлари

институтциявий ва проссецуал таянчни яратиш деб тушунилса, унда қадимги даврдан то ҳозиргача у Шарқ ва Ғарб сиёсатдонларнинг фикрини бир хилда банд қилиб келган. Фақатгина, у ёки бу маданиятнинг қадрияти бўлган демократияга эришишнинг «стратегияси» (йўли) турлича бўлган» 15 . Масалан, ҳинд гандизми доктринасига кўра демократик руҳ ташқаридан олиб кирилмайди, ички шароитдан келиб чиқиши керак. Демократия «ҳокимиятнинг ахлоқий авторитетида» мавжуд бўлади. Эркинлик билан ижтимоий бурчнинг энг яхши уйғунлиги ўз-ўзини бошқариш (свараж) ва зўравонлик қилмаслик йўли билан амалга оширилади. Ёки бўлмаса, хитойча демократия моделларидан бири конфуцийлик демократия бошқарувчи, ҳокимият тепасида турувчи шахсларни шакллантиришга катта аҳамият берилади. Халқ тўғридан-тўғри бошқаришга қодир бўлмаганлиги учун ҳокимиятни ўз вакилларига элитага, лидерларга (идеал шахсга) топширади. Ушбу етакчи шахсларнинг асосий хислатлари юқори аҳлоқий сифатларидадир. Ҳозирги замонавий мамлакатларнинг нафақат назариясида, балки амалиётида ҳам шарқ демократиясининг хусусиятлари ни кўрамиз. Масалан, Япония ва Туркияда демократик режим ўрнатилганлиги тўғрисида сўз борар экан, уларнинг иқтисодий ва бошқа ютуқлари замирида ўрта асрлардан буён сақланиб келаётган қаттиқ иерархал тузилмалар ётганини кўриш мумкин. Ўзбекистонда демократик ҳуқуқий давлатни шакллантиришда ғарбга хос демократик қадриятларни татбиқ этишда шуни эътиборга олинадики, бирхиллари, масалан, кишиларни сиёсатга ҳаддан зиёд аралашуви ва индивидуализм бизга мос келмайди: бошқаларини қабул қилиш учун эса ҳали шароит ва халқнинг онги етарли шаклланмаган; учинчилари эса муваффақиятли равишда ҳаётга татбиқ этилмоқда. Бунда шарқона р уҳ , миллий менталитет ва мамлакатдаги муайян -тарихий шароит ҳисобга олин ади . 15 Справедливость и демократия в качестве диалога культур// Вопросы философии. 1996, №3

Умуман олганда, янги сиёсий тизим нинг шаклланишида нафақат собиқ социалистик макон тугатилгандан сўнг пайдо бўлган мустақил давлатлар да юз бераётган умумий жараёнлар ни ҳисобга оли ш, балки фақат Ўзбекистон учун хос бўлган хусусиятларга аҳамият бериш керак . Бу хусусиятларни уч хил даражада бўлганлигини босқичга ажратиш мумкин: цивилизацион, ҳудудий ва миллий . Биринчисида шарқ цивилизациянинг хусусиятлари, шарқ маданияти, Ғарб демократиясидан фарқли бўлган шарқ демократияси назарда тутилади. Бу, масалан, ижтимоий ўзгаришларни амалга оширишда, шу жумладан, сиёсий соҳада ҳам «янги шаклга ўтишда мувозанатни сақлаб, шошилмасдан, эҳтиёткорлик билан олиб боришда намоён бўлади. Демократиянинг ғарбий намунасини қабул қилиш эса, агар улар умуминсоний қадриятларни мужассамлаштирган бўлса, фуқароларнинг уни қабул қилишга тайёрлигига қараб секин-аста рўй беради. Ҳудудий хусусиятларга келсак, уларга Марказий Осиёга хос бўлган патернализм билан боғлиқ бўлиб, у эса, ҳокимиятга ҳурмат, қонунларга итоат қилиш ва бошқалардан иборат. Ўзбекистон Республикасида ўтиш даврида, кучли ҳокимият ўрнатиш шу билан ҳам боғлиқ. Бу конкрет ҳолда, масалан, ҳокимларни жойларда ижро этувчи ва қонун чиқарувчи ҳокимиятни бирлаштирувчи ҳокимлар институтининг тикланишида намоён бўлди. Ва ниҳоят, тарихимиз, анъаналар ва урф-одатларимиз миллий ўзига хослик ҳам мавжуд. Бунга маҳаллаларга ўзини-ўзи бошқариш ҳуқуқи берилиши, маҳалланинг давлат тузилмасининг элементи эканлиги, унга давлат мақоми берилиши, унинг ўз ҳудудида тартиб ва интизом ўрнатиши, хўжалик ва маиший масалаларни ўзи ҳал қилиши ва яна, масалан, кам таъминланган ва кўп болали оилаларга ижтимоий ёрдам бериши ҳам киради. Ва ниҳоят, муайян шароитлар ҳисобга олинадиган бўлса, хусусан, ички сиёсатда – ислоҳотлар учун шароитларнинг етилган-етилмаганлиги, халқнинг турмуш даражаси пастлиги, ташқи сиёсатда чегарадош мамлакатлардаги вазият (масалан, Афғонистон) шулар жумласидандир. Шу муносабат билан мустақилликка эришилгандан сўнг Ўзбекистонда сиёсий тизимнинг шундай

варианти қабул қилиндики, бунга асосан демократик институтлар – парламент, кўппартиявийлик асосида шаклланган тизимлар – президентлик вертикалнинг бошқа барча сиёсий институтларидан устуворлиги билан ҳамоҳангдир. Албатта, ўзига хосликлар яққол кўриниб турибди, лекин гап фақат уларда эмас. Демократлаштириш жараёни ҳали тугалланганича йўқ, у шаклланишда давом этаяпти. Бир қанча муаммолар, камчилик ва етишмовчиликлар, хусусан, амалий эркин мухолифатнинг шаклланишидаги оммавий ахборот воситаларининг «тўртинчи ҳокимият»га айланишидаги қийинчиликлар ва бошқалар мана шу объектив ва субъектив омиллар билан изоҳланади». Умуман олганда, мустақиллик йилларида асосан миллий давлатчиликнинг асосий белгилари, Янги сиёсий тизими – давлатнинг ҳуқуқий асослари шаклланди; Ўзбекистон Республикасининг демократиянинг ҳамма талабларига жавоб берувчи Конституцияси қабул қилинди; кўппартиявий- лик асосида парламент – Олий Мажлис сайланади, ҳокимиятининг бўлиниши конституциявий принципи амалга оширилди; ҳокимиятнинг ижро этувчи ва суд тармоқлари шакллантирилди. Демократик андозаларни чуқурлаштириш ва давлат бошқаруви ҳамда жамият қурилишда қўллаш мақсадида 2002 йилнинг январида ўтказилган референдум ва Олий Мажлиснинг XI сессиясида қабул қилинган конституциявий қонунлар асосида Олий Мажлиснинг мақоми ва ваколатларига Президентнинг, Вазирлар Маҳкамаси ваколатларига ва сайлов тизимига ўзгаришлар киритилди. Бир палатали Олий Мажлис ўрнига икки палатали парламент – юқори палата, Сенат (ўз таркибига ҳудудлардаги субъектлардан – Кенгашлардан сайланган депутатларни бирлаштирувчи вакиллик органи)дан ва партия рўйхатлари бўича ҳамда ўз номзодини ўзи илгари суриш йўли билан сайланадиган Қонунчилик палатасидан иборатдир. Президент ваколатларини бир қисми, биринчи навбатда давлат суд тузилмалари ва махсус хизматларга тааллуқли, шунингдек, ташқи дипломатик вакилларни танлаш ва тасдиқлаш ваколатлари ҳам Сенатга топширилди. Қуйи, Қонунчилик палатасининг фаолияти сессия

оралиғида фаолият кўрсатиш тартибидан доимий асосда ишлашга ўтказилади. Бу ва бошқа ўзгаришлар янада мукаммал демократик жамиятни шакллантиришга ва ҳокимият тузилмаларининг янада мукаммал мутаносиблашувига, давлатни бошқаруви ва жамият қурилишидаги демократик ислоҳотларни ўтказишни янада чуқурлаштиришни тақозо этади. Ўзбекистон фуқаролик жамияти қуришни мақсад қилиб олган, келгусида давлатни бошқаришдаги кўп вазифалар халқнинг ўзига ўтказилади, фақат ички ва ташқи сиёсат, умуммиллий стратегик вазифаларини ишлаб чиқиш ва амалга ошириш буларга кирмайди. 4-. Жамиятнинг ижтимоий ҳаёти Этимологик нуқтаи назардан « ижтимоий» деган сўз «жамият» атамаси билан синонимдир. У кенг маънода «жамиятнинг ижтимоий соҳаси»ни белгилайди. Шу жиҳатдан жамиятнинг ҳамма соҳалар – иқтисодий, сиёсий, маънавий соҳалари ижтимоий соҳалар дейилади. Бироқ шу билан бирга жамиятнинг алоҳида ижтимоий соҳаси бўлиб, у – ҳар хил ижтимоий гуруҳлар, турли даражада уюшган элатлар (ижтимоий қатлам, стратегия, этнослар, ижтимоий демокрафик гуруҳлар, алоҳида жамоалар ва бошқалар) ўртасидаги муносабатлар ни ифодалайди. Ижтимоий муносабатларнинг хусусиятлари шундаки, улар жамиятнинг ҳамма соҳаларига кириб борган. Уларни фақат иқтисодий, сиёсий ёки маънавий муносабатлар, деб ажратиш мумкин эмас. Шуни айтиш мумкинки, ижтимоий соҳанинг асосини индивиднинг ижтимоийлашуви ташкил қилади, яъни бунга унинг меъёрлар, қадриятлар, намунали хулқ кўрсатмаларини бажариши киради. Агар иқтисодий ва маънавий соҳаларда индивид моддий ва маънавий бойликларни ишлаб чиқарувчи ва эҳтиёжларни таъминловчи бўлса, сиёсий соҳада сиёсатнинг объекти ва субъекти бўлса, ижтимоий соҳада эса ижтимоий индивиддир, яъни у социумнинг (жамиятнинг) аъзосидир. Индивид социумга турли гуруҳ Ижтимоийликнинг моҳияти

ва бирлашмалар орқали аъзо бўлгани учун турли гуруҳ ва бирлашмаларнинг фаолияти ижтимоий соҳанинг асосий мазмунини ташкил қилади. Ижтимоий бирлашмалар ва гуруҳлар жамиятнинг ижтимоий тузилишини (структурасини) ташкил қилади. Ижтимоий структура ўз табиатига кўра объектив хусусиятга эга бўлиб, у қонун чиқарувчининг қарорлари бўйича таъсис этилиши ёки бекор қилиниши мумкин эмас. Жамиятнинг ижтимоий структура си ундаги гуруҳларнинг ўзаро алоқадорлиги ва ўзаро таъсирини ҳам ўз ичига олади. Жамият структура сининг қуйидаги турларини ажратиш мумкин: демокрафик, этник, ижтимоий-синфий, жойлашишига кўра ҳудудий, касбий- маърифий, конфессионал тузилиш ва бошқалар. Ҳар бир индивид ёшлиги ёки кексалиги, шаҳарли ёки қишлоқдан эканлиги, қайси этнос, конфессия вакили, синф, касби ва бошқа хусусиятлари бўйича турли хил тузилмага киради. Жамиятнинг демографик структура сида аҳолининг таркибини жинси, ёши, меҳнатга яроқлилиги, аҳолининг зичлиги ва умумий сони, ўсиш даражаси, миграциянинг характери, соғлиғининг ҳолати акс этади. Кўплаб мутафаккирлар асрлар давомида жамиятнинг демографик ҳолатига ўз эътиборларини қаратганлар. Уларнинг машҳурларидан бири Т.Мальтус назарияси бўлиб, у XVIII аср охири XIX аср бошларида «аҳоли ўсишининг абадий қонуни»ни асослаб беришга ҳаракат қилди. Бу қонуннинг моҳияти шундан иборатки, «ҳамма йирик жонзот каби аҳоли (халқ)нинг ўз тасарруфидаги озиқ-овқатга нисбатан тезроқ кўпайишга интилади». Мальтус аҳолининг яшаш учун керак бўлган воситалари арифметик (1, 2, 3, 4, 5…), аҳолининг ўзи эса геометрик (1, 2, 3, 4, 8, 16…) прогрессия бўйича кўпайишини ҳисоблаб чиқди. Ер аҳолисининг умумий сони ва зичлиги нисбатан унча юқори бўлмаган даврларда Мальтус назариясига етарлича аҳамият берилмади. Осиё, Африка ва Лотин Америкасида демографик инқироз аҳолининг кўпайиб кетиши билан Жамиятнинг ижтимоий структураси

боғлиқлиги Мальтус назариясига эътибор қаратиш кераклигини тақозо қилди. Полиэтник (кўпмиллатли) ва поликонфесси явий жамият учун этник ва конфесси явий структура долзарбдир. Биринчи ҳолатда ижтимоий бирлик, яъни қабила, миллат, халқ (умуман -этнос) тўғрисида гап кетса, иккинчисида эса конфесси явий (диний) бирлашмалар устида гап боради. Агар жамиятнинг этник ту зилма сида этник бирлик лар нинг ривожланган шакли – миллатлар мавжуд бўлса , у кўпмиллатли бўлади. Европа, Америка ва Осиё даги кўплаб мамлакатлар шулар жумласи га киради . Агар этник структура с ида қабила лар бўлса, ундай жамият полиэтник бўлади. Африка, Океания ва Осиё нинг қатор мамлакатлари даг и жамиятлар шулар жумласидандир. Жамиятнинг ижтимоий-синфий структура сига келсак, у синфлар, қатлам лар , табақалар, стратлардан иборатдир. Синфлар деганда одамларнинг катта гуруҳлари тушунилади, улар қуйидаги сифатлари билан фарқ қилади: а) ижтимоий ишлаб чиқариш тизими даги маълум ўрни; б) ишлаб чиқариш воситаларига муносабати; в) меҳнат тақсимоти тизими даги роли; г) фойда олиш усули; д) ижтимоий бойликдаги улуши билан. Лекин бир қатор гуруҳлар ҳам борки, улар синфларга хос хусусиятларга эга эмас (зиёлилар, бюрократия, люмпенлар ва бошқалар), шунга қарамай улар барибир ижтимоий структура нинг элементи ҳисобланадилар. Ҳозирги замон жамият фалсафасида ижтимоий структура ни ўрганишда страктификациявий ёндашув мавжуд. Унинг асосчиларидан бири П.А.Сорокиннинг ёзишича: «Ижтимоий стратификация – бу иерархия даражасига қараб дифференция қилинган одамлар (аҳоли)нинг бир гуруҳларидир. Унинг асоси ва моҳияти ҳуқуқ ва имтиёзларнинг, жавобгарлик ва вазифаларнинг номутаносиб тақсимланганлиги, ижтимоий қадриятларнинг мавжудлиги ёки йўқлиги, у ёки бу ҳамжамиятга кирувчи гуруҳларни ҳокимияти ва аъзолар ўртасидаги таъсирини бор-йўқлигидан иборат. «Страт» ва «синф» тушунчалари бир-бирига яқин бўлса ҳам, улар бир-бирларидан фарқ қиладилар. «Страт» тушунчаси ў зида кенг доирадаги

ҳодисаларни мужассамлаштириб, «синф» тушунчасига нисбатан мослашувчандир. Ҳудудий-яшаш структура си «одамларнинг яшаш ҳудудларига, айни бир ёки турлича яшаш жойларига мансублиги билан боғлиқ ҳолдаги ўзаро муносабатларини» 16 ифодалайди. Структуранинг бу тури тарихда яхлит, аграр, қишлоқ жамияти ўзидан шаҳарларни ажратиб чиқарган даврда пайдо бўлган. Бу асосан машғулотларнинг янги турлари: ҳунармандчилик, савдогарлик, кейинчалик – интеллектуал меҳнат пайдо бўлган даврга тўғри келади. Шаҳарлар фақат савдо-ҳунармандчилик эмас, мудофаа, маъмурий- сиёсий, маданий марказлар сифатида ҳам пайдо бўлди. Шуни таъкидлаш керакки, ХХ асргача шаҳар билан қишлоқ ўртасида аҳолининг иш билан таъминланганлиги, бўш вақтнинг ҳажми, ҳордиқ чиқариш шакли, билим даражаси, миграциянинг характери, микрошароитни танлашдаги эркинлик, ижтимоий фаоллик, оилавий ҳаётнинг характери ва бошқалар бўйича тавофутлар чуқурлаша бошлади. ХХ асрда эса шаҳар ва қишлоқ ўртасидаги фарқни иложи борича камайтириш масаласи қўйила бошланди, ваҳоланки, қишлоқлар қатор устунликларга эга (айниқса экологик). Ҳозирги замон жамияти учун касбий-маърифий структура нинг аҳамияти каттадир. Социум қанчалик даражада ривожланган бўлса, бу структура шунчалик мураккаб ва сертармоқ бўлади. Бу тузилма ижтимоий меҳнатнинг чорвачилик ва деҳқончилик, ҳунармандчилик ва савдо-сотиқ, қишлоқ хўжалиги, ақлий ва жисмоний меҳнатга бўлингач пайдо бўлди. Баъзи касб- ҳунарлар вақт ўтиши билан эскириб, керак бўлмай қолади ва уларнинг ўрнига улардан ҳам кўпроқ касблар пайдо бўлади. Масалан, фақат биргина ХХ аср давомида деярли ҳамма извошчилар йўқ бўлиб, учувчи ва космонавтлар пайдо бўлдилар. Уй швейцарлари йўқ бўлиб, кўпсонли «секьюрити»лар пайдо бўлдилар. Кўпсонли кўчириб ёзувчилар ўрнига компьютерларда ишловчи котиблар пайдо бўлди. Ҳозирги замон жамиятини 16 П.А.Сорокин. Человек. Цивилизация. Общество. М., 1992 . 302 -б.

юқори даражали таълимсиз тасаввур қилиш қийин. Шунинг учун ҳам узлуксиз таълим ва тарбия тизимини замон талаблари асосида ривожлантириш Ўзбекистон тараққиётининг асосий устиворликларидан бири ҳисобланади. Ислоҳотлар даврида иқтисодий базисда юз берган ўзгаришлар жамиятнинг ижтимоий структурасига ҳам ўз таъсирини кўрсатди. Совет даврида марксча- ленинча назарияга кўра жамиятда иккита синф мавжуд эди: иқтисодий асоси давлат мулки бўлган ишчилар синфи; колхоз – кооператив мулкка суянадиган колхозчи-деҳқонлар синфи ва ижтимоий қатлам бўлган – зиёлилар. Бундай бўлинишнинг бирдан-бир мезони – мулкка бўлган муносабат эди. Асосий етакчи куч – ишчилар синфи ҳисобланиб, унинг вазифаси бутун дунёда коммунистик жамият қуриш эди. Мамлакатда чуқур ислоҳотлар амалга оширилаётган ва ижтимоий табақалашув жараёнлари кечаётган ҳозирги даврда бундай ёндашувни қабул қилиб бўлмайди. Методологик нуқтаи назардан бутун дунёда тан олинган ижтимоий стратификация назариясини қўллаш тўғрироқ бўлади. Бу назарияга асосан жамиятда нафакат мулкка муносабатига кўра, балки бошқа турли кўрсаткичларга асосан фарқ қиладиган турли ижтимоий қатламларни ажратиб кўрсатиш мумкин. Ҳақиқатан ҳам ишчилар синфи ичида табақалашув жараёни кетмоқда – масалан, давлат корхоналаридаги ишчилар қатор кўрсаткичлар бўйича, шу жумладан иш ҳақига кўра, хусусий корхоналардаги ишчилардан фарқ қилади. Акционерлик корхоналар пайдо бўлиши билан ишчиларда мулкнинг йўқлиги билан боғлиқ асосий белги йўқолади. Ишчи энди корхонанинг акцияларига эга бўлиши ва шу корхона ёки бирор бир бошқа мулкка биргаликда эгалик қилиши мумкин. Малакаларнинг даражаси бўйича ҳам табақалашув жараёни юз бермоқда. Жисмоний меҳнат билан шуғулланувчи ишчилар янги техника ва технология билан ишловчи ишчилардан фарқ қилади. Жисмоний ишни ақлий иш билан бирга олиб борувчи «зангори ёқалилар» деб аталувчи қатлам ҳам пайдо Ўзбекистон жамиятнинг ижтимоий ту зилма сидаги

бўлди. Ишлаб чиқаришнинг замонавийлашуви натижасида ақлий меҳнат билан шуғулланувчи «оқ ёқалилар» деб аталувчи инженер-техник ишчилар, бошқарувчиларнинг ҳам сони борган сари ошиб бормоқда. Индустриал меҳнат кўрсаткичлари бўйича ҳам ишчилар қатламларга ажралмоқда. Аграр секторда ҳам худди шундай жараён юз бермоқда. Ҳозирги фермер (деҳқон) мақоми моддий даромади бўйича колхозчидан фарқ қилади. Қишлоқлардаги кичик корхоналарда ишловчи ишчилар шаҳар ишчиларидан фарқ қилади ва бошқалар. Аммо ҳозирги даврнинг асосий хусусиятларидан бири шундаки, ишлаб чиқариш соҳасида ҳам, хизматлар кўрсатиш соҳасида ҳам хусусий мулкка эга бўлган ижтимоий қатламнинг пайдо бўлмоқда. Интеллектуал мулкка эга бўлганлар эса, алоҳида ўринни эгаллайди. Булар ҳали кичик қатлам бўлсалар ҳам, бозор иқтисодиёти муносабати шаклланиши шароитида улар катта келажакка эга. Улар нафақат ишлаб чиқариш соҳасида, балки сиёсий соҳага ҳам, маданиятни ривожлантиришга ҳам ўз ҳиссаларини қўшишлари керак. Худди шу қатлам янги муносбатларнинг шаклланиши асосида « ўрта синф »га айланувчи, шаклланиб бораётган ўрта қатламнинг негизи бўладидир. «Ўрта қатламларнинг қиммати шундаки, улар механик тарзда давлат ёрдамида ёки инқилобий тадбирлар (қуйи синфга хос бўлган) орқали бойиб кетиш мумкин эмаслигини англаб етадилар. Уларнинг маънавий қарашларининг асоси: иқтисодий фаровонлик органик равишда меҳнатсеварлик, куч-ғайрат, тадбиркорлик ва маърифатга боғлиқдир » , - деб уқтиради С.Л.Франк 17 . Фақат ўрта синфгина фуқаролик жамиятнинг асосини ташкил қилиб, ҳозирги замон ривожланган мамлакатларида сиёсий барқарорликни сақлаб туради. Бизнинг мамлакатимизда шаклланадиган жамият ҳам худди шундай бўлиши керак. Янги жамиятнинг шаклланиши жараёнида ва унга йўлдош «ўтиш инқирози» чоғида одамларнинг мулкий табақалашуви чуқурлашади. Бир томондан, бойлар «янги ўзбек»лар пайдо бўлади, бошқа томондан эса одамларнинг кўплаб қисмини яшаш даражаси пасаяди. Бойлар ва 17 С.Л.Франк. По ту сторону «праваго» и «левого» // Новый мир, 1990. №4, 222 -б.

камбағаллар ўртасидаги яшаш тарзининг фарқи жамиятда норозиликларни вужудга келтиради. Бунинг олдини олиш учун кучли ижтимоий сиёсат олиб боришга тўғри келади. Бундай ижтимоий сиёсатнинг моҳияти тақсимлаш, тенглаштириш йўли билан боришдан иборат эмас. Ижтимоий сиёсат моҳиятига асосан, биринчидан, меҳнат фаолияти билан шуғулланувчилар учун ўзларини ва оилаларини боқиши, ташаббус кўрсатиши, тадбиркорлиги, билимларини қўллаши ва бошқалар учун бир хил шароитларни яратиш зарур; иккинчидан эса, меҳнат ҳақи белгилаб қўйилган одамларга, яъни бюджет соҳасида ишловчиларга, инфляция даражасига қараб ҳақ тўлаш керак бўлади. Учинчидан, пенсионерлар, ўқувчи (талаба)лар, ишсизларни ижтимоий ҳимоя қилиш зарур. Ва ниҳоят , кўп болали ва кам таъминланган оилаларга моддий ёрдам бериш лозим . 5- . Жамиятнинг маънавий соҳаси Жамиятнинг маънавий соҳаси кўпинча маданият билан тенглаштирилади. Бундай тенглаштириш унчалик тўғри эмас, чунки маданият фақатгина маънавий бўлмасдан моддий хусусиятга ҳам эгадир. Бунинг устига, маданият интеграл хусусиятга эга бўлиб, жамиятнинг ҳамма томонлари (иқтисодиёт соҳаси иқтисодий ва моддий маданиятни, сиёсат соҳаси сиёсий маданиятни ўз ичига олади ва бошқалар)га кириб боради. Моддийлик ва маънавийлик бир-бирига қарама-қарши томонлар (антитез) бўлмасдан, улар бир-бирга ўзаро таъсир қилувчи ва ўзаро бир- бирини тўлдирувчи ижтимоий ривожланиш омилларидир. У ёки бу халқ маънавиятининг шаклланиши, шу халқнинг яшайдиган табиий-иқлимий шароитлари, уларнинг у ёки бу даражада ривожланишининг ўзига хос хусусиятлари билан белгиланади. Маънавият ижтимоий ҳодиса ва илмий тушунча сифатида ўзга хос кўплаб хусусиятга эга бўлиб, мустақил объект сифатида фалсафий таҳлил қилишни талаб этади. Барча даврларда яшаган мутафаккирлар «руҳ», «маънавият», Маънавиятнинг моҳияти

«маънавийлик» каби тушунчалар тўғрисида бош қотирганлар. Қадимги Шарқ (Хитой, Ҳиндистон, Вавилон, Миср ва бошқалар), сўнгра антик давр ва ўрта асрда яшаган мутафаккирлар маънавийлик муаммосига катта эътибор қаратганлар. Гильгамеш тўғрисидаги Шумер эпоси, ҳинд Ведалари ва Упанишадлари, Конфуций, Авесто таълимотлари, Афлотун, Арасту, Форобий, Беруний, Ибн Сино, А.Навоий ва бошқа мутафаккирларнинг асарлари бу масалага қизиқиш кучли бўлганлиги, маънавият инсон ривожланишининг энг чўққиси эканлиги ва у доимо илмий-фалсафий қизиқиш уйғотганлигини кўрсатади. Янги даврга келиб, бу муаммога қизиқиш янада кучайди, бу қизиқиш ўша даврларда юз берган илмий-интеллектуал инқилоб билан, кўп нарсаларга нисбатан қарашларнинг ўзгариши билан боғлиқ эди. Фан ва техника қанчалик даражада ривожланса, маънавият тўғрисидаги масалага шунчалик эътибор кучайиб, илмий-техник ривожланишнинг маънавий моҳияти тўғрисидаги масала тез-тез юзага чиқиб турди. Маънавийлик ва онглилик, маънавийлик ва интеллектуаллик тушунчаларининг маъноларини бир-бири билан аралаштириб юбориш ҳолатлари тез-тез юз бериб турди. Шуни таъкидлаш керакки, ўзининг маъносига ва ҳажмига кўра маънавий соҳа рационал (ақллилик) соҳасига қараганда кенгроқдир. Маънавийликнинг шаклланишидаги асосий нарса билим олишгина эмас, балки билим олишнинг маъноси ва мақсадидир. Маънавийлик мақсадлар, моҳиятлар ва қадриятлар иерархиясининг индикатори бўлиб хизмат қилади. У индивидни ўраб турган воқеликни маънавий жиҳатдан юксак даражада ўрганишини акс эттиради. Шуни айтиш керакки, маънавият дунёвий ва диний бўлиши мумкин. Лекин маънавиятни фақат динга боғлаш ҳам мумкин эмас. Ҳатто ўрта асрларда, дин ҳукмрон бўлган даврларда ҳам илғор фикрга эга бўлган мутафаккирлар маънавиятни динийликдан фарқ қилишини ва ундан кенгроқ маънога эга эканлигини қўрқмасдан таъкидлаганлар. Масалан, Ибн Сино ўзининг буюк асари «Донишнома»да маънавийликни субстанция (моддий субстанция билан бирга)нинг кўринишларидан бири, деб таърифлайди. Ўрта

аср мутафаккирларини атеистлар деб аташ мумкин эмас. Лекин улар маънавиятни динийликдан кенг мазмунга эга деб ўйлаганлари ҳақиқат. Маънавийлик ва динийлик тушунчаларини ажратиш тенденцияси марказий осиёлик маърифатпарварлар ижодида кейинроқ пайдо бўлди. Марказий Осиё мутафаккирлари дин ва унинг қадриятларига ўз эътиборларини қаратиш билан бирга, улар давр учун соф динийликдан ташқари универсаллик (умумийлик) ҳам зарурлигини тушуниб етдилар. Замонавий жамият нафақат технология ва иқтисодиёт, балки юксак даражага эга бўлган маънавийликдан ҳам иборатдир. Маънавий соҳа – бу маънавий ишлаб чиқариш (кенг маънода тушунилганда), унинг жараёни ва натижаларининг бирлигидир . У санъат, фан, фалсафа, а х лоқ, ҳуқ уқ ий ва сиёсий онг, диндан иборатдир. Мазкур барча ижтимоий ҳодисалар жамият маънавий соҳасининг элементлари ни (аниқроғи кичик тизимларини ) ташкил қилади. Маънавийликнинг энг асосий томонларидан бири миллий ўзини-ўзи англашдир. Миллий ўзини-ўзи англаш ижтимоий онгнинг алоҳида кўриниши бўлиб , унда миллий ҳаёт ўз аксини топади. Ҳозирги даврда ижтимоий, иқтисодий, сиёсий ва маънавий жараёнлар қандай юз бераяпти ҳ а мда улар миллат лар ва халқ ларнинг онгида қандай ўз аксини топаяпти деган масала тўғрисида аниқ, муайян тасаввурга эга бўлиш керак. Миллатларнинг ҳаётида юз бераётган ўзгаришлар уларнинг нафақат ҳозирги ва келажакда ги , балки ўтмишда ги маънавиятлари нинг ҳам қандай бўлганлиги тўғрисида ўйлашга мажбур қилаяпти. Юз бераётган ўзгаришлар локал , маҳаллий (миллий онгнинг алоҳида соҳалари га тааллуқли ) ёки умумий бўлиши мумкин. Миллий ўзини-ўзи англашнинг ўсиш и миллат турмуш тарзини нг иқтисодий, сиёсий, ижтимоий ва бошқа омиллар и га боғлиқдир. Миллий ўзини-ўзи англаш ҳодисаси онгнинг юқори даражаси бўлиб, у миллий онгдан бир мунча кейинроқ пайдо бўлади. Ўзини -ўзи англаш бу инсоннинг фақат ўзини-ўзи тушуниб, англаб етиши бўлмасдан, унинг ўзМаънави ят ва миллий ўзини -ўзи англаш

ўзига , имконият ларига , ҳолат лар ига бўлган муносабатини ҳам билдиради. Булар тўлиқ маънода миллий ўзини-ўзи англашга ҳам тегишлидир. Демак, миллий ўзини-ўзи англаш – бу ўзини-ўзи баҳолаши ҳамдир. Ҳозирги даврдаги миллий жараёнларнинг ривожланишини ҳисобга олиб, кўп тадқиқотчилар миллий ўзини-ўзи англаш бу миллатнинг зарурий, муҳим белгилари деб ҳисобламоқдалар. Миллий ўзини-ўзи англаш тизимида қуйидаги элементларни ажратиш мумкин: - миллий идентификация; - ҳудудий бирли к ни тасаввур қилиш; - тили ва маданият бирлигини англаш; - ижтимоий-давлатчиликка тегишли эканини англаш; - миллий манфаатлар 18 . Миллий ўзини-ўзи англаш мураккаб ва кўпқиррали бўлиб, жамиятнинг маънавий ҳаётидаги муҳим ҳодисадир. Унинг тузилишидаги алоҳида томонларни ўрганиш билан унинг бир бутун ҳодиса сифатида англаш мумкин эмас. Миллий ўзини-ўзи англашнинг элементларини бирликда ва бир бутунликда олиб қаралсагина, унинг махсус маънавий ҳодиса эканлигини тасаввур қилиш мумкин. Бир ижтимоий муносабатлар тизими дан бошқасига ўтишда, бир давлат тизими дан бошқасига ўтилишида маънавий ҳаётда ҳам инқирозга дуч келинади. Ўзбекистон шароитида маънавий янгиланиш ўз маънавий илдизларимизга қайтиш , жаҳон цивилизацияси қадриятларини ўзлаштириш ва маънавий ҳаёт нинг янги бозор шароитларига мослашиш йўли орқали амалга оширилади . Совет даврида давлат мафкураси , ҳукмрон лик қилувчи дунёқараш – марксизм-ленинизм эди. У социалистик жамиятни қуришда, коммунистик партия ва совет давлатининг ташқи ва ички сиёса т ида назарий қурол бўлиб хизмат қилди. Ўзбекистон давлат суверенитетиг а эришгандан сўнг ижтимоий 18 А.С.Ачилдиев. Диалектика национального самосознания и национальной культуры. Т., 1997, 49 -б.Мустақил Ўзбекистонда м аънавият ва мафкура нинг роли

ҳаёт ни демократ лаштириш эълон қилинди. Бу марксча-ленинча мафкуранинг яккаҳокимлигига чек қўйилганини билдирар эди. Шу билан бирга мафкуравий бўшлиққа йўл қўймаслик муҳим эди, акс ҳолда бунинг натижасида жамиятда бир-бирига зид бўлган турли оқимларнинг пайдо бўлиши ва бу бўшлиқни турли анархо-экстремистик, фундаменталистик каби ёт ғоялар эгаллаб, жамиятда парокандаликни келтириб чиқариш хавфи туғилди. Шунга кўра, жамиятнинг умумий ғоялар асосида бирлашуви, жипслашуви объектив эҳтиёжга айланди. Бу шароитда, совет империясининг бир асрдан зиёдлик зулмидан озод бўлгандан кейинги миллий ғоя миллий тикланиш ғоясига айланди. Халқ ўзининг миллий манфаатларини англаб, уларни амалга ошириш йўлларини излаб топиши керак эди. Миллий истиқлол мафкурасининг пайдо бўлиши ва шаклланиши бунга объектив жавоб бўлди. У «миллатни, жамиятни, давлатни бирлаштирувчи байроқ» бўлиши керак эди 19 . Миллий истиқлол мафкурасининг вазифаси одамларнинг, айрим шахсларнинг онгига миллий мустақилликнинг жамиятимиз учун аҳамиятини сингдиришдан иборат эди. Иккинчидан, мустақилликнинг сиёсат, иқтисодиёт, маънавий ҳаёт соҳаларидаги моҳияти ва мазмунини тушунтириб бериш керак эди. Учинчидан, мустақилликни мустаҳкамлаш ва фуқароларнинг бу жараёнда конкрет иштирок этишлари керак эди. Ва ниҳоят, мамлакатни ривожланишнинг яқиин кунлари ва узоққа мўлжалланган мақсадлари ва истиқболларини белгилаб олиш керак эди. Буларнинг ҳаммаси миллий истиқлол мафкурасининг миллий ўзини-ўзи англашнинг тикланишига, ривожланишига хизмат қилишини англатади. Миллий ўзини-ўзи англаш – бу ҳар қандай миллатнинг асосий белгиларидан бири бўлиб, у миллатнинг ҳудудий бирлиги, тили, хўжалик юритиш усули, миллий характери ва бошқалар орқали аниқланади. Айрим шахс учун ўзини-ўзи англаш – бу унинг у ёки бу миллатга мансублигини, унинг тарихи, маданияти, анъаналари ва урф-одатларини англашдир. 19 И.А.Каримов. Идеология – это объединяющий флаг нации, общества, государства. 7 -б.

Бизнинг шароитимизда миллий ўзликни англаш, биринчидан, тарихни тиклаш, юртимиз қадимги цивилизация ўчоғи эканлигини билиш, халқимизнинг кўп асрлик, тарихий ҳодисаларни бошидан кечирганлиги, бу тарихий даврларда тинч яратувчилик меҳнати ҳам, кўплаб урушлар чоғида эса ғалабалар, мағлубиятлар ҳам бўлганини, А.Темур ва Бобур каби давлат арбобларининг тарихий аҳамияти тикланганлигини англаш демакдир. Иккинчидан, ўзини-ўзи англаш ўтган авлодлардан қолган маънавий қадриятларимизнинг тикланиши билан боғлиқдир. Бизнинг халқимиз қадимги ва бой маданиятга эга. Муҳаммад ал-Хоразмий ва Аҳмад ал- Фарғоний табиатшунослик фанларининг ривожланишига улкан ҳисса қўшганлар. Абу Наср Форобий, Ибн Сино, Беруний – фалсафий фикрлар ривожланишига, Мотуридий, Аҳмад Яссавий, Баҳоуддин Нақшбандий, Нажмиддин Кубро – диншуносликни, Алишер Навоий ва Камолиддин Беҳзод адабиёт ва санъатнинг ривожланишига катта ҳисса қўшганлар ва ҳоказо. Учинчидан, ўзини-ўзи англаш ва миллий онгнинг ўсиши миллий урф- одатлар, байрамлар ва анъаналарнинг тикланиши билан боғлиқ. Маълумки, совет даврида уларнинг аҳамияти ерга урилган, улар унутилган ёки таъқиқлаб қўйилган эди. Бундан ташқари, кўп асрлар давомида халқнинг маънавий ҳаётида муҳим роль ўйнаган ислом динининг тикланиши ҳам катта аҳамиятга эга. Ўзбек халқининг ўзини-ўзи англаши ўзининг дунёда ўз ўрнини, мамлакатимизнинг потенциал имкониятлари ва реал ривожланиш истиқболларини англаб етиш билан ҳам боғлиқдир. Юқорида кўрсатилган омиллар халқимизда ҳозирга ва келажакка бўлган ишончни мустаҳкамлаб, миллий ғурур, Ватанга муҳаббатни, фидоийликни уйғотади. Шуни таъкидлаш керакки, ўзбек халқининг миллий ўзини-ўзи англаши умуммиллий ўзини-ўзи англаши га қарши бўлмай, балки у билан ҳамоҳангдир. Бунда Ўзбекистонда истиқомат қилувчи 100 дан ортиқ миллат ва элатлар кўзда тутилади. Уларнинг ҳаммаси бир хил ҳуқуққа, ўзларининг миллий урф- одатлари ва байрамларига эга бўлиб, фарзандлари ўз миллий мактабларида,

миллий тилларида ўқиши, ўз она тилидаги матбуот органларига эга бўлиб, диний урф-одатларини республикада фаолият кўрсатаётган саккизта конфессия орқали амалга оширишлари мумкин. Шу билан бирга миллий мафкуранинг ҳозирги даврдаги жудда катта аҳамиятига қарамай жамиятнинг маънавий ҳаётининг ҳамма томонини унга киритиш мумкин эмас. Мафкура ва маънавият бир-биридан фарқ қилувчи тушунчалардир. Мафкура бу ғоялар тизимидан иборат бўлиб, маълум вақт оралиғида у ёки бу ижтимоий гуруҳ ва давлатнинг манфаатларини, айниқса, сиёсий манфаатларини ҳимоя қилади. Халқ маънавияти эса, ўзининг мазмунига кўра чуқур ва кенг тушунчадир. У чуқур тарихий илдизларига эга бўлиб, у ёки бу халқнинг тақдири, миллий хусусияти ва менталитетини ифодалайди. Маънавият учта – маърифий , маънавий ва эстетик асосга эга. Шунинг учун ҳам фан ва фалсафа, этика (шу жумладан диний ва дунёвий ахлоқ ) ва санъат мавжуддир. Маънавиятнинг ҳамма соҳалари бир-бири билан боғлиқдир. Уларнинг юраги ахлоқийлик дир. Маънавиятни тушунишнинг яна бир йўналиш и мавжуддир. Одатда «маънавият» тушунчаси инсоннинг ҳайвондан фарқини билдирувчи ақл ва иродасини ифодалайди. Шахс иродасининг маънавий кучи унинг қобилияти орқали ифодаланади. Замонавий мазмунда маънавият – олий маънавий қадриятлар сифатида қабул қилинади. Унинг асосий категориялари Ҳақиқат, Эзгулик, Гўзалликдир. Маънавиятсизлик эса эзгу мақсад ва қадриятларнинг бўлмаслиги билан ифодаланади. Маънавий қадриятлар стихияли равишда пайдо бўлмайди. Улар маълум мақсадга қаратилган, ижодий интелектуал фаолият натижасидир. Тарихда маънавий ижодкор лар нинг уч тури шаклланган – билувчи (мутафаккир, донишманд), авлиё , бадиий ижодкор (шоир, ёзувчи, композитор ва бошқалар). Ҳар бир жамият учун ривожланишининг ҳар бир босқичида ўзига хос маънавий элитаси мавжуд дир . Унга нафақат маълум даражадаги профессионализм гина хос бўлиб қолмасдан, унга маънавий хусусиятларнинг элементлари – поклик, юқори даражадаги аҳлоқ ий лик ҳам хос бўл ади .

Маънавий қадриятлар яратилгандан сўнг ўзининг ҳаётига эга бўлади. Улар авлоддан авлодга ўтиб , янги мазмун билан бойиб боради. Аммо улар кенг халқ оммасига етиб боргандан кейин гина ҳақиқий аҳамиятга эга бўладилар, улар ҳаётининг бир қисмига айланадилар. Бу эса, фақат маърифат орқали амалга оширилади. Маърифат таълим тизими, махсус маърифий муассасалар фаолияти, санъат асарларини ва унга оид билимларни ёйиш ва ташвиқот қилиш орқали олиб борилади. Ўз бек халқига чуқур маънавий ва маърифий анъаналар хосдир . Улар дан мамлакатда бошланган маънавий-маърифий ислоҳотлар да фойдалан илади. Ўтиш даврининг мураккаб, зиддиятли даврда, Республикада баъзи бир маънавий ва а х лоқий қадриятларга тўғри келмайдиган салбий ҳодисалар ҳам юзага келди. Коррупция, порахўрлик, ўғрилик, фирибгарлик кабиларнинг маълум даражада ривожланиши кузатилди. Айниқса, ёшлар орасида бойишга ўта интилиш, эгоизм, инливидуализм каби иллатлар тарқалди. Бу бозор муносабатлари шароитида маънавий-а х лоқий қадрият ларнинг жамият ҳаётида пасайиши, маданият ва маънавиятнинг иккинчи даражага сурилиб қўйилганини табиийлигини билдирмайди. Гап шундаки, биринчидан, бозор муносбатлари давлат томонидан бошқари ли б, улар замонавий доирага олиб кириш керак. Бизнинг шароитимизда бозор муносабатларига ўтиш деганда жамиятнинг ҳар бир аъзосини фаровон яшаши учун керакли шарт- шароитларни яратиш билан бирга, маънавият соҳаси г а ҳам аҳамият беришни талаб қилади. Бундай жамиятни қуриш ва унинг фаолият кўрсатиши учун билимли, юқори малакали, ҳалол, виждонли, адолатли – умаман олганда маънавиятли кишилар зарур. Мамлакатимизда ўрта ва олий та ълим кадрлар ини тайёрлаш , уларни янги шароит га мослаштиришга қаратилган ислоҳотлар амалга оширила бошлади . Фан ва маданият соҳаларини , зиёлиларни ҳамда интеллектуал ва ижодий меҳнат кишилари ни давлат томонидан самарали қўллаб-қувватлаш борасида ҳам катта ишлар қилиниши кўзда тутилмоқда.

ХУЛОСА Фалсафа - бу ҳам умумназарий дунёқараш, ҳам ижтимоий онг шакли, ҳам умумий (умумийлик тўғрисидаги) фан. У маънавий маданиятнинг квинэссенция (мағзи)дир. Мана шунинг учун ҳам фалсафанинг аҳамияти ва вазифалари шунчалик кўп қирралидир. У идрокий, услубий, қадриятий ҳамда амалий ва башоратий рол ўйнайди. Албатта, фалсафий билим, ўз табиатига кўра, ўта назарийдир. Аммо бу дегани унинг воқей ҳаётдан, муайян тарихий жараёндан ажралган деган маънони бермайди. Ҳар қандай фалсафий тизим, бир томондан, замонасининг руҳини нишони бўлса, иккинчидан, фалсафа мазкур даврнинг моҳиятини акс эттиради, унинг қонуний белгиларини очиб беради. Фалсафа моҳият жиҳатдан фақат ҳозиргинигина эмас, балки ўтмишни, ва айниқсаа, келажакда бўлиши мумкин бўлган имконият лар ни ва у лар нинг қандай бўлишлиги билан шуғулланади. У инсоният ҳаётининг истиқболига умид билан қараш ва уни такомиллаштириш йўлларини ва тамойилларини аниқлашга қаратилгандир. Ўзбекистон Республикасининг мустақил тараққиёти давомида тўпланган тажриба фалсафий талқин ва умумлаштириш учун катта имконият беради. Шундай таҳлил тажрибаси ушбу дарсликнинг тегишли бўлимларида берилган. Келгусида мустақил Ўзбекистон тараққиётининг фалсафий талқини янада акт у аллашади. Бир томондан, уни дунё тараққиёти тамоийллари нуқтаи назаридан қараб чиқиш керак бўлади, негаки, бизнинг мамлакатимиз ва унда рўй бераётган жараёнлар – умуман дунё цивилизацияси тараққиётининг бир қисмидир. Иккинчи томондан, мазкур тажрибани уни тўлалигича, барча асосий томонлари бўлган – сиёсий, иқтисодий, маънавий жихатларини биргаликда қараб чиқиб, унинг моҳиятий, қонуний тамоийллари, умумий ва хусусий белгилари нисбатини аниқлаш лозим.

Адабиётлар : 1. Фалсафа. Қадимий луғат. – Т., «Шарқ», 2004 йил, 154-152 бетлар. 2. Ж.Туленов Жамият фалсафаси. Олтинчи бўлим. – Т., 2001 йил. 3. Фалсафа. Ўқув қўлланма. Э.Юсуповнинг умумий таҳрири остида. – Т., «Шарқ», 1999 йил, 252-255 бетлар. 4. С.Э. Крапивенский. Социальная философия. Учебник дня вузов.- Москва, Гуманиторно-издательский центр «ВЛАДОС», 1998 йил, 3-17 бетлар. 5. В.С.Барулин «социальная философия» Учебник дня вузов.- Москва, ФАИР- ПРЕСС, 1999 йил, 4-8 бетлар.

Похожие

Жамият фалсафаси

Табиат ва жамият

Фалсафа ва жамият

Жамият ва шахс

Қадриявий тизимлар ва жамият