Қадриявий тизимлар ва жамият - Философия - Рефераты

Қадриявий тизимлар ва жамият

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

82.5 KB

Қадриявий тизимлар ва жамият Режа: 1-§. Қадриявий ориентациялар ва тизимлар 2 -§ . Марказий Осиё халқларининг қадриятлари

1-§. Қадриявий ориентациялар ва тизимлар Турли тарихий даврларда, турли мамлакатларда ва халқларда, ижтимоий гуруҳларда ва айрим индивидларда турли-туман қадриявий ориентациялар ( мезонлар ) мавжуд бўлган. Улар гуруҳий даражада ҳам индивидуал даражада ҳам мавжуддир. Қадриявий ориентациялар нинг хилма-хиллиги турли омиллар томонидан тақозо этилган. Булар қаторига атрофни ўраб турувчи табиий муҳит ҳам, яшаш учун маблағлар топиш воситалари ҳам , сиёсий воқеалар, оиладаги тарбия, шахсий ҳаётий тажриба ва бошқалар киради. Муайян босқичда, ривожланган шаклда қадриявий мезонлар тизимли хусусият касб этади. Турли-туман қадриявий ориентациялар нинг қадриятлар тизими сифатида ташкил топиш улар орасида бошқа дунёқараш мезонларини бўйсундирувчи, белгиловчи ва шакллантирувчи, улардан устун бўлган қадриятлар пайдо бўлган вақтда юзага келади. Бошқача қилиб айтганда, қадриятлар тизимининг шаклланишига асос бўлиб хизмат қилувчи субстанционал негиз пайдо бўлади. Бу негиз парадигма (устунлик қилувчи қадриятлар) хусусиятига эга. Жамият даражасида олганда (ижтимоий гуруҳлар даражасида) ушбу устун қадриятлар охир-оқибатда муайян тарихий даврнинг ижтимоий жамиятига хос тамойиллар билан белгиланади. Индивидуал даражада олганда қадриявий ориентациялар тизимининг шаклланиши шахснинг етуклигини, унинг бутунлигини англатувчи кўрсаткич дир . Шахснинг қадриявий ориентациялари эклектик ва қарама- қарши хусусиятга эга бўлиши мумкин. Бундай ҳолларда биз ягона, бир бутун тизим сифатида шаклланмаган, ривожланмаган қадриявий мезон ларга дуч келамиз. Қадриявий ориентацияларда етукликнинг, яхлитлик нинг ва тизимлиликнинг йўқлиги уларнинг ташқи, кўп ҳолларда тасодифий омилларга боғлиқ бўлиб қолишга, хулқ-атвордаги ҳатти-ҳаракатлар изчиллигининг мавжуд бўлмаслигига, ўз фикрига эга бўлмасликка, қашшоқ, ўз қиёфасига эга бўлмаган эҳтиёжлар тузилмасига олиб келади.Қадриявий ориентациялар

Шакллланган қадрият ориентациялари асосида эса шахснинг дунёқара ши, тарбия ва ва ҳаётий тажриба туфайли ишлаб чиқилган хулқ-атвор кодекси тамойилларига, ҳаётий мақсадлар, чуқур ва барқарор эҳтиёжлар ётади. Инсон хулқ-атворининг мотивацияси, йўналиш ва стратегиясини белгиловчи эҳтиёжлар, вазиятлар ва омиллар поғонасида қадриявий ориентациялар тизими, одатда, энг юқори поғонада туради. Шахснинг қадриявий мезонларининг фаолиятида онгли ва онгости даражаларини ажратиб кўрсат иш мумкин . Фалсафий адабиётда жамиятнинг тарихий ривожланишидаги қадриявий тизимларни таснифлашга турлича ёндашувлар мавжуд. Бу ёндашувларнинг ҳар бири бошқаларини тўлдиради, чунки қадриявий тизимларни кўриб чиқишнинг бир даражасини кўрсатади. Стадиал ва маданий-цивилизацион ёндашувлар энг кўпроқ умумлаштирилган ёндашувлардир, зеро уларда ижтимоий тизимлар яхлит кўриб чиқилади. Стадиал ёндашувнинг ёрқин намунаси формаци он ёндашув дир (К.Маркс) . Ушбу ёндашувга кўра жамиятнинг ривожланиши - бу сифат жиҳатдан муайян ишлаб чиқариш усулига асосланган, кетма-кет алмашинувчи босқичлар (ижтимоий-иқтисодий формациялари) занжи ри. Ҳар бир ишлаб чиқариш усули жамиятнинг муайян сиёсий-ижти моий тузилмасини юзага келтиради. Ана шунга мувофиқ равишда қадриявий тизимлар ҳам қарор топади. Масалан, ишлаб чиқариш воси та ларига жамоат томонидан эгалик қилишга ва уруғчиликка асосланган ибтидоий жамоа тузумида қадриявий тизимлар жамоавийликнинг, уруғчиликнинг шахсийлик ва индивидуалликка нисбатан, анъанавий лик нинг янгиликларга нисбатан устуворлиги тамойилларига йўналти рил ган. Хусусий мулкнинг пайдо бўлиши ва қарор топиши билан индивидуалликнинг ривожланиши учун иқтисодий замин юзага келади. Айни пайтда мулк муайян гуруҳга мансуб кишилар (ҳукмрон синфлар) қўлида тўпланган жамиятларда мазкур синфларнинг қадриявийҚадриявий тизимлар таҳлилига асосий ёндашувлар

мезонлари ҳукмрон бўлиб қолади ва одатда қонунчилик томонидан расмийлаштириб қўйил а ди. Формацияли ёндашув билан бир қаторда стадиал ёндашув доира си да бир-бири билан рақобат қилувчи бир қатор назарияларни ажра тиб кўрсатиш мумкин. (Д.Белл, О.Тоффлер. Г.Дилигенский ва бошқалар). Ҳозирги замонавий қарашлардан бирига мувофиқ (Г.Дилигенский) жамият ривожида қуйидаги цивилизациявий босқичларни ажратиб кўрсатиш мумкин: космоген (анъанавий жамиятлар), техноген (индустриал жамиятлар), антропоген (келажак жамияти). Космоген цивилизация уруғчиликнинг индивидуаллик, анъаналар нинг янгиликларга нисабатан устуворлигига йўналтирилган. Шунга мувофиқ асосий хусусияти анъанага йўналтирилганликдан иборат бўл ган қадрият тизимлари шаклланади. Техноген цивилизация илмий-техник тараққиётга, технологик ва ижтимоий янгиликларга йўналти рилган қадрият тизимларини шакллантиради. Бироқ индустриализм шароитларида автоном шахснинг ривожланиши одамлар ўртасида аср лар давомида юзага келган ижтимоий алоқаларнинг йўқолишга, инсо ний мулоқотнинг етишмаслигига, «ёлғизлик»ка, индивидуализмга, худ бин ликка олиб келади. Антропоген цивилизация - жамоавийлик ва инди видуалликни уйғунлаштириш, хилма- хилликдаги муштаракликка эришишга уринишдир. Қадриявий мезонлар тизимининг ўзаги - гуманизм. Турли халқларга хос қадрият мезонларини уларнинг маданий- цивилизациявий асослари (этник, минтақавий, диний ва ҳоказо) нуқтаи назаридан кўриб чиқишга асосланган ёндашув муҳим аҳамиятга эга. (О.Шпенглер, А.Той н би, П.Сорокин). Ушбу ёндашув доирасида кўп ҳолларда ўз хусусиятларига эга бўлган ғарб ва шарқ қадриятлари ажратиб кўрсатилади . Ушбу хусусиятларни ҳисобга олиш турли ислоҳотлар стратегиясини ишлаб чиқишда тамойилий аҳамиятга эгадир. Масалан, Марказий Осиёда тарихан вужудга келган қадриятлар бетакрор ўзига хосликка эга ва ислоҳ қилишнинг ҳозирги стратегиялари глобал -

цивилизациявий жараёнларни мавҳум назарий тушунишдан келиб чиқмаслиги керак. Марказий Осиё халқларининг қадрият тизимларининг миллий-маданий ўзига хослигини ҳисобга олиш ушбу стратегияларнинг муҳим таркибий қисмидир. ХХ асрда турли маданий дастурларнинг (мақсадлар, қадриявий мезонлар, манфаатлар, эҳтиёжлар ва бошқаларнинг) ёнма-ён мавжуд бўлиши ҳақидаги масала глобал-планетар хусусият касб этганлиги муносабати билан турли қадриявий тизимлар интеграциясининг аҳамияти кескин ортиб боради. Бундай интеграция турли даражадаги субъектлар (индивидлар, ижтимоий гуруҳлар, жамоатчилик ташкилотлари, давлатлар, давлатлараро тузилмалар) томонидан умумий манфаатларнинг англаб олинишини тақозо этади. Умумий манфаатлар ўзаро бир-бирини тушуниш, «ўзга»га нисбатан бағрикенглик ва ҳурматни чуқурлаштириш учун замин бўлиб хизмат қилувчи базадир. Турли маданиятларнинг ва қадриявий тизимларнинг ўзаро таъсири бир- бирига кириб бориши ва уларнинг янгиланишга бўлган тамойили бутун тарихий тараққиёт давомида мавжуд бўл ганига қарамай, бутун тарих давомида унга қарама-қарши бўлган тамойил-анъанавий укладни, маданиятларнинг ўзига хослигини сақлашга бўлган интилиш ҳам яшаб келди. Маданий ўзига хослигини ва маданий-қадриявий тизимларнинг хилма- хиллигини сақлаш муаммоси ғарбга хос « оммавий » маданият нинг тарқалиши шароитларида айниқса долзарблик касб этди. «Оммавий» маданиятнинг кучли экспансиясига қарамасдан, ўзининг ўзига хослигини сақлаш, миллий маданиятларни бирхиллаштиришни (унификацияни) ва стандартлаштиришни қабул қилмасликка интилиш ҳам бутун ўтган аср давомида кўзга ташланади. ХХ асрнинг асосий тамойиллари яхлитликка (бирликка, интеграцияга) томон ҳаракат қилиш ва маданиятларнинг ранг-баранглигини сақлаш, худди илгаридек, ХХ I асрда ҳам ривожланади.Инсониятнинг келажаги ва қадрият

Вазифа ана шу икки қарама-қаршиликни уйғунлаштиришга - хилма- хилликдаги мушатаркликка эришишдан иборат. Мазмун жиҳатдан XXI асрда ҳам ХХ асрда ривож топган қадриятлар билан бир қаторда инсоният онгида ва ижмтиоий амалиётдаги янги парадигмалар билан боғлиқ янги қадриявий мезонлар пайдо бўлиши к ерак . Инсониятнинг турли таркибий қисмларининг қадриявий мезонлари ( Ғ арб- Шарқ, Шимол-Жануб) бугунги кунда турли хил векторга ва турлича даражада хусусиятга эга. Транзит ва ривожланаётган жамиятлар учун уларнинг келажагини белгиловчи қадриявий мезонлар ҳақидаги масала - энг муҳим ва долзарб масала. Уларни ХХ асрнинг техноген жамияти (индустриал жамият) қадриятларига йўналтирилиш мумкин. Аммо бу ҳолда энг ривожланган индустриал мамлакатлардан бутунлай орқада қолиб кетиш хавфли туғиладики, бунинг ўзига хос иқтисодий, сиёсий ва ижтимоий- психологик оқибатлари мавжуд. Бундан ташқари техноген (индустриал) цивилизация ўз имкониятларини тугатиб бўлди ҳисоб ва энг ривожланган индустриал мамлакатларнинг ан ада прогрессив тарихий босқич сифатида постиндустриал, ахборотли жамиятга ўтиши шундан далолат беради. Жамиятнинг мазкур типига ориентация этиш «индустриал» босқичнинг муаммосини ҳал қилишга имкон берувчи бутунлай янги стратегияларни қидириб топишни тақозо этади. 2 -§ . Марказий Осиё халқларининг қадриятлари Асрлар давомида (қарйиб XIX асрнинг иккинчи ярми - ХХ аср бошигача) Марказий Осиё халқларининг қадрият тизимлари анъанавий жамият меъёрлари доирасида ривожланди. Анъанавий жамиятнинг энг асосий таснифи қадимдан қарор топган ижтимоий-маданий тузилмалар ва стереотипларнинг сақланиши ва қайта тикланишига йўналтирилган лиги дир. Анъанавий маданиятларнинг аксиологик тизимларида тарихан вужудга келган ва қарорШарқнинг анъанавий қадриятлари

топган ҳаёт ва фаолият усулларининг барқарорлиги энг олий қадриятлардан бири сифатида қабул қилинади. Бунда фаолиятнинг ҳар қандай новаторли, ислоҳчилик ва инқилобий шакллари асрлар давомида муқаддаслаштирилган, олдинги аждодлар нинг қадриявий тажрибаларини ўзида жам қилган меъёрлар ва андозаларга қасд қилиш сифатида қабул этилади. Анъанавий жамиятнинг маънавий соҳаси, одатда, диний-мифологик пойдеворга суянади, мафкуравий тизимлар энг аввало таркиб топган ижтимоий маданий укладнинг сақланишига йўналтирилади. Анъанавий жамиятнинг менталлиги-интровертив, рационал-манти қий тузилишдан кўра кўпроқ образларга таянувчи интуитив тафаккур дир. Айнан шу сабабли анъанавий шарқ жамиятининг фалсафий тизилмалари мифология, дин, шеърият, фольклор билан чамбарчас боғлиқ. ХХ асрнинг мураккаб тарихий воқеалари барча собиқ совет ва собиқ социалистик мамлакатларининг қадрият тизимларига турлича таъсир кўрсатди, бироқ улар Марказий Осиё халқларининг ўзига хос маданий ҳаётида алоҳида муҳим рол ўйнади. Мазкур халқларнинг бутун қадриявий тизими (диний қадриятлар, миллий эҳтиёжлари маънавий маданиятнинг ўзига хос ҳодисалари, она тиллари халқларнинг менталитети ва бошқалар) жиддий трансформацияга учради. Бугунги кунда юз бераётган миллий тикланиш жараёнлари шароитида Марказий Осиё халқларининг қадриявий тизимининг тушунча ва моҳиятини уларнинг ХХ аср ва XXI аср бошларидаги трансформациясини фалсафий англаб етиш зарурати тузилди. Мазкур трансформациялар «умуминсоний-миллий» контекстда кўриб чиқилиши мумкин. Бир томондан шуни эсда тутиш зарурки, ҳар қандай жамиятнинг бутун қадриявий тизими - фан, фалсафа, санъат, адабиёт - фақат миллий анъаналар билан чекланмайди , чун ки инсон фақат биологик мавжудот сифатида эмас, ижтимоий мавжудот сифатида ҳам ягонадир. Бу айниқса, ахборотлаштириш, компьютерлаштириш, тезкор алоқанинг замонавий тизимлари ривож топганХХ асрда Марказий Осиё халқлари қадриятларининг трансформацияси

ҳозирги динамик даврга даҳлдордир. Барча мамлакатлар ва қитъаларнинг ҳаётий манфаатлари, асосий муаммолари энг муҳим жиҳатлар бўйича мос келади. Умуминсоний муаммолар умуминсоний қадриятлар тизимини шакллантириш заруратини тақозо қилади. Бошқа томондан, миллий (ягона сифатида), минтақавий (алоҳида сифатида) , умуминсоний (умумий, ялпи) қадриятлар диалектикасини ҳисобга олган ҳолда ёшларни миллий анъаналар, урф-одатлар, расм-русумларга, миллий тил ва санъатга ҳурмат руҳида тарбиялаш зарур. Агар инсон ўз халқининг миллий мад а ниятини, тарихини, маънавий қадриятларини яхши билса ва қабул қилса, у ҳолда у дунёдаги бошқа халқларнинг маданияти ва фалсафасини ҳам яхши қабул қилади, улар ҳақида ўз мустақил фикрига эга бўлади деб ишониш мумкин. Халқларнинг кўплаб анъаналари, урф-одатлари, удумлари ва қадрият тизимининг бошқа унсурлари бутун ХХ аср давомида сақланиб келган бўлишига қарамай, бу тизимнинг кўплаб компонентлари трансформацияга учради. Бир қатор анъаналар бутунлай йўқолиб кетган бўлса, бошқалари ўзларининг ички қадриявий мазмунини ўзгартирди. Оилавий, маиший, байрам урф-одатлари сирасига кўплаб янги унсурлар кириб келди, бадий маданиятнинг тубдан янги турлари (портет хайкалтарошлиги, портрет расмчилиги, опера, балет, оперетта ва бошқалар ) пайдо бўлди. Марказий Осиё халқлари тилларида, шу жумладан ўзбек тилида муҳим ўзгаришлар юз берди. Алифбо ва имло бир неча марта ислоҳ қилинди: араб алифбосининг трансформацияси ва уни ўзбек тили хусуситяларига мослаштирилиши (ХХ асрнинг 20-йиллари бошида), лотин ёзувининг биринчи даври (1929-1940), кириллица даври (1940 йилдан ХХ асрданинг 90- йилларигача), лотин ёзувига иккинчи марта ўтиш ( ХХ асрнинг 90-йиллари). Лексика сезиларли даражада ўзгарди: эски турмуш тарзи билан боғлиқ бутун бир лексик қатла м йўқ бўлиб кетди ва кўплаб янги сўзлар пайдо бўлди.

Ўзбек жамиятида қадимдан ўз қадриятлар тизими, дунёқараш мезонлари ва одамларнинг хулқ-атфор меъёрлари шаклланган. Бу меъёрий доира - анъанавий маиший маданиятнинг ўзига хос ўзаги. Унинг асосида одамларнинг бир нечта авлодлари томонидан ишлаб чиқилган, ўзбеклар учун анъанавий бўлган дунёқараш тушунчалари ётади. Анъанавий хулқ-атворнинг қолиплари онгнинг этник ва диний шакллари билан чамбарчас боғлиқдир. Ахлоқий- маънавий анъаналар ва тушунчаларнинг катта қисми ислом ақидалари билан мустаҳкамланган ёки аҳоли томонидан шундай (ислом анъаналари сифатида) қабул қилинади. Ўзбек жамиятида жамоа институтлари улкан аҳамият касб этади. Шарқ кишиси уларсиз ўзини тасаввур эта олмайди ва улар унинг қадриявий мезонларига ўз таъсирини ўтказади. Асрлар давомида ҳар бир кишининг ҳаёти қатъий регламентга бўйсунган ҳолда кечган ва босқичма-босқич белгила ни б қўйилган. Мазкур ҳаёт босқичларининг ҳар бири жамоанинг тажрибаси, моддий ва маънавий қўллаб-қувватлаши билан чамбарчас боғлиқ бўлган. Оилавий-қариндошлик ва қўни-қўшничилик жамоалари сингари интеграцион институтлар юксак қадрият мезонлари деб ҳисобланишининг сабаби мана шундадир. Бир ҳаётий босқичдан бошқасига ўтиши фақат айрим оила доирасидаги воқеа бўлиб қолмасдан, бундай маросимларга бутун оилавий-қариндош жамоалар ва қўни-қўшнилар жамоаси жалб этилар эди. Шарқ социуми алоҳида бир шахснинг манфаати эмас, балки ижтимоий манфаатлар, оила ва жамоа манфаатларини биринчи ўринга қўйишга асосланган. Анъанавий жамоаларда эса шахс манфаатлари гуруҳ манфаатлари саналади. Шарқда шахс ўзини жамиятдан алоҳида тарзда тасаввур это олмайди. Шу боис ўзбек жамиятида жамоа анъаналари, расм- русум ва урф-одатлари қадрланиб авлоддан-авлодга ўтиб келмоқда. Булар инсоннинг нафақат маънавий-маданий талабларини қондиришга, балки шарқ жамиятида инсоннинг социал статусини белгилашда ҳам жуда катта аҳамият касб этади.Ўзбек халқининг қадриятлари

Коллективнинг маънавий ҳаёт тарзи Ўзбекистонда кенг тарқалган, ўзбекларнинг маънавий дунёсини тавсифловчи социо-норматив маданиятнинг қатламини ташкил этувчи маҳалла номли қўшни-ҳудудий жамоа ташкилотларида жуда яхши сақланиб қолган. Меҳмондўстлик - ўзбек ҳаётининг ўзига хос хусусиятларидан бири, меҳмон ҳар бир оилада ҳурмат ва иззат қилинади. Меҳмон кутишнинг анъанавий удумларига риоя қилинади. Бу удумлар таклиф қилинган меҳмонларни кутишда ҳам, таклифсиз келган меҳмонларни қабул қилишда ҳам сақланади. Барча ҳолларда ҳам ушбу удум меҳмонга ҳурмат, унинг мазкур хонадонда ўзини бемалол ҳис қилишга шароит яратишга тайёрлик руҳи билан суғорилган. Ўзбек социумида атрофдаги кишиларнинг фикри ва уларнинг ҳурматига сазовор бўлишдан иборат қадриявий мезон ҳар доим юксак бўлиб келган. Ўз хулқ-атворининг анъанавий стандартларга мувофиқлиги - ўзбек менталититетининг энг муҳим таркибий қисми. Ўзбекларнинг ижтимоий меъёрий маданиятида инсон хулқ-атворининг амалда ҳаётдаги барча стандарт ҳолатлар учун анъана томонидан белгилаб қўйилган қоидаларини кўриш мумкин. Улар бола лик дан бошлаб шакллантирилади. Айрим неординар, истисно ҳолат лар да ҳам инсоннинг анъанавий хулқ-атвор меъёрларининг ташув чилари сифатида намоён бўлувчи оқсоқоллар ва ҳурматли кишилар билан маслаҳат қилмай, мустақил қарор қабул қилиши камдан-кам учрайди. Ўзбекларнинг қадриявий мезонлар тизимининг энг муҳим таркибий қисмларидан бири катта ёшли, кекса кишиларга ҳурмат ва иззат билан қарашдир. Кўп ҳолларда боболар ва бувилар оиланинг номинал бошлиқлари ҳисобланади (ҳатто улар кексаликлари сабабли бошчилик қила олмаган ҳолларда ҳам). Оиланинг барча қолган аъзолари уларнинг қарорлари ва маслаҳатларига қулоқ соладилар. Байрамларда, ҳайитларда кекса

қариндошларни зиёрат қилиш, уларга совғалар ва ноз-неъматлар олиб бориш анъанаси сақланиб қолмоқда. Кексалар ҳақида ғамхўрлик қилиш биринчи ўринда туради ва кўп ҳолларда намоён бўлади. Болаларнинг ўз ота-оналари ҳамда кекса, ёлғиз қолган қариндошларини боқишлари ва уларга васийлик қилишларидан иборат анъанага қатъий риоя қилинади. Ўзбек тилида «савоб иш» деган тушунча бор. Беваларга, етимларга ёрдам бериш ана шундай ишлардан ҳисобланади. Уришиб қолганларни яраштириш ҳам эзгу иш ҳисобланади. Ана шу са во б олиш анъанаси доирасида уйда нон ёпилган кунлари қўшниларга чиқариш ёки товоқда таом киргизиш одати мавжуд. Илтимос билан мурожаат қилган кишига рад жавоби бериш расм эмас, унга қўлдан келганича ёрдам бериш зарур. Унинг илтимосини қондиришнинг иложи бўлмаган ҳолларда ҳам илтимос бирданига рад қилинмайди, балки унинг кўнглини кўтарувчи сўзлар айтилади. Ўзбекларнинг қадриявий тизимларининг шаклланишида аждодларнинг маънавий мероси катта аҳамият касб этади. Халқ орасида тарқалган ҳикматли сўзлар, машҳур арбобларнинг ишлари ва фаолияти ҳақидаги ривоятлар, авлиёлар ҳаётидан олинган диний ҳикояларнинг ахлоқий-маънавий тарбия учун аҳамияти катта. Шу сабабли улар омма орасида кенг тарқалган. Ўзбек жамиятида инсон хулқ-атворининг анъанавий этикаси бутун бир ҳаётий тизимни ташкил этган. Унда шахснинг маънавий хулқ-атворига ҳамма вақт алоҳида аҳамият берилган. Юз берган жиддий ижтимоий-иқтисодий ва сиёсий трансформацияларга қарамай, унда давр давомида жамиятдаги ўзаро муносабатларни тартибга солиб келган ва меъёр вазифасини бажарган анъанавий ахлоқий негиз сақланиб қолган.

Похожие

Табиат ва жамият

Фалсафа ва жамият

Жамият ва шахс

Инсон ва жамият фалсафаси

Жамият фалсафаси