XVI asrdan XX asr boshlarigacha O’zbekistonda

XVI asrdan XX asr boshlarigacha O’zbekistonda

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

104.5 KB

XVI asrdan XX asr boshlarigacha O’zbekistonda ijtimoiy-falsafiy tafakkur Reja: 1. Temuriylar davlatidan keyingi ijtimoiy jarayonlar. 2. Amirlik va honliklar davri falsafasi. 3. Millatning oyaviy tarqoligi va mafkuraviy tanazzul oqibatlari. 4. Jadidchilik-milliy oyalar uchun kurash falsafasi. 

Temurivlardan keyingi ijtimoiv jarayonlar. XVI asrdan boshlab Mavorounnahrda zaro urushlar, nizolar avjga chiqdi, Temuriylar davlati inqirozga yuz tutib, mayda davlatlarga b linib ketdi. Natijada Shayboniylar  davlati tuzildi, 1510 ylda SHayboniyhon Ismoil Safaviy lashkarlari tomonidan ul di r i l gani dan s ng, m ar kazl ashgan davl at i nqir ozga yuz t ut di .  SHayboniylardan Abdullahon va uning li Abdulm min vafotidan s ng; XVI asr ohirida bu    davlat barham topib, hokimiyat ashtarhoniylar sulolasiga tdi. Imomoqulihon (1611-1642)  davrida davlat birmuncha mustahkamlangan b lsada,, keyingi davrlarda taht uchun kurashlar  davom etdi. Bu esa iqtisod, madaniyat, ilm-fan, adabiyot, sanat ravnaqiga z sirili k rsatdi.   Ayniqsa, tabiiy-ilmiy fanlar rivoji zaiflashdi, dun'oviy bilimda tanazzul r y berdi.  XVI-XVII asrlarda falsafiy va ahlokiy fikr sohasidn Poshoh ja, Mirzajon  ash-SHerpziy al- Bo naviy, ibn Muhammadjon YUsuf al-Korabo iy,   Muhammad SHarif al-Buhoriy va boshkalarning asarlarini k rsatish mumkin. 

Poshoh ja (1480-1547) Niso shahrida tu ilib. Buhoroda vafot etadi. U   "Miftoq ul-adl" ("Adolat kaliti") va "Gulzor" hikoyalar t plamini yaratgan  b lib, ularda insof, adolat,  diyonat, sahovat, donolik • va aql-zakovat, rostg ylik, ruhiy komillik, halollik, mehr-okibat,  kamtarlik va boshqa manaviy ahloqiy fazilatlarni tahlil qiladi, salbiy illatlar, insoniylikka zid hatti- harakatlarni koralaydi. XVII asrning mashhur mutafakkiri, faylasufi Yusuf al-Qora6o iy (1563-  1647) asli Ozarbayyondan b lib, keiinchalik Buxoroga keladi. U yoshligidan  fiqh, falsafa, tasavvuf bilan shu ullanadi. Uning muhim risolalari "Risolayi  botiniya" "Risolayi hilvatiya", "Fi tarifi ilm" va boshqalardir. Bulardan talshkari u Davoniy, Taftazoniy, SHahobiddin Suqravardiylarning kitoblariga sharhlar bitgan. Korabo iy uch salaflari singari dunyoni, Olam olamni bir-biri bilari  chambarchas boglik. b lgan yagona jism deb biladi. Uningcha, Olam yagona  jism, undagi barcha mavjud narsalar uning azolaridir. Olamdagi butun narsalarni Hudo yarattan, u birinchi sababdir. Borlikdagi hamma narsalar sabab-okibat orkali bir-biri bilan boglangan. SHuningdek, olim harakat va uning turlari, t rt unsur haqida ham z fikrini bildiradi.   By davrda Boborahim Mashrab, S fi Olloyor, Turdi Farobiy va  boshkalarning ijtimoiy- falsafiy qarashlari muhim rinni egalladi. Bular orasida  Mashrabning hurfikrlik oya bilan  su orilgan ijtimoiy-falsafii va ahloqiy  fikrlari etiborga sazovordir. Boborahim Mashrab (1640-1711) Namanganda tavallud topadi. U Mulla Bozor Ohunddan diniy-tasavvufiy talimot sirlarini rganadi. Keyinchalik esa  kosh arlik Ofo Hojaga muridlik   qiladi, 1675 yilda Namanganga qaytadi. Mashrab zining keyingi hayotida YAqin va rta   SHarq mamlakatlarining k p joylarida hususan, Toshkent, Turkiston, Samarkand, Buhoro.  Andjhon, 2

H jand, Badahshon va boshqa yerlarda b ladi. U umrining ohirida Balhda   b lib, Qunduzda  Mahmud Qata on tomonidan qatl kilinadi.  Mashrab azal va ruboiylarida ilohiy sevgi, yani Olloha muhabbatni  tasvirlaydi. Mashrab tasavvufning kalandarlik tarikatini tanlaydi, halkni ezgulikka, insof va diyonatga. t grilikka  chakiradi. Umuman olganda, shoir islom akidalarini inkor etmagani holda, uning bazi koidalari mukaddasligiga gumonsirab karaydi. Bular ayniksa, Mashrabning r za, jannat, d zah,   namoz, makka, kaba t grisidagi sherlarida namoyon b ladi.   Mashrabning ijtimoii-siyosiy va ahlokdy karashlarida hukmdorlarni insofga, halqqa yordam berishga davat etish yotadi. Insoniylik, pok muhabbatni kuylash, kishilarni d stlikka,  vafodorlikka chakirish, takabburlik va yol on  s zlashdan saklanish, nasl-nasabga ishonmaslik,  imon-etiqodini sotmaslik, ota- onani hurmat kilish kabi oyalar Mashrab dun'okarashining  ma zini tashkil  Mashrab murakkab, karama-karshshshklarga boy davrda yashadi. Bu hol uning dmVokarashida ham bilinib turadi. U bir tarafdan adolatli jamiyat, insonning g zal  fazilatlari hakida fikr yuritsa, ikkinchi tomondan yahshi jamiyatga erishib b lmasligi hakida  garirib, umidsizlikka, tarkidun'ochilikka berildi. Bulardan kafi nazar, uning ajoyib sherlari va undagi oyalar hozir ham  z qimrriatini y qotgani y k.    zining ijtimoiy-falsafiy fikrlari bilan Markaziy Osiyo madaniyatiga katta  T '- tasir k rsatgan shoir va faylasuf Mirza Abdulqodir Bedildir (1644-1721).  Mirza Bedil ilmining k p sohalari, hususan falsafa, adabiyot, sanatshunoslik  b yicha" ijod kildi. U hind,  arab, eron, k plab Osiyo halqlarining ilmiy  merosini chuqur zlashtirgan yetuk olimdir.  Bulardan tashkari, Mirza Bedil Sadiy, Attor, Jomiy, ofy, Navoiylarning sheriyati,  dunyoqarashini puhta bilgan.

Uning muhim asarlari "CHor unsur", "Irfon", M Ruboiyot"" azaliyot" va  boshkdlardir. Vahdati- mavjud okimi tarafdorlari tabiatning abadiyligini materiya.va ruhning birligini tan olib, hudoni olamning zida deb biladilar.  Mirza Bedil ana shu talimot tarafdori edi. Bedil zining  "CHor unsur", "Irfon" asarlarida hamma narsalarning asosida havo yotadi, deb hisobladi. Uningcha, havo abadiy, mutlak, harakatchan, zgaruvchan, rangsz va  yengildir. U yukori va quyi tornon harakat kiladi. U ruhlar t risida s z   yuritib, nozik but-buhori latif havodan kelib chiqib, tabiiy ruh, nabotot ruhi, inson ruhi, hayvoniy ruhni paydo kiladi, deydi. Hullas, u tabiatni ruhlantiradi, ruhlar moddiy dun'odan tashkarida emasligini alohda takidlaydi. Mirza Bedil bilish hakida fikr yuritar ekan, bilishning birinchi boskichi his- tuygular bilan boglikligini, bilishda inson tafakkurining kudrati kuchli ekanligini yozadi. Bedil incon z  kilmishlari, hatti-harakatida erkindir, degan qoidani hayotiy misollar orkdli asoslab berishga intiladi, mehnat va hunarni, ilm va kasb egallashni uluglaydi. Malumki, tanosuh-ruhning k chib yurishiga ishonish usha davrda  Hindistonda keng tarkalgan edi. "Hindlaming tasavvuricha, - deydi Bedil, - ruh. butunlay mustakil holatda mavjuddir va har bir narsaga, jismlarga tish -  kuchish . krbilitiga ega". SHuni alohida takidlash yoki. Bedil tanosuh natzariyasining hakikiy mohiyatini ochishga uringan. Mirzla Bedil ijtimoiy-siyosiy karashlarida jamiyat, inson, davlat va uning kelib chikishi, uni boshkarish y llri. dehkonchilik va uning foydasi hakida fikr  yuritdi. Ayniksa, u insonni yuksak darajaga k tardi, uning irqi, dini va  millatidan kati nazar hurmatga sazovor ekanligini qtirdi. U odamlardagi vatanparvarlik. mehnatsevarlik, vafodorlik, sahiylik,  samimiylikni qalrladi. dangasalik, takabburlik, ochk zlik. yol onchilik. mlkkorlikni qoraladi.  

Hullas, Mirza Bedilning iisonparvarlik ruhi biln sugorilgan ijtimoiy va falsafiy oyalari sha davrda muhim ahamiyatga ega b ldi. Olim zining    falsafiy karashlari bilan zbekiston  va Hindiston rtasidagi madaniy, ilmiy va d stlik aloqalarini rnustahkamlashga katta hissa   k shdi.  XVIII asrning ohiri XIX asrning boshlarida Markaziy Osiyoda uch davlat - Q qon va Hiva  honligi hamda Buhoro amirliklari paydo b ldi. ular davrida ilm-fan, adabiyot va canatni  rivojlantirgni bazi mutafakkirlar yetishdi. Q qon honligi hududida yashab ijod etgan shoiralar  Nodira (1792-1843). Uvaysiy (1789-1850), Dilshod Barno (1800-1906) va boshkalar ijtimoiy falsafiy fikr rivojiga munosib hissa kushdilar. Bular orasida Nodira (Mohlaroyim) alohida rinni egallaydi. SHoira n   ming misradan ortiq gazallarning muallifi b lib, ularda zamonasining muhim  muammolarini k tarib chiqadi.  Nodira mamlakatni boshkarishda faollik k rsatadi. davlati tadbir va adolat asosida  boshqarishnga intiladi, bu borada uch gliga k makdosh b ladi, unga homiylik qiladi SHoira    ijodida iison va uning fazilatlarini kuylash acociy rinni egallaydi: sevgi, muhabbat, qimmat,  sabr-kanoat, hayo kabi insoniy kadriyatlar tahlil kilinadi. U uch ijodida dun'oviylik bilan bir katorda tasavvufnipg nakshbandiya y nalishiga  asoslangai bir butunlik bilan insonning jamiyat va tabiatga munosabatini am,  ilohiy muhabbat yulidaga ruhii dun'osini ham juda g zal va jonli misralarda  ifodalab beradi, Mustakillik sharofati bilan Nodira va boshka shoiralarning ijodiy merosi yana ham chukur rganila boshlandi, sheriy t plamlari chop etilib, halkning   manaviy mulkiga aylantirildi. Bu davrda Horazmda Komil Horazmiy. Ogahiy va Munis kabi shoirlar ijod qildilar.

Ogahiy - Muhammadrizo Erniyozbek gli 1809 yilda Qiyot qishlo ida   tugilib, 1874 yilda vafot etgan. SHoirning muqim asarlari "Gulshani davlat", "Riyoz ud-davla". "Jome ul voqeoti Sultoni", "Zubdat ut-tavorih", "SHohdli ikbol", "Bayozi mutafarriqai forsiy", "Firdavs ul-iqbol" va boshkalardir. Bulardan tashkari, Ogahiy Sadiy SHerozy, Nizomiy, Kaykovus, Jomiy va Koshifiyning badiiy, tarihiy, falsafiy, ahloqiy-didaktik asarlarini zbek tiliga tarjima qilgan.  Mnpta • , , f Ogahiy uzining "Kasidai iasihat" nomli asari va boshqalarda davlatnin  boshqarish y llarini  k rsatadi. Hiva honi Feruzga mamlakatni odilona  boshkarishning yo'1-yo'riklarini aytadi. Ogahiy zining ijtimoiy qarashlarida  insonparvarlik goyalarini ilgari surdi, odamlarni yahshilik va ezgulikka, hayrli ishlar bilan shugullanishga, marifatparvarlikka davat etdi. Uning tarihiy risolalari haqqoniyligi bilan ajralib turadi. Mutafakkir Hiva honligining 1813- 1873 yillar tarihini yozib koldirgan. Hozrgi vaqtda tarihimzni holisona yaratishga intilish kuchaygan bir sharoitda, Ogahiy asarlarining ahamiyati oshib • ' • i bormoqai XIX asrning ikkinchi yarmida Turkiston rus chorizmi tomonidan bosib olindi. tgan asrniig  60-70 yillarida halkning qarshiligiga karamay, Rusiya askarlari z ravonlik. qurol ishlatish  y li bilan Turkiston shahar va  kishloqlarini ish ol kildilar. Bundan asosiy maqsad bu  lkani homash'o  bazasiga aylantirish, mahalliy boyliklarni talon-taroj kilish. ularni horij mamlakatlarga sotish va z sanoatini rivojlantirshda foydalanish edi. Rus burjuaz'asi yerli  amaldorlar bilan kelishib ish yuritdi. Bu esa halkning ikki tomonlama ezilshiiga olib keldi. Rus sanoatining kirib kelishi, k plab ryc aholisining Turkistonga k chib kelishi, aholini   "ruslash-tirirish" siyosati - bularning hammasi YEvrora va rus madaniyatini tarqalishiga sababchi b ldi.  Po ch t a , t e l e gr af , t el ef on , el ek t r , t em i r y l l a r kur i l i s hi y l ga k yt t a    6

boshlagani, banklar ochilgani aslida yerli halkni ezshi, urii zligidan judo  kilish orkali amalga oshirildi. Erli halklar orasida mustamlakachilikka karshi marifatchilik oyalarf  tarqala boshlndi, yangi talim-tarbiya shohobchalari, yangi maktab, maorif, madaniy targibot, jadidchilik harakati rivoj topdi. Mana shunday sharoitda Turkistonda k plab marifatchilar yetishib  chikdi. Marifatparvarlik mafkurasining k zga k ringan vakillaridan biri Ahmad Donish   (1827-1897) b lib, u falsafa, falakiyot, riyoziyet, adabiyot, tarih sohasida asarlar yozgan.  U mamlakatni odilona boshkarish uchun islohot zarurlitigini ktiradi.  Davlat, olimning nuktai nazaricha, halkning manfaatini himoya kilishi, hukmdor esa, bilimdon, aklli b lib  z atrofidagilar bilan kengashib davlatni  idora kilishi lozim. Bunday fikrlar, ijtimoiy-siyosiy karashlar olimning "Navo-dirul-vakoye" va boshka risolalarida z ifodasini topgan. Olimning  asarlari z  tadkikotchilarini kutmokda. XIX asrning ikkinchi yarmida ijod etgan Qorakalpok. shoiri va mutafakkiri Berdaq (1827- 1900) "Omongeldi", "Halk. uchun". "Ahmoq podsho", "Ahshirok", "B lgan emas",  "Ernazarbiy" kabi asarlarning muallifldir. Ushbu asarlarda mutafakkir Qorakalpok. halkining turmush tarzini, usha zamondagi Jiayotini inohirona tasvirlaydi. Berdaq asarlarida ahlok. va hulk-odob. nafosat va g zallik, vatanparvarlik, insonparvarlik, tenglik. kahramonlik va  mardlik, mustakilKk, hakikat uchun kurash kabi milliy va umuminsoniy kddriyatlar keng rin  olgan. Uning ijtimoiy-falsafiy va ahlokiy karashlari yoshlar ongida manaviyat va milliy mafkurani shakllantirishda muhim tarbiyaviy kuchga ega. Marifatparvarlik harakatining yirik namoyandalaridan biri Furqatdir (1859- 1909). Zokirjon Holmuhammad li Furkt K konda dun'oga keladi. U "Ilm   liosiyati", "Akt majlisi hususida". Toshkent shahrida b lgan na ma bazmi  

hususida", "Vistavka hususida", "SHoir ahvoli va sher mubola asi hususida"  va boshqa k plab asarlarida marifatparvarlik oyalarini ilgari s radi.    Furkat ta murakkab davrning ziddiyatli tomonlarini. mamlakat  koloqiigining tub sabablarini hakkoniy idrok kiladi. Bu holikning asl sababi jaholatda, yrysh-janjallarda deb bildi, va beklarnish zaro nizolari, ularning  savodsizligi va johilligi, ochk z va tamagirligi,  tekinh rligi mamlakat va  halqqa ofat va kulfat keltirayotganini u k ra bildi.  Furqat jamiyatdagi salbiy illatlar va adolatsizliklarni brtraf etishda, marifat, ilm-fan, talim- tarbiya muhim ahamiyatga ega ekanligini chukur tushunib yetdi. sha davr marifatparvarlik  harakatining yirik namoyandalari Muqumiy (1850- 1903), Zavkiy (1853-1921), Anbar Otin 170-1914), Hamza (1889-1929) ijtimoiy ziddiyatlar kuchaygan davrda yashadilar. Ular jamiyatdagi illatlarni tankid kilish bilan ajralib turadilar. Muqimiy z dun'okarashida erkin jamiyat, insof va adolat, insoniylik,  iymon-etiqod, erk, barkamol inson hakida fikr yuritdi, adolatsizlik, z ravonlikka asoslalgan jamiyatni  koraladi. U "Veksel"', "Uru ", "Asrorkul", "Dodhohim", "Toj", "Tanobchilar",  ^Moskovchi boj" va boshk,a hajviy asarlarida ijtimoiy tengsizlik, adolatsizlik, zboshimchalik va z ravonlik, o ir    soliklarni haqqoniy ravishda tasvirlaydi. zbek adabiyoti va madaniyatining yirik vakili Hamza Hakimzoda  Niyoziy dun'okarashining shakllanishida Fuzuliy. Navoiy, Hofiz, Furkat va Mukimiylarning adabiy merosi muhim rol ynadi. Hamza "Maysaraniig ishi",  "Istibdod qurbonlari", "Zaharli hayot yohud ishk. kurbonlari" va boshka k plab asarlarning muallifidir. U marifat, bilim egallash,  bahtli va farovon hayotga intilish oyalarini ilgari s radi. Hamza jaholat, bilimsizlik,   firibgarlikni koraladi, rus amaldorlarining yaramas hatti-harakatlarini fosh etdi.

Hamza maktab va maorif ishlarida faol katnashib, bolalarni bilim eglllashi uchun jonbozlik k rsatdi, doimo hakikat uchun kurash olib bordi. Uning  marifatchilik oyalari ijtimoiy-  falsafiy fikr va manaviyat rivojiga muhim hissa b lib k shildi.   Turkistonda marifatchilik harakatining avj olishi jadidchilik oyalarining vujudga kelishida  muhim rin egallali. Lekin SH rolar davrida jadidchilik   k pi n ch a b i r t o m o nl am a t a l k i n  k i l i n di , u ni ng oy a v a m a ks ad l a r i ni  *• sohtalaishtirish va hatto uni millatchilik harakati deb baholash hollari ham, b ldi.  Mustakillikka erishilgandan s ng bu harakatni holisona va ilmiy nuktai  nazardan tadkik; kilish imkoniyati tu ildi. Jadidchilik harakatining yirik namoyandalari Turkistonda mustakillik,  milliy taraqqiyot uchun, halkning manfaatlari uchun kurash olib bordilar. Jadidchilik harakatining muhim hususiyati uni milliy-ozoddik harakati va Turkistonda milliy burjuaziyani vujudga kelishi bilan chambarchas boglikligi edi. sha davrda jadidchilik harakatining kator vakillari yetishib chikdi. Bular  Munavvar qori, Avloniy, Behbudiy, Fitrat, CH lpon va boshkalardir.  Mahmudh ja Behbudiy (1875-1919) jadidchilik harakatining  asoschilaridan biri b lib,  yangi maktablar k rish, yosh avlodni mustakillik  ruhida tarbiyalash, ularni ilmli kilish, marifat va taraqqiyot uchun kurashga katta xicca k shgan mutafakkirdir.  Behbudiy yangi maktablar uchun "Risolayi asbobi savod", "Risolayi j rofiyai umroniy",  "Kitobat ul-atfol", "Amaly'oti islom", "Risolai j rofiyai rusiy" va boshka darsliklarni  yozadi. Uning asosiy asari Tadarkush" dramasidir. Bulardan tashkari, Behbudiy k plab  publicistik rnaqolalar yezdi, matbuotda hizmat kildi, nashr ishlari bilan mashgul b ldi.  Uning maqolalarida millat va Vatan takdiri, mustakillik qoyasi, ahlok. va talim-tarbiya va boshka masalalar rin olgan. 

Jadidchilik haraktining yirik namoyandalaridan biri Abdulla Avloaniydir (1878-1934). U pedatgik faoliyat va badiiy ijodni kushib olib bordi. Avloniy ochgan maktablarda dun'ovii fanlarni bolalarga kitish yulga kuyildi.  Mutafakkir "Ikkinchi muallim", "Birinchi muallim", "Alifbedan s nggi ukhuv  kitobi" kabi darsliklarni yaratdi. Ayniksa, olimning "Turkiy guliston yohud ahlok" darsligi bolalar dun'okarashi, milliy ongi va mafkurasining shakllanishida muhim ahamiyatga ega b ldi. Unda bolalarga ilm-fan  sirlarini rgatish, yahshi hulk-odob  koidalarini singdirsh Turkiston halkini asriy koloklikdan k tkarish y llari   iktisod, tadbirkorlikni rivojlantirish. mamlakatni homash'o karamligidan halos etish, marifat va manaviyatni yuksaltirish masalalari yoritilgan. Avloniy "Advokatlik osonmi", "Bi va Si", "Portugali inkilobi", "Ikki sevgi" va boshka dramatik asarlar yozib zbek teatri va dramaturgiyasi rivojiga  munosib hissa kushdi. Jadidchilik haraktining yana bir yorqin vakili Abdurauf Fitrat (1884-1939) b lib, ilmning kup  sohalarida ijod kilgan rnutafakkirdir. Olim "Sayha" ("Bong"), "Hind say'ohining qissasi", "Uchkun" tuplami, "CHin sevish", "Hind ihtilochilari", " zbek tili grammatikasi", "CHigatoy  adabiyoti" va boshka k plab asarlar yezdi. Fitratning asarlarida halkni jaholat va  nodonlikdan kutkazish, ilm-marifatga chorlash, milliy mustakillikka erishish, halkning zligini tanishi, ongining sishi, kuchli va rivojlangan davlat tuzish, halkning bilimdon qilib,   tijorat va tadbirkorlik bilan shu ullanishi, YEvropaning fan va tehnika yutuklarini rganish   kabi qoyalar ilgari suriladi. Uning yukoridagi millatparvarlik va vatanparvarlik ruhi bilan su orilgan oyalari hozir   ! ham tadbirkorlik, manaviyat va marifatni ravnak. toptirishda, milliy oya va  mafkurani shakllantirishda, halkning zligini anglashida muhim ahamiyatga  ega. 10

Hullas, zbekistan hududidagi temuriylardan keyingi ijtimoiy-falsafiy fikr  tarihini kiska yoritish shundan dalolat beradiki, u bizning davrimizgacha uzluksiz ravishda madaniyat, inson tafakkuri va akl-zakovatining yuksalishida muhim ahamiyatga ega b lgan. Lekin  mustabid tuzum davrida ijtimoiy- falsafiy fikr tarihiga bir tomonlama, sinfiy nuktai nazarda yondashildi, fakat kommunistik partiya mafkurasi talablariga t ri keladigan oya va   fikrlarga etibor berildi. 1917 yildagi Oktabr' t ntarishidan s ng asta-sekin tmish    manaviyati, falsafiy fikri rnini markscha-lenincha mafkura egllay boshladi.  Oliy kuv  yurtlari, keng halk ommasi orasida dialektik va tarihiy materializm va ilmiy ateizm tar ib  qilindi, ularga my ru kelmaydigan talimotar kattik  tanqid ostiga olindi. Eng achinarlisi shuki, z milliy madaniyati, urf-odati va  ananalariga sodik, b lgan, ularni saklab qolishga  intilgan ziyolilar, shoir va yozuvchilar kuv inga uchrab, qata on kilindi.   Lekin yuqoridan b lgan taziyqlarga qaramay, madaniy-manaviy va  ijtimoiy-falsafiy merosimizni rganish. tadkik, qilish tamoman t htab   kolmadi. 60-70 yillarda LM. M minov, V. Zohidovlarning ijtimoiy-falsafiy  fikr tarihi b yicha tadkikotlari ahamiyatga  ega b ldi. Ular Forobiy, Beruniy,  ibn Sino, Navoiy, Ali K shchi, Mirza Bedil va  boshkalarning falsafiy dun'okarashini tadkik kildilar. zbekistoning mustakillikka erishuvi madaniy merosimzni holisona,  haqqoniy va yangicha tafakkur asosida tadkik kilish uchun keng imkoiiyatlaf yaratdi. Endigi vazifa sobik. mafkuraning asoratlarini bartaraf kilib, milliy mafkurartiizga tayanib boy manaviy va madaniy kadriyatlarni, ijtimoiy falsafiy tafakkur tarihini chukur va har tomonlama rganishdir. 

1. Xristianlik va falsafa Milodiy t rtinchi asrning oxirida Rim imperiyasi ikkiga b lindi. Buning   arafasida Xristianlik yetakchi davlat diniga aylandi. Xuddi shu vaqtda (375—568) r y  bergan german qabilalarining k chishi Harbiy Rim imperiyasining qulashiga olib  keldi. Antik davr tugab, rta asrlar boshlandi 93 .  Avval Xristianlik Rim imperiyasining etakchi diniga aylanganidan keyin r y  bergan ayrim zgarishlarni k rib chiqamiz, s ngra Rim imperiyasining rta asr     jamiyatiga tishi bilan bo lik, zgarishlarga t xtalamiz.     Ellada-Rim davridagi ijtimoiy shart-sharoitlar siyosatdan ma'lum darajada chekinish va nazariy falsafaga b lgan qiziqishning y qolishiga olib kelganini aytib   tgan edik.  Qiziqishlar doirasi asosan markazida individ turuvchi Etik masalalar bilan chegaralana boshladi. Ammo tugab borayotgan antik davr mobaynida bu "hayot falsafasi"ga b lgan qiziqish ham s nib bordi. Odamlar z ichki olamidan    gayrioddiy narsalarni izlay boshladilar. Ular ta gir hayotdagi muammolarning   echimini din sohasidan izladilar. Neoplatonizm (va ma'lum darajada tugab borayotgan stoisizm) uy ongan bu dinga intilishning ifodasiga aylandi va xristianlikning  tarqalishiga zamin yaratdi. Xristianlik har bir kishiga murojaat qilardi. U har bir kishiga umid berardi. Siyosiy xuquqsizlik, moddiy nochorlik va jismoniy azob uqubatlarga, yovuzlik va irodaning zaiflashishiga qaramay, umid har bir kishi uchun mavjuddir. Erdagi hayot, deb uqtirardi xristianlik, dramatik tarixiy jarayonning bir qismi b lib, uning oxirida  har bir kishini bu hayotdagi nohaqliklar va azob-ukubatlar uchun odil mukofot kutadi. Bulardan yuqorida Tangri-Xudo, yaratguvchi, mexribon va odil rux turadi. Ilk xristianlarning Ellinistik intellektual hayot bilan uchrashuvi taxminan shunday kechdi. Intellektuallar grek va Ellinistik falsafa ruhida tarbiyalangan b lib, Bibliyada  tasvirlanganidan tamomila farqli tasavvurlar olamida yashar Edilar. X sh, xristian teologlari bu intellektuallarga qanday javob berishlari kerak edi?  Ular bu intellektuallami xristian diniga tkazish uchun Bibliyani ularning tiliga  "o'tkazish"ga urinishlari kerak edimi? yoki ular butun grek falsafasini majusiylikka xos gumroxdik deb qoraralab, intellektuallar bilan Bibliya tilida gaplashishlari kerak edimi Bu rinda ikkita strategiya aniq, k zga tashlanadi. Birinchisini ma'lum   darajadagi anaxronizm bilan "katolik" strategiya deb nomlash mumkin - majusiylikning

falsafiy an'anasini ham Xudo yaratgandir. SHuning uchun unga ijobiy yondashish va xristianiik ta'limotini faisafa yordamida bayon etish-dan chuchimaslik kerak. Ikkinchi strategiyani "protestantlik" (yoki "fundamentalistik") strategiya deb nomlash mumkin - xristianlik haqiqati faqat Bibliyada, xususan, Injilda uz ifodasini topgandir. Bu haqiqat grek falsafasiga xshash majusiylik an'anasi bilan buzilmasligi kerak. Birinchi strategiya ayniqsa samarali b lib chiqdi, u grek va ellinistik falsafa  yordamida Injilning ma'nosini yanada tushunarli qilishga b lgan urinishlar natijasida  xristianlik teologiyasining yuzaga kelishiga olib keldi. Xristianlik teologiyasi apologetika, ya'ni xristianlikni sha davrdagi intellektuallar, ya'ni asosan noxristianlarning  e'tirozlaridan himoyalash tarzida boshlandi. Avval xristianlik va neo-platonizmning sintezi r y berdi, bunda tugab borayotgan stoisizm  ^ham ma'lum ahamiyatga ega b ldi.  Bu teologik sintez taxminan III asrdan XII asrgacha, ya'ni butun rta asrlar mobaynida  yetakchilik qildi. XIII asrda Aristotel arbiy xristianlik dunyosida yana nom qozondi va  xristianlik ta'limoti ari-stotelizm bilan sintez qilindi. sha davrdan boshlab bu sintez Rim  katolik cherkovining falsafasi b lib qoldi.  rta asrlarda aynan falsafa va teologiya  muhaqqaq anglashga da'vo qilgan intellektual faoliyat turlari hisoblangan. (Tabiatshunoslik s zning hozirgi ma'nosida  Evropa madaniy hayotida rta asrlar oxirigacha mavjud b Imagan b lsa kerak.) SHu    bois e'tiqod va tafakkurning zaro munosabati mavzusi bosh mavzulardan biriga  aylandi. Bu ikki ma'naviy va intellektual faoliyat turi qaysi masalalar falsafaga va qaysi masalalar teologiyaga taalluqli ekanligi yuzasidan kelishib olishi kerak edi. SHuni qayd etish lozimki, Renessansdan keyin ham tabiatshunoslik bilan falsafa (va teologiya) sohalarini shunday chegaralash muammosi tu ildi.  rta asrlar falsafasi va teologiyasining uzviy aloqasi k pincha shunday tasavvur   qilinadi: teologiya, obrazli aytganda, falsafani uzining muzday qucho ida mahkam ushlab  turardi. YA'ni bu rinda falsafa "jabr k rgan" tomon sifatida namoyon b ladi. Ammo,    shuningdek, aynan grek va ellinistik falsafa xristianlik terlogiyasiga "zarar etkazgan" deb daVo qilish ham mumkin. Zotan, teologik aqialar (dogmatika) ellinistik (neoplatonistik) faylasuflar q llagan tilda ta'riflangan edi. Bunday aqidalar qatoriga, masalan, Uchlik  haqidagi dogmat — ruhning tanadan ustunligi haqidagi ta'limot kiradi. Odamlar neoplatonistik tushunchalar yordamida fikrlamay k yganlaridan keyin ham teologiya  tegishli falsafiy terminologiya xukmida qolaverdi. Bu ma'noda falsafa va teologiyaning

birga mavjud b lishi natijasida aynan teologiya jabr k rgan tomon b lib hisoblanadi.   Biz kim kimga "xizmat qilgani"ni muhokama qilish niyatidan yiroqmiz. Ammo shunga qaramay taqdirning tarixiy burilishlari haqda falsafa s qishdan ehtiyot  bulmo imiz kerak, chunki aks holda voqea-hodisalarning tarixiy "zarurati"ni  osongina nazardan qochirishimiz mumkin. Buning rniga xristianlik falsafiy va intellektual muhitga qanday yangi qoidalarni  olib kirdi, degan savolni be-ramiz. Javobni sodda qilib aytamizki, bu 1) "inson barcha narsaning markazi" ekanligi oyasi; 2) tarixning chiziqlilik oyasi va 3)   Xudoni shaxs va yaratguvchi sifatida tasavvur qilishdir. Grek faylasuflari uchun inson umuman va butkul kosmosda boshqa jonivorlar bilan birga mavjud mavjudot hisoblangan. Inson etarli darajada yuqori turuvchi, ammo alohida, imtiyozli rinni egallamagan mavjudot sanalgan. Tosh va tuprok,, simlik va   hayvonlar, odamlar va xudolar bitta tugal olamda rnavjud deb tasawur qilingan. Xristianlik ta'limotiga k ra esa bunday emas. Xudo bu dunyodan yuqorida mavjud  shaxs hisoblanadi. Butun yer kurrasi - - toshlari, simliklari hayvonlari va  odamlari bilan — Xudo tomonidan odamlarning makoni sifatida, odamlar panoh topishi uchun yaratilgan. Olam odamlar va Xudoga nisbatan ikkilamchidir. Dunyoning tuzilishidagi barcha narsalar insonning yerda panox, topishiga olib boruvchi yo'1 atrofiga jamlangandir. Usha dawda xristianlikning panoh va gunox, haqdagi oyalari grek ma'naviy  tasavvurlari (masalan, yaxshi hayot va yaxshi fazilatlar haqidagi) rnini egalladi.  har bir insonning panox, topishi haqida gap bora boshladi. Odamlar boshqa qanday tirik mavjudotlardan qadrli va barcha odamlar mohiyatan bitta oliy qadriyatga egadir. Bunday tushunish tabiiy umuminsoniy birdamlik va tenglik haqdagi stoisistik oyalarning xristianlik  tushunchalari bilan moe kelishini anglatardi. Barcha uchun umumiy qonun -- Xudoning amri mavjuddir. Barcha odamlar teng, zotan ularni xudo ziga xshatib yaratgandir.   Inson ham kosmologik, ham aksiologik jihatdan "markaz b lib hisoblanadi". Bunda  tabiat emas, balki tarbc muhimdir. Tarix stoiklar tasawuridagi kabi doyra shaklida emas, balki chiziq tarzida b ladi .Tarix qiyomat kuniga tomon harakatlanib 

boradi :insonning yaratilishi, gunoh qilishi , lisus Xristosning tu ilishi ,hayoti va tirilishi gunoh va panoh rtasidagi kurashdir. 

Похожие

XX Аср ғарбий Европа гносеологияси

XVI – XVII асрларда Марказий Осиёда ижтимоий-фалсафий фикр

Falsafaning tarixiy tiplari

Ijtimoiy ong va uning tarkibiy qismlari

Global muammolar falsafasi.