Falsafaning tarixiy tiplari - Философия - Рефераты

Falsafaning tarixiy tiplari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

155 KB

Falsafaning tarixiy tiplari R e j a : 1. Falsafiy dunyo qarash kurtaklari. 2. Dastlabki falsafiy fikrlarning shakllanishi. 3. O’rta asrlar falsafasining teotsentrik xususiyati. 4. Yangi zamon falsafasida ma‘rifatli inson siymosi. 5. Hozirgi zamon falsafasi taraqqiyotining asosiy yo’nalishlari.

1. Falsafiy dunyoqarash kurtaklari Falsafa taraqqiyoti uzoq tarixga ega, uning kurtaklari milloddan ilgari 3000 yillarda paydo bo’la boshlagan. Falsafaning kelib chiqishi to’g’risida asosan ikki xil qarash mavjuddir. Bular mifologik va gnoseologik qarashlardir. Mifologik qarash bo’yicha falsafa mifologiyaning taraqqiyoti natijasida kelib chiqqan. Bu taraqqiyot natijasida voqelikning afsonaviy in‘ikosi, tasviri tushuncha bilan almashinadi. Gnoseologik qarash bo’yicha falsafa mavjud bilimlarni umumlashtirish natijasida vujudga keladi. Mifologik qarash tarafdorlari (G.V.F. Gegel, F. Koriford, A.S. Losev va boshqalar) falsafaning mifologiyadan kelib chiqqanligini ta‘kidlaydilar. Biroq mifologiyani falsafa uchun birdan-bir asos qilib olish to’g’ri emas, albatta. Gnoseologik qarash namoyondalari (G.Spenser, A.A.Bogdanov va boshqa pozitivislar) falsafaning manbaini bilimda kradilar. Bu to’g’ri, biroq falsafa faqat bilim asosida kelib chiqqani yo’q. Falsafaning manbai to’g’risida yana bir eklektik («eklektika» turli qarashlarni qorishtirib yuborish demakdir) qarash mavjud. Keyinchalik falsafada (uning bir muncha rivojlangan bosqichida) bir-biriga qarama-qarshi oqimlar paydo bo’ladi. Falsafaning kelib chiqishini tushunishda umuman dunyoqarashning paydo bo’lishi va rivojlanishi muhim ahamiyatga ega. Falsafaning turli oqimlarga bo’linishi bu ikkinchi darajali masaladir. Mifologik va gnoseologik qarashlarda falsafaning manbai sifatida ikkita va hatto uchta asos ko’rsatiladi. Bular mifologik dunyoqarash, bilim va kundalik ong. («mifologiya» yunoncha so’zdan kelib chiqqan bo’lib, rivoyat, afsona, degan ma‘noni bildirsa, «gnoseologik» bilim, bilish bilan bog’liq masalalarni o’z ichiga oladi). Falsafaning paydo bo’lishiga nazariy ongning paydo bo’lishi katta ahamiyatga ega bo’ldi. Uning vujudga kelishida fanlarning taraqqiyoti muhim rin tutadi. Falsafa o’z printsiplarini aql yordamida isbotlovchi ongning nazariy shakli sifatida ishonchga asoslangan va voqelikni hayoliy tarzda aks ettiruvchi mifologik hamda diniy dunyoqarashdan butunlay farq qiladi. Falsafa sistemalshgan nazariy dunyoqarash sifatida paydo bo’ldi.

SHubhasiz, falsafaning paydo bo’lishida iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy sharoit (omil)lar muhim ahamiyatga ega bo’ldi. Falsafaning vujudga kelishida jamiyatning sinflarga bo’linishi, aqliy mehnatni jismoniy mehnatdan ajralishi hamahamiyatga egadir. Shu bilan falsafaning kelib chiqishida ishlab chiqarish kuchlarining taraqqiyotini ko’rsatish mumkin. U kishilarning amaliy faoliyatida tabiat kuchlari ustidan hukmronligini oshirishda, bilimlarning rivojlanishida, tafakkurning rivojlanishida muhim o’rin tutadi. 2.Dastlabki falsafiy fikrlarning shakllanishi Falsafaning birinchi tipi dastlab Hindistonda, Xitoyda, Eron va Turonda keyinroq Yunonistonda kelib chiqadi. Dunyoqarashlar sistemasi sifatida falsafa eramizdan avvalgi asrlarda nisbatan yuqori bosqichida turgan Shindiston va Xitoy mamlakatlarida paydo bo’la boshladi. Dastlabki falsafiy fikr, qadimgi madaniyat o’chog’i bo’lgan Shindistonda vujudga keldi. Shindistondagi falsafiy fikrlar asosan to’rtta vedada o’z ifodasini topdi. Bu vedalarda bayon qilingan diniy bilimlarning talqiniga bag’ishlangan hamda falsafiy mavzulardagi suhbat va hikoyalar tuplamlaridan iborat bo’lgan Upanishadalar (sirli ta‘limot) paydo bo’la boshladi. Upanishadalar qadimgi Shind falsafasining dastlabki ko’rinishi bo’lib, ularda dunyoning asosi, inson ruhining tabiati, koinotning mohiyati va boshqa falsafiy fikrlar uchraydi. Qadimgi Shind vedalarida inson haqida qarashlar markaziy tushunchalardan iborat bo’lgan. Unda aytilishicha, inson ikki yirik mohiyat: tana bilan jonning berikuvidan iborat. Ular biri-ikkinchisi bilan hamisha aloqada, biri-ikkinchisi bilan bog’liqdir. Qadimgi Shindistonda falsafiy maktablar asosan ikki turkumga bo’linadi. Biri vedalardan kelib chiqqan va unga suyanuvchi maktablar, ikkinchisi vedalarni tan olmaydigan, ularni rad etuvchi maktablar. Vedalarni tan oluvchi va ularga suyanuvchi maktablarga vedanta, mimansa, sankxya, nyaya va vaysheshika maktablari, vedalarni tan olmaydigan falsafiy maktablarga jaynizm, buddizm va chorvak maktablari kiradi. Vedalar ta‘limotini talqin etuvchi dastlabki diniy-falsafiy maktablardan biri mimansa va vedanta hisoblanadi. Bu maktablar vedalarni

muqaddas kitoblar deb biladi va kishilardan hayotda ularga to’la amal qilishni talab qiladi. Biroq ularda diniy qarashlar bilan bir qatorda sof falsafiy masalalar ham ko’tariladi. Mimansa maktabi bilish masalalariga atta e‘tibor qaratadi. Unda hissiy bilish va uning manbai, mantiq masalalari ko’tariladi. Vedanta maktabi namoyondalari jon bilan xudoni o’zaro munosabati masalasiga e‘tibor qaratadilar. Vedalarni tan olmaydigan maktablar ichida jaynizm va chorvak falsafasini qarashlari diqqatga sazavordir. Jaynizm maktabi borliqni tushuntirishga 2-turga: tirik va notirik (jonli yoki jonsiz) dunyoga bo’ladilar. Notirik tabiatga, moddiylik, moddiy narsalarni hammasi bo’linmas mayda zarrachalardan tashkil topgan. Makon, vaqt, harakat kabilarni ham jaynizm maktab namoyondalari notirik tabiat deb ta‘kidlaydilar. Tiri tabiatga ular jonni kiritadi. Jonning asosiy xususiyati onglilikdir. Onglilik turli jonlarda turlicha darajada bo’ladi. Jon tana bilan bog’langandir. Eramizgacha bo’lgan VIII-VII asrlarda Shindistondagi yo’nalishlaridan yana biri Lokayati (faqat shu lokani tan oluvchi kishilarning qarashlari) shakllana boshlaydi. Bular vedalardagi diniy fikrlarni tanqid qilib, ular yerdan boshqa tarzdagi hayotning bo’lishi mumkin emas, degan fikrni ilgari surdilar. Lokayatining eng rivojlangan oqimi-CHorvaklar (er. avv. VI asr) ta‘limotidir. Chorvak falsafasi namoyondalari olamni tushuntirishda: to’rt unsurdan iborat-suv, havo, tuproq va o’tdan tashkil topgan deb tushuntiradi. Bu bilan dunyoning asosida moddiy jismlar yotadi degan fikrni ilgari suradilar. Inson ham ana shu to’rt unsurdan iborat deb ta‘kidlaydilar. Inson o’z aqli va sezgi a‘zolari yordamida tashqi dunyodagi narsa va hodisalarni bilishga qodir. Hindiston kabi Xitoy ham qadimgi yirik madaniyat o’choqlaridan biri hisoblanadi. Dastlabki falsafiy qarashlar ijtimoiy munosabatlar rivojlangan eramizdan oldingi VII-V asrlarda Xitoyda vujudga kelgan. Tabiiyki, falsafiy qarashlar bu yerda diniy qarashlarga qarshi kurash natijasida vujudga keldi. Qadimgi Xitoy faylasuflarning fikrlarining o’sha zamonda vujudga kelgan qadimgi «O’zgarish» kitobida ko’rish mumkin. «O’zgarish» kitobida yozilishicha olam bir butun bo’lib, 5 unsur (element)dan suv, havo, to’proq, o’t, temir yoki daraxtdan tashkil topib, bu 5 unsur birlashib bir butun olamni tashkil qilgan degan fikr ilgari

so’rilgan. «O’zgarish» kitobida yozilishicha olamning bir butun qilib turgan moddiy asosi bor. Ana shu moddiy asos esa bir-biriga qarama-qarshi bo’lgan 2- tomonning yig’indisidan iborat. Bu qarama-qarshi kuchlar: In-yomonlik, qarong’ilik, Yan-yaxshilik, yorug’likdan iborat. Falsafiy fikrlar taraqqiyoti yangi bosqichda ko’tarildi, bu holat Daosizm oqimida o’z ifodasini topdi. Uning asoschisi Lao-Tszi (VI asr) birinchi yirik faylasuflardan edi. Daosizm namoyondalari olamning moddiyligini, moddiy dunyo tabiiy qonuniyat asosida to’xtovsiz harakat va o’zgarishda davom etishi ta‘kidlaydilar. Doa-yo’l, qonun, degan ma‘noni anglatadi. Daosizm hayot «osmon ixtiyori bilan idora qilinmay, balki muayyan tabiiy qonun-dao orqali idora qilinadi, deb ta‘lim beradi. Qadimgi Xitoyda eramizdan ilgari 551-479 yillarda yashagan mutafakkir Konfutsiyning ahloqiy ta‘limoti muhim o’rin tutadi. U o’zining falsafiy qarashlarida tarbiya masalalariga katta e‘tibor qaratgan. Odamlar o’z tabiatiga ko’ra bir-birlariga o’xshaydilar, faqat tarbiyaga ko’ra ular bir-birlaridan farqlanadilar, deydi u. Shuning uchun ham Konfutsiy qarashlarida Li degan tushuncha alohida ahamiyat kasb etadi. Li-tartib, qoida degan ma‘noni anglatadi. Li bo’lmasa tartib bo’lmaydi, demak jamiyat ravnaq topmaydi. Bu Konfutsiyning kishilar o’rtasidagi tengsizlikni oqlashga o’rinishidir. Daosizm vakillari bilishda sezgilarning ham, aqlning ham o’rni muhimligini ta‘kidlaganlar. Lekin daosistlar bilishda aqlning rolini bo’rtirib yuborganlar. Qadimgi Xitoy falsafiy qarashlaridan inson to’g’risidagi fikr-mulohazalarni afsonalarda yaqqol ko’rishimiz mumkin. Chunonchi, dastlabki inson odamato Pango qiyofasida namoyon bo’ladi. U shunchalik kuch-qudratga ega bo’lganki, uning nafasidan-shamol bilan bulut, boshidan momoqaldiroq, chap ko’zidan- quyosh, o’ng ko’zidan-oy, beli, oyoqlaridan va qo’llaridan-yorug’ dunyoning to’rt tomoni, qonidan-daryolar, terlaridan-yomg’ir va shudring, ko’zining yaraqlashidan-yashin paydo bo’lgan emish. Xullas mifologik-diniy qarashlar o’rnini asta-sekin falsafiy qarashlar egallay boshladi. Bu esa ular orasidagi o’zaro aloqadorlikda ham o’z ta‘sirini ko’rsatadi. Qadimgi Xitoy faylasuflari fuqarolarning baxtli yoki baxtsizliklarining sabablarini

osmondan emas, balki ular yashayotgan ijtimoiy muhitdan izlay boshladilar. Xitoy faylasuflarini ta‘kidlashlaricha, «jami yaxshilik va yomonliklar odamlardan tarqaladi», «hamma narsalarning turli tuman bo’lishining asosi-turmushning o’zi»dir. Fikrlash madaniyatidagi bunday keskin o’zgarish mavjud adolatsizlilarning sababini ijtimoiy turmushdan izlashga turtki bo’ldi. b) Qadimgi falsafiy qarashlar eramizdan avvalgi VII-VI asrlarda O’rta va Sharq mamlakatlari, xususan Eron va Turonda keng tarqalgan mifologik-diniy, diniy-falsafiy ta‘limotlarda ham yaqqol ko’rishimiz mumkin. Dastlabki falsafiy fikrlar yuksak va madaniy taraqqiyotga erishgan davlatlardan Sug’d, Xorazm, Baqtiriya, Farg’onada vujudga keldi. Eramizdan oldingi VII-VI asrlarda O’rta va Yaqin Sharq mamlakatlarida keng tarqalgan Zartushtiylik ta‘limoti, Moniy va Mazdak ta‘limotlari edi. Zardushtiylik ta‘limotida, o’z zamonasining yirik qomusiy olimi Zardusht Sepitoma (eramizdan avvalgi 589-512 yillarda yashagan) asos solgan. Zardusht xalq og’zaki ijodini har tomonlama o’rganib, unda bayon qilingan odob-ahloqqa doir fikr-mulohazalarni jamlab, yagona to’plam holiga keltirdi. Uning diniy-falsafiy qarashlari «Xatlar» deb nomlangan madhiyalarda bayon etilgan. Xuddi shu «Xatlar» Zardushtiyli ta‘limotini yaratilishida asos vazifasini bajargan. Zardushtiylik ta‘limotining asosiy g’oyalari uning muqaddas to’plami «Avesto»da o’z ifodasini topgan. «Avesto» bir kunda yoki bir yilda vujudga kelgan emas, balki asrlar davomida to’ldirib borilgan. «Avesto» eramizdan avvalgi VII-VI asrlardan tortib, milodning III-IV asrlarigacha Eron va Turon xalqlari ma‘naviy madaniyatida sodir bo’lgan barcha o’zgarishlarni o’ziga qamrab olgan. Zardushtiylikning o’ta noyob to’plami «Avesto» 21 kitobdan iborat bo’lib, Abu Rayhon Beruniyning «Osorul Boqiya...» («Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» ) kitobida va Abulqosim Firdavsiy o’zining «SHohnoma» asarida xabar berishicha «Avesto»da Zardushtning 1200 bobdan iborat pandu-nasihatlari, yakka xudolikka asoslangan zardushtiylik ta‘limotining asosiy qoidalari bayon qilingan edi. Eron va O’rta Osiyo mamlakatlarini Aleksandr Makedonskiy zabt

etgach, 12 ming qaramol terisiga tillo harflar bilan bitilgan ushbu nodir to’plamni Yunonistonga olib ketadi. Aleksandr Makedonskiy «Avesto»ni yunon tiliga tarjima qildiradi. Uning asl nusxasining katta qismini yoqib yubordiradi. Bunday nodir kitobni yoqib yuborishdan maqsad o’sha zamonda Eron va Turon xalqlari dunyoqarashida mustahkam o’rnashib olgan zardushtiylik ta‘limotini yo’qotib yuborishga qaratilgan edi. Zardushtiylik ta‘limotining markaziy g’oyasi olam bilan odam o’rtasidagi aloqadorlik jarayoni tahliliga qaratilganligi edi. Bu ta‘limotga ko’ra, olam borlig’i odam borlig’i bilan bevosita aloqador. Ushbu ta‘limotga muvofiq butun olam borlig’i to’rt unsurdan: to’proq, suv, havo, olovdan iborat. Olam borlig’ining eng murakkab shakllaridan biri odamning tabiati ham, shubhasiz o’sha to’rt unsur bilan bog’liq bo’ladi. Shuning uchun ham ushbu to’rt unsur hamisha muqaddas hisoblangan. Odamzod tuproqda vujudga kelib, tuproqqa qaytishi lozim, degan nuqtai nazar zardushtiylik ta‘limotidagi eng muhim g’oyalardan biridir. Odam o’lgandan so’ng, uni muqaddas tuproqqa qaytarmoq uchun eng avvalo tanadagi go’shtni suyagidan ajratmoq lozim deb hisoblangan. Chunki odam go’shti harom bo’lganligi uchun muqaddas to’proqni bulgashi mumkin. Xuddi shuning uchun ham o’lgan kishilar suyagi go’shtidan ajratmoq uchun murdalar, o’liksaho’r qushlar, itlar oldiga qo’yilgan. Murdani go’shti suyagidan ajratib olingach, maxsus moslamalarga joylashtirilib, yerga ko’milgan. Shunday qilib zardushtiylik ta‘limotida ta‘kidlanishicha, tabiatdan yuzaga kelgan odamzod tanasi yana uning o’ziga qaytarilgan. Zardushtiylik ta‘limotida odam tanasi bilan uning joni orasidagi o’zaro aloqadorlikning mohiyatini tushuntirishga qaratilgan g’oyalarning ko’pligi alohida ahamiyatga molikdir. Ushbu ta‘limotga asosan odam o’lgandan so’ng uni joni uch kun tanada turar emish. Faqat to’rtinchi kunda jon go’zal qiz qiyofasiga kirib, farishtalar yo’lboshchiligida narigi dunyoga jo’naydi. Narigi dunyoga yetib borgach o’sha go’zal qiz «chinvat» degan ko’prikdan o’tishi lozim emish. Bu

dunyoda yaxshi ishlar qilgan kishilar uchun «chinvat» ko’prigi kengayarmish. Undan bemalol o’tib olgan tanani tark etgan jon abadiy rohat-farog’atda yashayotgan jonlar oxiratni kutib yotaverarmish. O’liklar tirilishi muqarrar bo’lgan oxirat yetib kelgach, o’z tanalariga yana qaytib kirarkanlar. Umrida birovlarga yaxshilik qilmagan, yovuzliklar bilan shug’ullangan odamlar joni «chinvat» ko’prigidan o’ta olmas ekan. Bunday kimsalar uchun ko’pri torayib qolar, ularning jonlari jahannam azoblariga giriftor bo’larkan. Zardushtiylik ta‘limotiga ko’ra, olam biri-ikkinchisiga qarama-qarshi kuchlar, xususan yaxshilik bilan yomonlik, rostlik bilan yolg’on, yorug’lik bilan zulmat orasidagi kurashga asoslangan. Bu kurashning hech qachon murosaga keltirib bo’lmaydi. Shuning uchun ham bu kurash butun koinotni qamrab oladi. Yaxshilik, yorug’lik, rostlik Axuramazda, yomonlik, zulmat esa Anxramaynu Xudolari timsolida namoyon bo’ladi. Yaxshilik va ezgulik xudosi Axuramazda butun olamni, yerni, suvni, o’simliklarni, hatto dastlabki odamni ham yaratgan emish. Butun tirik mavjudot hayotini ham Axuramazda kashf etibdi. Yer yuzida paydo bo’lgan birinchi odam Atoning nomi Iyim deb nomlangan ekan, Axuramazdaning ko’rsatmasiga muvofiq Iyim yer yuziga turli jonli mavjudotlar, xususan odamlar, hayvonlar, qushlar urug’ini sochib, osoyishtalik bilan parvarish qilibdi. Ularni o’sib ulg’ayoishi uchun zarur shart bo’lgan qizil sho’‘la taratib turuvchi olovni kupaytiribdi. Shu asnoda Iyim yer yuzida 900 yil yashabdi. Odam bolasining soni kupayib ketib, yer yuzi unga torlik qila boshlabdi. Ana shunda Iyim Xudoga iltijo qilib yerni kengaytirishni so’rabdi va bunga erishibdi ham. Kunlarning birida Axuramazda yer yuzini muzlik bosib kelayotganligi haqida Iyimni xabardor qilibdi. Iyim yer yuzida mavjud bo’lgan tirik mavjudotlarning eng yaxshi urug’ini saqlab qolish uchun shoshilinch choralar ko’rishga kirishibdi. Maxsus uy qurib, yer yuzida yashab turgan barcha tirik mavjudotlarning eng yaxshi zoti, eng a‘lo navlaridan bir juftdan saqlab qolibdi. Shunday qilib Iyim yer yuzida yashovchi tirik jonzotlarni dahshatli ofatdan saqlab qolgan ekan.

Zartushtiylik ta‘limotida ta‘kidlanishicha Axuramazda asli odamzotni yaratganda, uni umuman o’lmaydigan mangu yashaydigan qilib yaratgan ekan. Lekin o’sha Odam Ato-Iyim o’zi amalga oshirgan xayrli ishlaridan mag’rurlanib ketib, Xudo tomonidan taqiqlab qo’yilgan ne‘mat-qaramol go’shtidan tanovul qilib qo’ydi. Oqibatda Xudoning qahriga uchraydi. Shunday qilib odamzod abadiy yashash imkoniyatidan mahrum bo’lib qolibdi. Zardushtiyli ta‘limotida yaxshilik va ezgulikni barcha qirralarini o’ziga mujassamlashtirgan adolatli, insofli, diyonatli barkamol insonni shakllantirish g’oyasi-eng muhim g’oyalardan biridir. Zardushtiylikning yaxshilik Xudosi Axuramazda odamlarni hamisha insof-diyonatga chorlaydi, bir-birlari bilan murosa qilib yashashga, g’arazgo’ylik, hasadgo’ylik, qalondimog’lik kabi g’ayriinsoniy qiliqlardan o’zini tiyib yurishga chorlaydi. Zardushtiylikning muqaddas kitobi «Avesto»ga bayon qilinishicha insonning eng muhim savob ishlaridan biri «erga yaxshi, sog’lom urug’ sepish»dir- deb ta‘kidlaydilar. «Avesto» bashoratlarida, yerga yaxshi niyat bilan urug’ qadash, o’n ming marta iborat qilish deb hisoblangan. Ekin ekish dehkonchilik qilish ona zaminda mavjud bo’lgan turli youzliklarni haydash uning ildizini quritishning muhim yo’li deb qaralgan. Kim yerga urug’ qadasa u o’zidagi odamiylik darajasini iymon-e‘tiqodini mukammalligini namoyish qiladi. Zardushtiylik ta‘limotiga ko’ra, inson faoliyatini boshqarib turuvchi eng muhim qudrat ahloq normalaridir. Zardushtiylik qoidalariga ko’ra, insonning barkamolligini belgilashda uning nafaqat tashqi qiyofasi, balki ma‘naviy dunyosi hal qiluvchi ahamiyatga ega ekanligi ifodalanadi. Zardushtiylikning ahloqiy normalarining asosini uchta narsa: ezgu fikr, ezgu so’z va ezgu amal tashkil etadi. Ijtimoiy munosabatlar taraqqiyoti natijasida Zardushtiylik ta‘limoti zaminida vujudga kelgan Moniy ta‘limotidir. Moniy ta‘limotining asoschisi o’sha davrning yirik bilimdoni Moniy ibn Fatak (216-276) yillarida o’zining qarashlarini targ’ib qilishga erishgan. Moniy ta‘limoti zardushtiylikning yaxshilik va yomonlik ta‘limotiga asoslangan, keng xalq ommasi manfaatiga mos kelar edi. Shuning

uchun o’sha davrdagi xukmron mafkuraning noroziligiga duchor bo’ldi, va xukmron ruhoniylar tomonidan qoralanib, uning asoschisi Moniy jazolandi. Zardushtiylik ta‘limotiga asosan olam va odam muammosi, Moniy ta‘limotiga ham asosiy o’rinlarni birini egalladi. Ushbu ta‘limotga asosan olam ikki qarama-qarshi: nur dunyosi-yaxshilik va zulmat dunyosi-yovuzlik orasidagi abadiy kurash borishini ifodalanadi. Pirovard oqibatida yomonlik ustidan yaxshilik g’alaba qozonishi ifoda etilgan. Moniy fors va oromiy tilda o’sha davr dunyoqarashiga asoslanib diniy va ahloqiy masalalari to’g’risida, inson barkamolligini ifoda etuvchi bir qancha kitoblar yozgan. Shatto «Moniylik yozuvi» deb atalgan alifboni yaratishga muyassar bo’ldi. Zardushtiylik ta‘limoti va moniy ta‘limotini asosiy g’oyalarini o’zida mujassamlashtirgan va uni yanada rivojlantirishga hissa qushgan holda yangi bir oqim Mazdak ta‘limoti vujudga keldi. Mazdak ta‘limotining asoschisi Mazdak ibn Shamadon (470-529) edi. Mazdak ta‘limotining asosiy g’oyasida olam va odam muammosini tushuntirishga zardushtiylik va moniy ta‘limotlariga tayangan holda butun borliq suv, olov, to’proqdan tashkil topgan. Unda yaxshilik va yomonlik orasidagi kurash, asta-sekin yomonlik ustidan yaxshilik g’alaba qozonishi ta‘kidlanadi. Mazdak ta‘limotining eng asosiy g’oyasi ijtimoiy tengsizlikni bartaraf etish yo’lida kurashga da‘vat etadi. Jamiyatda ijtimoiy tengsizlikni bartaraf etish orqali kishilarda farovon hayotni ta‘minlashini tushuntirishga harakat qiladi. Jamiyatda adolat, erkinlik, teng huquqlilik tamoyillarini qaror toptirishga chorlaydi. Ushbu ta‘limot xalq ommasi ichida keng tarqalishiga olib keldi. Xullas, Eron va Turonda qadamiy madaniyat markazlaridan biri bo’lib, bu yerda ilm-fan, falsafa va ilohiyot nihoyat darajada rivojlangan. Ayniqsa antik davrda keng tarqalgan zardushtiylik (eramizdan avvalgi VII-VI asrlar), moniylik (eramizning III-IV asrlar), mazdakiylik (eramizning V-VI asrlari) ta‘limoti jahon tsivilizatsiyasi rivojida o’z g’oyalarini e‘tirof etishi orqali o’z o’rniga egadir. v) Qadimgi Yunon falsafasida kosmotsentrizm. Qadimgi dunyoda falsafiy fikr taraqqiy etgan mamlakatlardan biri Yunoniston edi. Qadimgi Yunon falsafasi

meloddan oldingi VI asrda vujudga keldi. Bu davrda vujudga kelgan yunon falsafasiga xos xususiyat shuki, olamni bir butunlikda, kosmos, tabiatning mohiyatini tushunishga o’rinish, intilish dastlabki yunon falsafasida rivojlanadi. Yunon mifologiyasida olamning paydo bo’lishi, tabiat haqidagi rivoyatlar, afsonalar vujudga kelganligi aniqdir. Masalan, Milet falsafiy matabining vakillari qarashlarida Falas (eramizdan avvalgi 624-547 yillar), Anaksimandr (eramizdan avvalg 620-546 yillar), Anaksimen (eramizdan avvalgi 588-525 yillar) uchraydi. Ular Yer, Quyosh, yulduzlar, hayvonlar va odamning kelib chiqishini, koinotdagi jismlarning miqdori va shaklini, Quyosh tutilishining sabablarini, yilning necha undan iborat ekanligini tushuntirishga harakat qilganlar. Fales hamma narsaning asosi suv, suvdan kelib chiqqan va suvga aylanadi, deb hisoblagan bo’lsa, Anaksimandr dunyo noaniq materiya-apeyrondan tashkil topgan deydi. Anaksimenning fikricha, hamma narsa havodan hosil bo’lgan va unga aylanadi. Geraklet (eramizdan avvalgi 530-470 yillar). U dunyoning asosi olovdan iborat, deb hisoblaydi. Mangu alangalanib, qonuniyatli tarzda o’chadigan olov bo’lib kelgandir-olam. Olamni xudolardan ham, odamlardan ham hech kim yaratmagan. Olamda doim oqim holida o’zgarish, harakat mavjuddir. U Quyoshning har kunlik chiqishi yangilik emas, balki Quyosh mangu va abadiy yangidir, deydi. Ko’rinib turibdiki, uning qarashlarida sodda stixiyali, mushohadachilik, kuzatuvchilik harakatiga ega bo’lgan dialektika mavjuddir. Pifagor (eramizdan avvalgi taxminan 580-500 yil-lar) nuqtai nazaricha, dunyoning asosini ideallashgan raqamlardan tashkil topgan, sonlar-koinotdagi tartibning ifodasidir. Dunyoni bilish-uni boshqaruvchi sonlarni bilishdir. Miloddan oldingi V asr Yunoniston hayotida muhim tarixiy davr hisoblanadi. Bu davrda Yunoniston bilan Eron va Turon o’rtasidagi urushdan keyin Yunoniston o’z iqtisodiy, siyosiy hayoti va madaniyati rivojida katta yutuqlarga erishdi. Iqtisodiy hayotni va madaniyatning rivojlanishi bilan birga Yunonistonda tabiyot fanlarida ham tez o’sish yuz berdi. Astronomiya,

matematika, fizika, biologiya, tibbiyot, san‘at, falsafa sohalarida ancha yutuqlarga erishildi. Mana shu davrda Levkipp va Demokritning qarashlaridan o’z ifodasini topdi. Demokrit ta‘limoticha, olam moddiy, chesiz, mangu bo’lib, ong esa ikkilamchi, moddiy narsaning mahsulidir. Demokrit olamning asosi atomlar (mayda, bo’linmas moddiy zarrachalar) va bo’shliqdan iborat deb olamdagi turli- tuman, aniq seziluvchi predmet va hodisalar shu atomlarning turlicha qo’shilishidan tashkil topgan deb ta‘kidlaydi. Demokrit moddiy narsalarni doimiy harakatda ekanligini ham uqtirib o’tdi. Demokrit atomistik va determinizm printsipini o’zining kosmogonik nazariyasiga ham tatbiq etdi. Atomlar o’zlarining fazodagi tartibsiz harakatlari jarayonida, bir tomondan o’zaro to’qnashib, bir-birini parchalab boradi, ikkinchi tomondan, bir-biriga qo’shilib tuproq, suv, havo, o’t va ulardan quyun shaklida harakatlanuvchi ko’p dunyolarni vujudga keltiradi. Demokritning kosmogonik ta‘limoti (ayniqsa, yer va unda hayotning paydo bo’lishi masalasidada) garchi sodda bo’lsa-da, unda dialektik elementlar bor. Uningcha, bilish ob‘ekti moddiy olam bo’lim, ongimiz esa moddiy olamning sezgilar orqali aks ettirilishdan iboratdir. Demokritning atomistik qarashlari keyinchalik Epikur tomonidan rivojlantirildi. Platon (Aflotun eramizdan avvalgi 427-347 yillar) o’z asarlarida yunon mutafakkirlarini, ayniqsa Geraklit va Demokrit qarashlariga qarshi kurashdi. Platon olamda «g’oyalar dunyosi» birlamchi bo’lib, moddiy dunyo ikkilamchi, «g’oyalar dunyosi»ning mahsuli, soyasidir deb hisoblaydi. Platon jamiyatni uch tabaqaga bo’ladi: a)davlat arboblari-faylasuflari; b)Soqchilar-harbiylar; v)dehqonlar va hunar-mandlar. Platon qarashlari Aristotel (SHarqda Arastu deb atash odat tusiga kirgan eramizdan avvalgi 384-322 yillar) tomonidan qattiq tanqid qilingan. Uning ko’rsatishicha, moddiy olam abadiy va ob‘ektiv xususiyatga ega bo’lim, u hech qanday Platon «g’oya»lariga muhtoj emas. Tabiat moddiy asosga ega bo’lgan narsa va hodisalar yig’indisidan iborat, u har doim harakat va o’zgarishdadir.

Xulosa qilib shuni aytish lozimki, qadimgi falsafada-ya‘ni olamning markaziga moddiy jismlarni, kosmik jismlarni qo’yib tasvirlash yoki tushunish, stixiyali tarzda voqea va hodisalarga dialektik yondoshish vujudga keldi. 3.O’rta asrlar falsafasining teotsentrik xususiyati O’rta asr insoniyat bosib o’tgan tarixiy taraqqiyot jarayonining eng o’zoq davom etgn bosqichidir. I-IV asrdan to XIV-XV asrlargacha bo’lgan davr hisoblanadi. O’rta asr falsafasining o’ziga xos xususiyati uning teotsentirik xususiyatidir (teo-xudo, tsentr-markaz, ya‘ni olamning asosida xudoning o’zi yotadi yoki butun olamning yaratuvchisi xudodir). -Antik darda olam qanday paydo bo’lgan degan muammo atrofida fikr yuritilgan bo’lsa, Yunon falsafasida esa olam qanday paydo bo’lgan emas, balki uning asosida nima yotadi degan muammo asosiy hisoblansa, o’rta asrda esa teotsentrik xususiyatga ega edi. -O’rta asr falsafasining yana bir xususiyati shundan iboratki Kreatsionistik fikr-butun mavjudotning olti kun ichida xudo tomonidan yaratilganligi haqida tavrotda aytilgan fikr. -O’rta asr falsafasining yana bir o’ziga xos xususiyati-trantsendental (xudo tabiatdan tashqarida ekanligida, tabiatning yaratuvchi qudrat tabiatning ustiga chiqib olgan. -O’rta asr falsafasining yana bir xususiyati antik davrdan meros bo’lib qolgan dualistik printsip o’rniga, monistik printsip vujudga keldi. (dualistik printsip-olamning asosida ikki, materiya yoki g’oyadan iboratligini ifodalaydilar, monistik printsip-olamning asosida faqat bitta, u ham bo’lsa xudodir deb tushuntiruvchi-lardan iboratdir). O’rta asrning dunyoqarashi asosan teologik dunyoqarash edi. O’rta asr falsafasining asosiy xususiyati, uning teotsentrik xarakterga egaligidir. Borliqning, mavjudlikning, reallikning belgilovchi tabiat emas, balki xudodir, xudo. Tabiatni ham, odamni ham xudo yaratgandir. Shamma narsaning markazida xudoning

yaratuvchilik, bor qiluvchilik, yo’q qiluvchilik iradasi, faoliyati, aralashuvi turadi. Insonning joni, borlig’i tabiatniki deb emas, balki xudoniki, xudodandir, deb talqin etildi. a) Xristian falsafasida olam va odam muammosi. Realizm va nominalizm. O’rta asr falsafasida /arbiy Ovro’pada xristian dini asta-sekin xukmron mafkuraga, dunyoqarashga aylanib boradi. Xristian dini barcha saholarini, shu jumladan falsafani ham o’ziga bo’ysundiradi. Falsafa butun kuchini xristian dinining aqidalari to’g’ri ekanliginini isbotlashga sarf qilishi lozim edi. Xristian falsafasining boshqa dinlardan farqli tomoni shundan iboratki, inson Xudoga o’xshash fazilatlar, xislatlar mavjudligini isbotlariga ilk bor harakat qilgan. O’rta asr xristian falsafasida «Muqaddas tarix»ni vujudga kelishi, Xudoning inson qiyofasida namoyon bo’lishi-buyuk tarixiy voqea edi. Shuningdek xristian diniga e‘tiqod qilgan bandalarni, har qanday balo-qazolardan ozod qiladigan zamonlarning kelishi haqidagi orzu-istaklari ham buyuk tarixiy voqeadir. O’rta asr falsafasida ayniqsa X-XIV asrlar davomida ikki asosiy oqim nominalizm va realizm o’rtasida keskin kurash davom etdi. Bu ikki oqim o’rtasidagi kurashning asosiy masalasi-umumiy tushunchalar mohiyati masalasi edi. Nominalistlar-Ioani Ratselin (tax. 1050-1112 yillar), Ioan Duns Skott (tax. 1265-1308 yillar) va Uilyam Okkam (tax. 1300-1350 yillar) alohida predmetlargina real majuddir, umumiy tushunchalar (universaliyalar) esa nomlarni ifodalaydi va ular ikkilamchidir, deb hisoblagan bo’lsalar, realizm vakillari Anselm Kentrberiyskiydir (1033-1109 yil-lar) u umumiy tushunchalar ob‘ektiv mavjud, deydi. XIII asrda Italiyalik xudojo’y faylasuf Foma Akvinskiy (1225-1274 yillar) realizmning mo’‘tadil namoyondasi sifatida maydonga chiqdi va xudoning birlamchiligi, ruhning o’lmasligi g’oyalarni targ’ib qiluvchi tomizm falsafasiga asos soldi. Tomizm falsafasining asosiy xususiyati shundaki xudoning mavjudligini narsalarning mavjudligidan keltirib chiqarishga harakat qildi. Akviniskiy fikricha, materiya shaklga bog’liq bo’lmagan holda, mavjud bo’lishi mumkin emas. Biroq shakl materiyadan alohida yashashi mumkin. Uningcha

moddiy narsalar oliy shakl-xudoga bog’liq bo’lmagan holda mavjud bo’lishi mumkin emas, degan g’oyani isbotlashga urinadi. Xulosa shuki, nominalizm bilan realizm o’rtasidagi kurash o’rta asr falsafasidagi teotsentrik-xudoning yaratuvchilik faoliyatiga bir qadar putur yetkazdi. Tabiat narsa va hodisalarning ob‘ektivligi, uning hech kim tomonidan yaratilmaganligi haqidagi nominalistlar fikrlari cherkov obro’yining pasayishiga, dunyoning xudo tomonidan yaratilganligi, ruhiy narsalarning birlamchiligi va moddiy narsalarning ikkilamchiligi haqidagi aqidalarga zarba berdi, albatta. b) Musulmon falsafasining o’ziga xos jihatlari. Mutakallimli va mutaziliylik. Sunniylik va shialik. O’rta Osiyo ilm-fan va madaniyatning qadimiy markazlaridan biri bo’lib kelgan. Bu o’lka olimlari jahon ilm-fani va madaniyatini o’z kashfiyotlari bilan boyitdilar va ularning rivojlanishiga samarali ta‘sir qildilar. VIII asr boshlarida O’rta Osiyoni arablar zo’rlik bilan bosib oldilar. Islom o’lkada asta-sekin hukmron mafkuraga aylana bordi. Moddiy jihatdan hukmron kuch ma‘naviy tomondan ham hukmron kuch bo’ladi, albatta. Musulmon falsafasida falsafiy fikrlar taraqqiyotida mutakallimlik va mutaziliylik, sunniylik va shialik, tasavvuf falsafasining ahamiyati katta. VIII asr oxirlari, IX asr boshlaridan e‘tiboran mutakallimlik va mutaziliylik o’rtasidagi keskin diniy-nazariy kurash vujudga keldi. Mutakallimlar Qur‘on oyatlari qanday yozilgan bo’lsa, sira o’zgartirmasdan tushuntirish va tushunish kerak, zero u Allohning kalomi ekan, bandalar uni o’zgartirishga haqlari yo’q, degan fikrni bayon etdilar. Mutaziliylar Qur‘onning abadiyligini rad etdilar, aqlning rolini yuqori ko’tardilar, insonga, uning yaxshilik yaratishga qaratilgan faoliyatiga yuqori baho berdilar, “adolat” tushunchasini shu faoliyatdan keltirib chiqardilar. Mutakallimlar bilan mutaziliylar o’rtasidagi g’oyaviy kurash peshonaga oldindan yozilgan taqdir bormi yoki yo’qmi, degan masala doirasida bordi. Xalifa Ma‘mun (823-830 yil) mutaziliylarni qullab-quvvatladi. Natijada mutaziliylar g’oyalari ma‘lum vaqtgacha xalifalik mafkurasining g’oyaviy asosi bo’lib qoldi.

Ammo uning vafotidan keyin mutakallimlar g’oyalari rivojlantirilib borildi, mutaziliylar quvg’in ostida olindi. Biroq mutaziliylar g’oyalari Sharq ijtimoiy-falsafiy qarashlarida chuqur iz qoldirdi. Ayniqsa Al-Kindiy, Ibn-Rushidning qo’sh haqiqat to’g’risidagi nazariy qoidalari ilm-fan yo’lidagi diniy-mutaassiblik to’siqlarini muayyan darajada olib tashlash imkonini berdi. Markaziy Osiyoda ana shu g’oya asosida ilm-fan va falsafa rivojlandi. Bu joydagi mutafakkirlar asosan qo’sh haqiqat to’g’risidagi g’oyalarga amal qilib, ilmiy bilimlar ravnaqi uchun kurashdilar. Natijada ular juda ko’p falsafiy masalalarni ishlab chiqishda o’z hissalarini qo’shdilar. Mutaziliylar bilan mutakallimlar o’rtasidagi jiddiy bahslar natijasida avval al-Ash‘oriy, so’ngra al-/azzoliy kalomi vujudga kelib, islom falsafasiga asos solindi. Ularning ta‘limotiga ko’ra, odam toki Qur‘on oyatlarini o’zlashtirib olganga qadar iroda erkiga ega bo’lib, shundan keyingi iroda Alloh taolohning hohishiga tomomila muvofiq tus oladi, ya‘ni odamning butun irodasi, erki Allohning irodasi bilan uyg’unlashib ketadi. Al-G’azzoliy “Kimyoi saodat” asarida inson moddiy boyliklar bilan emas, balki ma‘naviy fazilatlari bilan o’z abadiyligini yaratadi, deydi. Al-/azzoliyning bu fikrlari sharq falsafasining asosini tashkil etadi, deyish mumkin. Al-/azzoliy sufiylik va uning amaliyotiga qarshi bo’lsa-da, ammo uning nazariy qoidalari tasavvufga o’ziga xos yo’l ochib berdi. v) Sufiylik va tasavvuf. O’rta asr musulmon faylasuflarining inson to’g’- risidagi qarashlarining shakllanishida va uning yanada rivojlanishida o’sha tarixiy davr madaniy-ma‘naviy hayotida yirik ahamiyatga ega bo’lgan so’fiylik ta‘limotining ta‘siri sezilarli bo’ldi. So’fiylik yohud so’fizm inson rihiy-ma‘naviy kamoloti haqidagi turli g’oyaviy-nazariy qarashlar, ahloqiy, qoidalar va ularni amalga oshirish yo’llari va uslublari xususidagi ta‘limotdir. Ushbu ta‘limot bir butun, yaxlit sistemadan iborat bo’lib, o’zida ikki asosiy g’oyaviy-nazariy va amaliy-uslubiy bulaklarini birlash-

tiradi. O’sha bir butun sistemaning g’oyaviy-nazariy qismi musulmon falsafasida tasavvuf deb ataladi. Tasavvuf so’fiylikning g’oyaviy-nazariy asosini tashkil etadi. So’fiylik-tarkidunyo qilgan qalandar-darveshlar ijti-moiy hayotdan chetlashib, uzluksiz toat-ibodat bilan shug’ullanib, bu dunyoning barcha lazzatlaridan voz kechib, xudo vasliga yetishni va bundan lazzatlanish g’oyasini zo’r berib targ’ibot va tashviqot qila boshladilar. Ularning ba‘zi birovlari yurt kezib, butun umrlarini safarda, odamlar orasida o’tkazishsa, boshqa birovlari o’z ustozlari, piru-murshidlari bilan birga turishardi. Ular oila qurmay, bola-chaqa ko’rmay, nafslarini jilovla faqirona yashashardi. Katta-kichik yig’inlarda yaxshilik va yomonlik haqida va‘z aytishardi. Qalandar-darveshlarning qiyinishlari ham o’zgacha edi. Ko’chama-ko’cha shaharma-shahar yurib, Qur‘oni Karimdagi «Agar Xudoni sevadigan bo’lsangiz menga ergashinglar shunda Olloh sizlarni sevadi» degan oyatni qayta-qayta tarorlardilar. Ko’rinib turibdiki, so’fiylik o’z taraqqiyotining dastlabki bosqichida zohidlik ya‘ni tarkidunyochilik g’oyalarini targ’ib etgan edi. So’fiylarning fikriga ko’ra inson tanasida biri ikkinchisiga qarama-qarshi bo’lgan ikki-rahmoniy va shaytoniy kuchlar mavjud. So’fiylikning g’oyaviy-nazariy qismi bo’lgan tasavvuf o’rta asr falsafasidagi Qur‘on va Sunna an‘anlariga asoslanuvchi yirik ta‘limotlar: mutakallimlik va mutaziliylik, sunniylik va shialikka nisbatan musulmon madaniyati va ma‘naviyati taraqqiyotda muhim ahamiyatga ega bo’ldi. Chunonchi, islom aqidalari, qonun va qoidalarini qayta tahlil qilish imkoniyatlarini vujudga keltirdi. O’z navbatida tasavvuf o’rta asr musulmon falsafasida xurfikrlilik, ko’rinishi sifatida ham namoyon bo’ldi. Xuddi shuning uchun ham, mashhur rus olimi Bertels yozganidek «Tasavvuf adabiyotini o’rganmasdan turib, o’rta asrlar musulmon Sharqi madaniy hayoti haqida tasavvurga ega bo’lish mumkin emas. Bu adabiyotdan xabardor bo’lmasdan Sharqning o’zini ham anglash qiyin. Tasavvuf falsafasining shakllantirishda va uni har tomnlama rivojlantirishda o’rta asr allomalari: Abu Sayid Abulxayr (967-1047), Abdulloh Ansoriy (1006- 1089), Ahmad Jom (vafoti-1141 yil), Yah‘yo Suhravardiy (1155-1199), Yusuf

Shamadoniy (1048-1140), Abduholiq /ijduvoniy (1103-1179), Ahmad Yassaviy (vafoti 1166), Najmiddin Kubro (1145-1221), Aziziddin Nasafiy (XIII asr boshlarida), Bahouddin Naqshband (1318-1389), Xoja Ahror (1404-1490)larning xizmatlari beqiyos bo’ldi. Tasavvuf talablariga ko’ra inson barkamollik darajasiga ko’tarilmog’i uchun to’rtta murakkab: shariat-tariqat-ma‘rifat-haqiqat bosqichlarini bosib o’tmog’i lozim edi. Ushbu bosqichlar biri ikkinchisi bilan dialekti aloqador, biri ikkinchisiga ta‘sir ko’rsatadi. Xusasan, shariatsiz tariqat bosqichiga ko’tarilib bo’lmaydi. Tariqat shariat qonun-qoidalarini bajarish Alloh muhabbatiga muyassar bo’lish jarayonida bosib o’tilishi darkor bo’lgan yo’ldir. Musulmon falsafasining o’ziga xos yana bir oqimlaridan biri Sunniylik va shialikdir. Sunniylik-(sunna so’zidan olingan)-islom dinidagi ikki asosiy yo’nalishdan biri va eng keng tarqalgan. VIII-XII asrlarda arab xalifaligidagi diniy- siyosiy kurashlar jarayonida islomda eng yirik yo’nalish sifatida shakllangan. Sunniylar Qur‘on bilan birga Sunnaga ham e‘tiqod qiladilar, unda Muhammad va xalifa Ali bilan bir qatorda, shialik taraftorlari rad etadigan dastlabki xalifalar (Abu Bakr, Umar, Usmon)ham e‘tirof etiladi. Sunniylik bilan islomdagi ikkinchi asosiy yo’nalish-shialik o’rtasidagi hokimiyat masalasida (Sunniylik xalifaligik hokimiyati, shialik imomat tarafdori) ayrim diniy marosimi va an‘analarida birmuncha tafovutlar bor. SHialik- (arab-guruh, tarafdorlar)-islomdagi asosiy yo’nalishlardan biri. O’zining tarqalishi va ijtimoiy-siyosiy mohiyati jihatidan sunniylikdan keyingi o’rinda turadi. Shialik VII asr o’rtalarida xalifa Ali hokimiyati tarafdorlaridan iborat siyosiy guruh sifatida vujudga kelgan. Shialik Ali va uning avlodlaridan iborat o’n ikki imom hokimiyatini tan oladi. Shu munosabat bilan barcha xalifalarni xususan dastlabki xalifalardan Abu Bakr, Umar va Usmonni hokimiyatini zo’rovonlik bilan egallab olgan shaxslar sifatida qoralaydi. Shialik bilan sunniylik o’rtasida ma‘lum tafovutlar bor. Ma‘lumki, VIII-XV asrlarda O’rta Osiyo va Yaqin Sharq mamlakatlari dunyo madaniyati taraqqiyotining oldingi darajasiga ko’tarila oldi. O’rta Osiyo

mutafakkirlari diniy jaholat cheksiz hukmronlik qilgan sharoitlarda ham olamning mohiyati, taraqqiyoti haqida ilg’or fikrlar va tabiatshunoslik rivojiga katta hissa qo’shdilar. O’rta Osiyo mutafakkirlaridan biri Muso al-Xorazmiy (780-847 yillar) Sharqda va /arbda o’rta asr matematika ilmi va maktabining asoschisidir. Uning, jug’rofiya, astronomiya, tabiat, tarixshunosli ilmiga qo’shgan hissasi buyukdir. «Algebra» va «algoritm» tushunchalari bevosita uning nomi bilan bog’liq. Abu Nasr Muhammad Farobiy (870-950 yillar) bo’lib, u jahon fani va madaniyatiga katta hissa qo’shgan faylasufdir. Uning asarlarida, materiya olamdagi narsa va hodisalarning asosidir, deydi. Butun mavjudot to’rt unsur- tuproq, suv, havo, olovdan tashkil topgan deydi. Uning, harakat materiyaning ob‘ektiv xususiyatidir, olamda cheksiz o’zgarish bor. Farobiy bilishda ikki bosqichni-hissiy va aqliy bilishni farqlaydi. Xulosa qilib aytganda, Farobiy ham o’z davrining bilimdon farzandi edi. Farobiydan bizgacha yetib kelgan asarlar «Fozil shaqar aholisining qarashlari», «Exsonul ulum», «Aflotun va Arastu falsafasining maqsadi», «Assiyot al madaniy», «Muzikaning ulug’ kitobi», «Fanlarning kelib chiqishi» kabilardir. O’rta asr Sharqining buyuk olimlaridan biri, o’zbek xalqining buyuk farzandi, alloma Muhammad ibn Ahmad Abu Rayhon Beruniy (973-1048 yillar) edi. U astronomiya, matematika, jug’rofiya, minerologiya, falsafa, tarix va boshqa fanlarga bag’ishlangan 150 dan ortiq asar yozdi. Bu asarlarning 45 tasi astronomiyaga oiddir. Biroq Beruniyning ko’pgina asarlari bizgacha yetib kelmagan. Beruniy o’zining «Ma‘sud jadali» nomli asarida ko’pgina xalqlarning kalendari, kun, oy va yillarini izohladi, tarixiy voqealarning jadvalini tuzib berdi. Beruniy barcha ma‘lum yulduzlarni turkumlarga bo’ldi. Ma‘lumki Arastu va Batlomus (Ptolomey) o’z geotsentrik nazariyalarida Yer moddiy olamning markazi, Quyosh, boshqa sayyorlar Yer atrofida aylanadi, degan idealistik va g’ayriilmiy xulosaga kelishgan. Geotsentrik nazariya Xristian va Islom dinining asosiy printsiplaridan biriga aylangan. Beruniy o’z astronomik jadvalida olamning markazi Yer emas, balki Quyoshdir, hamma sayyorlar, shu jumladan, Yer ham Quyosh atrofida aylanadi, degan geliotsentrik nazariyani olg’a

surdi. Beruniyning bu ilmiy xulosasi 500 yildan keyin ulug’ astronom N.Kopernikning geliotsentrik sistemasida ilmiy asosda tasdiqlandi. Beruniyning ta‘limoticha, materiya narsalarni yaratadi, ularning shakllarini o’zgartiradi, ijod etadi, materiya o’zining tabiiy kuchiga ega bo’lib, shu uch ta‘sirida tabiatda to’xtovsiz harakat, o’zgarish, vujudga kelish, halok bo’lish jarayonlari davom etadi. Beruniy o’z ilmiy faoliyati jarayonida tabiatni bilishning tajriba usulini ishlab chiqdi. Bilish jarayoni, Beruniy ta‘limoticha eskilik, mutaassiblik (fanatizm), shaxsiy g’araz, sub‘etivizmdan ozod bo’lishi, tabiatning o’ziga kuzatishga, tajribaning rad etib bo’lmaydigan dalillariga asoslanishi lozim. Xulosa, mulohazalar stixiyali dialektika elementlari Beruniy dunyoqarashining xarakterli xususiyatidir. Abu Ali al Shusayn ibn Abdulloh ibn Sino-qomusiy olim edi. U (986- 1037yillar) yashab o’tdi.Uning asarlarida ko’tarilgan falsafiy va tabiiy-ilmiy qarashlar diniy aqidalarni sistemasi va sxolastikaga qarshi kurash bilan uzviy bog’liqdir. Uning g’oyalari falsafani rivojlanishida yangi bosqichga olib chiqdi.Uning asosiy falsafiy asarlari «Kitob ash shifo», «Donishnoma», «Najot», «Kitobal ishorat» dan iborat. «Donishnoma» asarida u falsafani uch qismga bo’ladi: fizika (tabiat to’g’risidagi ta‘limot); mantiq (tabiat va insonni bilish yo’llari to’g’risidagi ta‘limot); metafizika (borliqni bilish to’g’risidagi ta‘limot). Ibn Sino fikricha, falsafa-borliq to’g’risidagi fandir. Uning vazifasi- mavjudotni, ya‘ni hamma mavjud narsalarni, ularning kelib chiqishi, tartibi, o’zaro munosabati, biridan ikkinchisiga o’tishini har tomonlama o’rganishdan iboratdir. Ibn Sino fikricha, olam yaxlit, murakkab borliqdir. Bu borliqni har tomonlama tekshirish uchun, u zaruriyat, imkoniyat, voqelik va sababiyat printsiplarini asos qilib oladi. Ibn Sino barcha mavjud narsalarni ikkiga bo’ladi: Zaruriy vujud (vujudi ojib) va imkoniy vujud (vujudi mumkin) narsalar. Zaruriy vujud hech narsaga bog’liq bo’lmagan bir butunlikni tashkil etib, u eng irodali, qudratli, dono va biluvchi tangridir. Qolgan hamma narsalar imkoniy tarzda mavjud bo’lib, undan ya‘ni zaruriy vujud-tangridan kelib chiqadi. Boshqacha aytganda, tangri va qolgan narsalar-sabab va oqibat munosabatidir. Bu kelib chiqish emanatsiya tarzida, ya‘ni

barcha narsalar zaruriy vujuddan asta-sekin kelib chiqib voqelikka aylanadi. Imkoniy vujudning, ya‘ni barcha narsalarning zaruriy vujuddan kelib chiqishi bevosita tangrining yaratuvchilik qudrati tufayli bo’lmay balki borliqdagi qonuniyat, zaruriyatning natijasidir. Tangri bilan birga imkoniyat shaklida mavjud bo’lgan materiya bog’lanishi sabab va oqibat bog’lanishi sifatida talqin etiladi. Xudo abadiy, yo’qolmas, uning oqibati bo’lmish materiya ham abadiy va yo’qolmasdir. Narsalarning aniq ko’rinishlari, shakllari o’zgaradi, lekin moddiy asosi doimiydir. Moddiy bir butun bo’lgan tabiat o’z ichki qonuniyatlari asosida rivojlanadi, tabiiy hodisalar sababiy bog’lanishdadir. Moddiy narsalar va u bilan bog’liq bo’lgan xususiyatlarning abadiyligi, tabiatning ichki qonuniyat asosida mavjudligi, moddiy determinizm-Ibn Sino falsafasining eng kuchli, eng ilg’or tomonlaridan biridir. Moddiy jismlarning taraqqiyotida Ibn Sino ma‘lum tartib- evolyutsiyani aniqlaydi, lekin ularning dialekti-kasini, taraqqiyot sabablarini tushuna olmaydi. Ayrim hol-larda uni idealistik pozitsiyada talqin etadi. Lekin bu tartib-evolyutsiya tabiatning o’ziga xos deb talqin etilishi katta ahamiyatga ega edi. Masalan, uning fikricha oldin tog’lar, so’ngra o’simlik, hayvonot va taraqqiyotning yakuni sifatida inson vujudga keladi. Inson boshqa barcha hayvonot olamidan so’zi, tili va aqli bilan ustunlik qiladi. Bu fikrlar Farobiy, Beruniy kabi ilg’or matafakkirlarga ham xos edi. Lekin ibn Sino bunday fikrlarni yangi tabiiy-ilmiy tasav-vurlar bilan boyitishga harakat qildi. Ibn Sino olamni bilishda ham ilg’or fikrlarni olg’a surdi. Uningcha, bilish- sezgilar yordamida hissiy bilish va tushun-chalar yordamida fikrlash-aqliy bilishdan tashkil topgan. Eng murakkab, o’ta ziddiyatli tarixiy-ijtimoiy muhitda shakllangan mutafakkir hisoblangan Ulug’bek (1394-1449 yil-lar) xizmatlarini insoniyat hech qachon unutmaydi. Ulug’bekning astronomik jadvali va uning rahbarligida bino qilingan ra-sadxona o’sha davr astronomiya fani yutuqlarini cho’qqisi bo’lib, fanning keyingi taraqqiyotiga chuqur iz qoldirdi. Uning «Zichi jadidi Kuragoniy» nomli nodir asarida ilgari surilgan ilg’or fikrlar, hamda ilm-fan va jahon madaniyatining boyi-shiga zamin yaratdi, xurofot va bid‘atga zarba berdi.

Jahon fani va madaniyati tarixida o’chmas iz qoldirgan daholar orasida faxrli o’rin egallaydiganlardan yana biri Alisher Navoiydir (1441-1501 yillar). Uning falsafiy, ahlo-qiy, ijtimoiy-siyosiy qarashlarida umuminsoniy ahamiyatga bo’lgan fikrlar behisobdir. Alisher Navoiy asarlari markazida turgan belgilovchi va yo’naltiruvchi bosh masala-inson, xalq, Vatan, ularning gullab-yashnashi, istiqboli haqidagi muammolardir. Navoiy inson va uning taqdiri, xalq va uning manfaatlari yo’lida g’amxo’rlik qiladigan kishilarni ulug’laydi. Jumladan u shunday deydi: «Kimning xalq g’amidan g’ami bo’lmasa, haqiqiy odam bo’lsang, uni odam dema». Alisher Navoiy insonni butun koinotning markaziy siymosi, butun mavjudning toji, deb biladi. Butun mavjudotning toji, oliy nuqtasi bo’lgan insonni bezaydigan go’zal xislat va fazilatlar sifatida odob - ahloqli, kamtar, muruvvatli, rostgo’y, mehnatsevar, saxiy bo’lishni alohida ta‘kidlaydi. U mehnatsevarlikni tekinxo’rlikka qarshi qo’yadi, tekinxo’rlikdan nafratlanadi; Navoiy dehqonlarga jamiyatning asosiy moddiy boyliklarini yaratuvchi kuch deb qaraydi, ularning mehnatini yuksak darajada baholaydi. Xulosa shuki, o’rta asr davrida Yevropa mamlakatlarida ilm-fan va madaniyat inqirozga uchrab turgan bir paytda O’rta Osiyo matafakirlari buyu kashfiyotlar qilib, jahon falsafasi va madaniyatini rivojlantirishga bebaho hissa qo’shdilar. 4.Yangi zamon falsafasida ma‘rifatli inson siymosi a) XVI-XIX asrlar musulmon falsafasida barkamol inson g’oyalari. XVI- XIX asrlar musulmon falsafasida barkamol inson g’oyalarini targ’ib etishda shoir va yozuvchilar, tarixchi va faylasuflar bu davr talablari asosida yangi g’oyalarni ilgari surdilar. XVI-XIX asrlarda mazmunan boy, ahloqiy, ta‘lim-tarbiyaviy jihatdan g’oyat ahamiyatli, nafisligi bilan hayratga soladigan, kishini o’ylashga da‘vat etadigan g’azallar, ruboyilar, hikoyalar, tarixiy va falsafiy asarlar yuzaga keldi. Falsafiy va axloqiy fikr sohasida Poshoxo’ja, Mirzajon ash-SHeroziy al- Bog’naviy ibn Muhammadjon Yusuf al-Qorabog’iy, Muhammad Sharif al-Buxoriy va boshqalarning asarlarini ko’rsatish mumkin.

Masalan: Poshoxo’ja barkamol ig’oyasi asosida bir qator hikoyalar to’pla- mini yaratgan bulib, “Miftoh ul-adl” (“Adolat kaliti” va Gulzor) ularda insof, adolat, diyonat, saxovat, donolik va aql-zakovat, rostgo’ylik, ruhiy komillik, halollik, mehr-oqibat, kamtarlik va boshqa ma‘naviy-axloqiy fazilatlarni tahlil qiladi, salbiy illatlar, insoniylikka zid xatti-harakatlarni qoralaydi. Yusuf al-Qorabog’iy (1563-1647). U yoshligidan fiqx, falsafa, tasavvuf bilan shug’ullanadi. Uning asosiy risolalarida “Risolayi botiniya”, “risolayi xilvatiya”, “Fi ta‘rifi ilm” va boshqalarida barkamol inson g’oyasi haqida muhim fikrlar bildirgan. Shu bilan birga falsafaning eng muhim muammolari haqidagi fikrlari ifoda etadi. Uningcha, olam yagona jism, undagi barcha mavjud narsalar uning a‘zolaridir. Olamdagi butun narsalarni Xudo yaratgan, u birinchi sababdir. Borliqdagi hamma narsalar sabab-oqibat orqali bir-biri bilan bog’langan. Shuningdek, olim harakat va uning turlari, to’rt unsur haqida ham o’z fikrlarini bildiradi. Boborahim Mashrab (1640-1711) qarashlarida ham barkamol inson shaxsini shakllantirishda alohida e‘tibor berilganligi, insoniylik, pok muhabbatni uylash, kishilarni do’stlikka, vafodorlikka chaqirish, takabburli va yolg’on so’zlashdan saqlanish, nasl-nasabga ishonmaslik, iymon-e‘tiqodini sotmaslik, ota-onani hurmat qilish kabi qoyalar Mashrab dunyoqarashining mag’zini tashkil qiladi. Marshab ijtimoiy tengsizlik, adolatsizlikni ko’rib fig’oni oshadi, uning poetik qahramonlari adolatsizlikdan azob chekadi. Boshqa ijodkorlardan farqli o’laroq Mashrab hayotining qachonlardir oddiy odamlar uchun ham kulib boqishiga umid qiladi. Mashrab falsafasidan bahra olib yaratilgan she‘rlar o’zining mazmundolligi, o’ynoqiligi, sho’xligi va chinakam dunyoviyligi uchun xalq qalbidan chuqur o’rin oldi. Mirza Abdulqodir Bedil (1644-1721). Mirza Bedil ilmning ko’p sohalari, xususan falsafa, adabiyot, san‘atshunoslik bo’yicha ijod qildi. Bedilning “Irfon” (Bilim), “CHor unsur”, “Nuqot” (Xikmat) asarlarida barkamol inson g’oyasi haqidagi fikrlarni ifoda etgan. Bedil o’z falsafiy qarashlarini ijtimoiy hayotga tadbiq etib, jamiyat hayotidagi yomonlikni bartaraf qilish va yaxshilikni o’rnatish

niyatida haqiqatni izlaydi va boshqalarni ham shunga da‘vat etadi. U o’z zamonasidagi diniy va milliy fanatizm g’oyalaridan g’azablanadi. Sharbiy zadagonlarning g’arazgo’y va rahmsiz amaldorlarning jaholatparastligi va fribgarlilaridan nafratlanadi. Uning nazarida inson mo’‘jizakor, ayni chog’da u fitnalar manbai hamdir. Odamdagi bu ikki xil tabiatni hisobga olish kerakligiga e‘tibor qaratadi. Inson haqida, uning fazilat va nuqsonlari haqida gapirishdan maqsadi, unga (insonga) yaxshilini o’rgatish, yomonlikni yo’qotishdan iborat. Xullas, Mirza Bedilning insonparvarlik ruhi bilan sug’orilgan ijtimoiy va falsafiy g’oyalari o’sha davrda muhim ahamiyatga ega bo’ldi. b) XVII-XVIII asrlar Yevropa falsafasida ma‘rifatparvarlik g’oyalari. XVII- XVIII asrlar G’arbiy Yevropada O’yg’onish davri hisoblanadi. Bu davrda ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivoji tabiatni, undagi predmet, hodisalarning sifat va xususiyatlarini o’rganishga, bu esa o’z navbatida, falsafaning rivojiga olib keldi. Ushbu davrda astronomiya, matematika, mexanika, fizika, jug’rofiya, fiziologiya sohasida olib borilayotgan ilmiy izlanishlar yanada kuchaydi. Tabiat bilimning yagona manbai va bilim taraqqiyotining asosi bo’lib qoldi. Ilg’or olimlar va mutafakkirlar sxolastikaga va cherkovning g’oyaviy hukmronligiga qarshi birgalikda is‘yon ko’tardilar. Natijada fan bilan din o’rtasidagi kurash keskinlashadi. O’yg’anish davrida dinga qarshi fanni olg’a surgan olimlardan biri ilmiy astronomiyaning asoschisi Nikolay Kopernikdir (1473-1543 yillar). U o’zining 1543 yilda nashr etilgan «osmon jismlarining gir aylanishi» nomli itobida Arastu va Batlomusning (Ptolomey) cherkov rasmiy qabul qilingan geotsentrik nazariyasini rad etdi, unga o’zining geliotsentrik sistemasini qarshi qo’ydi. Geotsentrik nazariya bo’yicha olamning markazi Yer bo’lib, u doim harakatsiz turadi, uning atrofida Quyosh, oy va boshqa sayyorlar aylanib turadi. Kopernik o’z geliotsentirik sistemasida Yer olamning markazida emasligini, uning harakatsizligi noto’g’ri ekanligini ta‘kidlaydi. Uning ta‘limoticha, Yer bir tomondan o’z o’qi atrofida harakat qiladi, bu harakat kun bilan tunning almashinib turishining sababidir, ikkinchidan, olamning markazi Quyosh bo’lib, uning atrofida boshqa sayyorlar bilan bir qatorda Yer ham aylanib turadi.

Kopernikning geliotsentrik nazariyasining ahamiyati shundaki, butun dinga, sxolastik falsafa sistemasiga qaqshatqich zarba bo’lib tushdi. U tabiat fanlari rivoji uchun yo’l ko’rsatib berdi. Shu bilan birga, bu kashfiyot dunyoqarashning umumiy rivojiga tabiiy-ilmiy zamin bo’ldi. O’rta asr diniy falsafasiga qarshi kurashda o’yg’onish davrida panteistik falsafa vujudga keldi. Panteistik falsafa shunday falsafaki, (grekcha-rap-barisi va theos-xudo)-barisi xudo deydigan falsafiy ta‘limotdir. Panteizm-bu tabiatdan tashqari ilohiy kuchni inkor etib, xudo-tabiatning o’zi, deb biluvchi oqimdir. Bu ta‘limotga ko’ra, xudo shaxssiz ibtidodir, u tabiatdan tashqarida turmaydi, balki u bilan aynan birdaydir. Panteizm xudoni tabiat ichida qorishtirib, g’ayritabiiy ibtidoni rad etadi. Panteizm oqimining yg’onish davridagi vakili Jordono Bruno (1542-1600 yillar). Bruno o’z davrida bir nechada falsafiy asarlar qoldirgan. Chunonchi «Sabab, ibtido va yakka-yagona haqida», «Benihoyalik, koinot va olamlar haqida» falsafiy dialoglar. Bruno ta‘limoticha, moddiy olam birlamchi bo’lib, ong ikkilamchidir va moddiy olam mangu, u hech qanday xudo tomonidan yaratilgan emas, bordan yo’q, yqdan bor bo’lmaydi, u so’ngsiz va cheksiz, moddiy olam cheksiz predmet va hodisalar bir-biri bilan o’zaro aloqadadir. Bruno ta‘limoticha, Quyosh sistemasidan tashqari yana sanoqsiz dunyolar, sayyoralar mavjud, dunyo bepoyon moddiy olamning kichik bir qismidir. Yer esa-bepoyon olamning zarrachasidir. Kopernik o’z geliotsentrik nazariyasi olamning moddiy birligini ta‘kidlagan bo’lsa, Bruno har bir dunyo chekli, lekin sanoqsiz dunyolardan iborat olam esa bepoyondir, degan xulosaga keladi. Uningcha, cheksiz moddiy dunyolar o’rtasida bog’lanish va o’zaro taqozolanish, birlik va qarama-qarshilik munosabati davom etadi. Bu borada Bruno O’yg’onish davrining boshqa mutafakkiri Nikolay Kuzanskiy qarama-qarshiliklar haqidagi dialektik fikrlarini rivojlantirdi. O’rta asr sxolosti falsafasiga qarshi kurashda N.Koperni va J Brunoni izdoshi buyuk olim-mexanik, astronom, fizik Galeleo Galiley (1564-1642 yillar) ham muhim rol o’ynaydi. Galiley asarlari: «Olamning eng asosiy ikki sistemasi- Ptolomey sistemasi va Kopernik sistemasi haqida dialog» (1632 yil). N.Kopernik,

J.Bruno va Galiley feodal reakkunyasiga, uning mafkurasi-sxolastik falsafa va dinga qarshi kurashda qamoq, quvg’in va o’limdan qo’rqmay, mardlik va qahromonlik krsatdilar. Ular idealizmni shafqatsiz fosh etib, fan tarixida inqilob qildilar. Xulosa qilib shuni aytish kerakki, O’yg’onish davri tabiatni bilishga qiziqishning o’sishi, fanning dinga qarshi kurashi bilan belgilanadi. Bu yo’nalish yangi davrda yanada kuchaydi. XVII va XVIII asrlar /arbiy Yevropa taraqqiyotida yangi davr hisoblanadi. Ana shu davrda N.Kopernikning geliotsentri nazariyasining ta‘siri tobora kuchaya bordi. Kepler sayyorlar harakat qonunini yaratganligi, Galeliyning mexanika nazariyasi vujudga keldi. Nyuton mexanikaning asosiy qonunlarini kashf qildi. Tabiiyot fanlarining bu ashfiyotlari diniy mafkuraga zarba berdi va yangi dunyoqarash uchun ilmiy asos tayyorladi. Lekin shunga qaramay, yangi ilmiy dunyoqarashning asosi mexanik va metafizik tabiatga ega edi. Ilg’or burjua mamlakatlarida tabiiyot fanlari bilan uzviy aloqada, cherkov dogmalariga qarshi keskin kurash jarayonida yangi metafizik va mexanistika vujudga keldi. Bu ilg’or dunyoqarash bo’lib, falsafa tarixida ikkinchi shaklidir. Yangi davr metafizik tabiati bu davr tarixiy sharoiti va tabiiyot fanlari taraqqiyoti darajasiga bog’liqdir. Chunki qadimgi dardan boshlab yig’ilgan tabiat to’g’risidagi bilimlar umumiy xarakterga ega bo’lib, u yangi davrning tajribasi va fan talabiga javob bera olmaydi. Shuning uchun yangi davr tabiatshunoslari tabiatdagi hodisalar, dalillarni yig’ish va o’rgansh, chuqurroq bilish maqsadida ularni bir-biridan ajratib o’rgandilar. Predmet va hodisalarni bunday o’rganish bora-bora odatga aylandi. Buning natijasida tabiatshunoslar tabiatdagi predmet va hodisalarda, o’zaro bog’lanish, bir-birini taqozolash, rivojlanish yo’q, degan xulosaga keldilar. Ular uchun olam qotib qolgan tasodifiy hodisalar yig’indisidan iborat bo’lib ko’rindi. Tabiiyot ilmida xukmron bo’lgan bu metafizik metod falsafa sohasiga F.Bekon va J.Lokk tomonidan kiritilgan edi. Yangi davr mexanik tabiati qo’yidagilar bilan belgilanadi. XVI-XVIII asrlarda tabiiyot fanlar ichida mexanika va matematika fanlari katta yutuqlarga ega

bo’lib, kimyo va biologiya esa bu davrda hali u qadar rivojlanmagan edi. Shuning uchun ham bu davr olimlari mexanika va matematikani tabiatdagi barcha hodisalarga tatbiq etish mumkin bo’lgan umumiy fan, tabiatdagi barcha sirlarini ochib beruvchi kalit, deb e‘lon qildilar. I.N.Nyutonning fizik tadqiqotidagi mexanik sababiyat matematika tomonidan asoslangandan keyin mexanitsizm yana mustahkamlandi. Mexanitsizm ta‘limoticha, olamda har bir jismning holati boshqa jismning holatiga, shuningdek har jismning tengligi yoki harakat sababi boshqa jismning harakati yoki tengligiga bog’liq. Predmet yoki hodisalarning o’zi harakat manbai emas, u o’z-o’zidan harakat qilish qobiliyatiga ega emas. Materiya harakatning sababi uning o’zidan tashqarida bo’lib, harakat esa sifat jihatidan bir xil bo’lgan predmetlarning makonda oddiy o’rin almashuvidan iboratdir. Mexanitsizm materiya harakatining mexanik shaklinigina e‘tirof etib, uning boshqa shakllarini inkor etdi. Natijada mexanistlar tabiatdagi sifat o’zgarishlarini, taraqqiyotni butunlay inkor etdilar. Shuning uchun mexanitsizmning bilish metodi amalda metafizik metoddir. Metofizik va mexanistik ingliz faylasuflari F.Bekon, J.Lokk, T.Gobbs, frantsuz faylasuflari R.Dekart, Lametri, Gelvetsiy kabilarning qarashlarida o’zining yorqin ifodasini topdi. Bu davr ingliz vakillaridan biri Frensis Bekon (1561-1626 yillar) dir. Uningcha, haqiqiy falsafa amaliyot bilan mustahkam aloqada bo’lishi, kishilar mehnati bilan chambarchas bog’liq bo’lishi lozim. U “yangi organon”, “yangi atlantida” asarlarida sxolastikani tanqid etdi va tabiatni ilmiy tushunishni asosladi. U bilishning induktiv usulini asosladi. Induktiv usulning mohiyati: 1. Dalillarni kuzata borishdan; 2. Ularni sistemalashtirishdan va turlarga bo’lishdan; 3. Ularni keraksiz dalillardan tozalashdan; 4. Voqealarni tarkibiy qismlarga bo’lishdan; 5. Dalillarni tajribada tekshirib chiqishdan; 6. Dalillarni umumlashtirishdan iborat. Beon materiyani to’xtovsiz harakatda bir holatdan ikkinchi holatga o’tib turadi, deydi. Uning kamchiligi, harakatni mexanik harakat bilan cheklab qo’ydi. Tomas Gobbs (1588-1679 yillar). U mexanistik usulga asoslanuvchi mutafakkirdir. U empirik edi. Tomas Gobbs materiya olamning asossini tashkil

etishini e‘tirof etib, ong uning hosilasi ekanligini isbotlashga harakat qiladi. U davlatning kelib chiqishi haqida gapirib, davlatdan oldin xususiy mulkchilik bo’lmagan deydi. XVIII asrning eng yirik mutafakkirlaridan biri Frantsiyalik Rene Dekart (1596-1650 yillar) edi. Dekart ikki xil substantsiya: (mohiyat degani) materiya va ruh yonma-yon ravishda mavjud bo’lib, ular xudoga bo’ysunadilar, tushuntirgani holda dualistik nuqtai nazarda turdi. U bilishning deduktiv usulini ishlab chiqishga harakat qildi. U ratsionalizmning asoschisi hisoblanadi. « Men fikr qilayapman, demak mavjudman№ deb xulosa chiqaradi. Dekart tomonidan yaratilgan deduktiv usulning talablari qo’yidagilardan iborat: 1. Bilish, aniq shubhaga o’rin qoldirmaydigan darajada bo’lish kera; 2. Tekshirilayotgan muammolarni imkoni qadar mayda qismlarga bo’lib o’rganish lozim; 3. Fikr yuritganda oldin oddiydan murakkabga o’tish lozim. 4. Bilish jarayonida tadqiqotni to’la olib borish kerak, hech narsani qoldirish mumkin emas. Uning qarashlari muhim rol o’ynaydi. Gollandiyalik Benedikt Spinoza (1631-1677 yillar) XVII asr ko’zga ko’ringan vakilidir. Uning dunyoqarashida substantsiya haqidagi ta‘limot asosiy o’rin egallaydi. Substantsiya, tabiat bitta bo’lib, u o’zining atributlari, ya‘ni ajralmas xususiyatlari orqali namoyon bo’ladi. Substantsiya moduslar (o’tkinchi narsalar)ga ega bo’lib, moduslar tabiatning, substantsiyasining holatini tasviflaydigan, paydo bo’lib va yo’q bo’lib ketadigan narsalarning xossa va xususiyatlaridan iborat. Xulasa shuki, Spinoza falsafasi metafizik usulga asoslangan edi. Uningcha substantsiya harakat qilmaydi va rivojlanmaydi. Spinozaning substantsiya haqidagi falsafiy ta‘limotiga qarshi Leybnits (1676-1716 yillar) Uning fikricha,, substantsiyalar turli-tumandir. Leybnits ularni monadalar, (monada-yunoncha so’z bo’lib, yakka, bir butun, degan ma‘noni bildiradi. Falsafada borliqning kelib chiqish asoslarini tushunishda foydalaniladi.) deb ataydi. Monadalar bir butun bo’lib, ular qismlarga bo’linmaydi. Ular moddiy narsalarga xos xususiyatlarga ega emas, chunki ular ruhiy narsalardir. Faoliyat har bir monadaning mohiyatini tashkil etadi.

Bundan tashqari yangi davr faylasuflari tomonidan bilish masalalari ham keng ishlab chiqila boshladi. Ularning ijtimoiy-siyosiy qarashlarida inson va jamiyat masalasi juda katta o’rin tutadi. Uyg’inish davrining insonga blgan qiziqishi bu davrda yanada kuchaydi. Yangi davr faylasuflaridan biri Jon Lokk (1632-1704 yillar) bo’lib, uning ta‘limotiga ko’ra, bilish inson bilan tabiat orasidagi munosabat jarayonidan iborat bo’lib, kishi g’oyalarining, tushunchalarining moddiy olam predmetlariga mos kelishi haqiqatdir. U, sifat birlamchi va ikkilamchi sifatlarga bo’linadi, deb tushuntiradi. Birlamchi sifatlar predmetlar-ning hajmi, shakli, holati, zarakati kabilardir. Rang, hid, ta‘m kabilar ikkilamchi sifatlardir. Jon Lokk inson haqida fikr yuritib, u insonning tabiiy huquq qoidalarini ishlab chiqa boshlaydi. Yangi davr falsafasida XVIII asr frantsuz materialistlarining qarashlari ham alohida e‘tiborga loyiqdir. Frantsuz materialistlaridan P.Golbax (1723-1789 yillar), D.Didro (1713-1784 yillar), .Gelvetsiy (1715-1771 yillar), J.Lametri (1709-1751 yillar) bo’lib, ularning ta‘limoticha, hamma mavjud narsalar moddiydir. Kishi sezgi a‘zolariga ta‘sir etuvchi hamma narsalar-materiyadir. Materiya mayda molekula va atom zarrachalaridan tashkil topgan. Atomlar esa-materiyaning bir xildagi bo’linmas, mayda zarrachalaridan iboratdir. Frantsuz filosoflarining atomlar to’g’risidagi fikrlari mexanistik bo’lsa-da, lekin sha davr olamning moddiy birligini asoslashda muhim ahamiyatga ega edi. XVIII asr frantsuz filosoflarining xizmatlaridan biri shuki, ular Dekart va Nyutonning harakat materiyaga xudo yoki birinchi turtki tomonidan berilgan, degan qarashlarni rad etib, harakat materiyaning ajralmas xususiyati, harakatsiz materiya bo’lishi mumkin emas, deb ta‘kidladilar. Lekin shuni ham aytish joizki, frantsuz filosoflari materiya va harakat birligini harakat materiyaning yashash qobiliyati, deb tushungan bo’lishiga qaramay, ular harakatni tushunishda mexanistik darajadan yuqoriga ko’tarila olmadilar. Sharakat, ularcha, predmet yoki hodisalarning fazodagi oddiy o’rin almashuvidan iborat edi.

Frantsuz materialistlari dunyoni bilish mumkinmi, degan savolga ham ijobiy javob berdilar. Ular o’z bilish nazariyasida J.Lokkning sensualistik qarashlariga tayanadi, (sensualizm-lotincha so’zdan olingan bo’lib, sezgi, his, degan ma‘noni bildiradi. Bilish nazariyasida u bir yo’nalish bo’lib, sezgilarimizni, bilimlarimizning birdan-bir manbai deb qaraydi). Frantsuz faylasuflarining ta‘limoticha, tabiat predmetlarini bilish-ularni sezishdan iborat, sezgining manbai esa-ob‘ektiv reallikdir, chunki materiyagina bizning sezgi a‘zolarimizga ta‘sir eta oladi. Frantsuz materialistlari har qanday «to’g’ma g’oyalarni» qat‘iy rad etdilar. Ularning fikricha, har qanday sezgi, oddiy g’oyalar sezgilarimizning oqibatidir. Ular bilish jarayonida aqlning roli inkor etmadilar. Ularcha, sezgilarimiz- tafakkurning asosi va mazmuni, tafakkur esa miyaning bir qancha sezgilarni yig’ish, qo’shish, solishtirish qobiliyatidan iboratdir. Umuman, ularning bilish nazariyasi tabiiyot fanlarining rivojiga ijobiy ta‘sir etdi. Shu bilan ularning bilish nazariyalarida bir qadar nuqsonlar ham mavjud edi. Ya‘ni metafizik tabiatga ega edi. Bu degani-ular bilish oddiydan murakkabga qarab boruvchi dialektik jarayon deb bilmadilar, shuningdek, bilish jarayonida kishilarning ijtimoiy-tarixiy tajribasi ahamiyatini tushunmadilar. Frantsuz faylasuflar ijtimoiy hodisalarni tushunishda ham bir qator muhim fikrlarni o’rtaga tashladilar. Jumladan, kishi ijtimoiy muhitining mahsuli, ijtimoiy muhit qanday bo’lsa, kishi ham shunday bo’ladi, deydilar. Frantsuz ma‘rifatparvarlari inson, uning manfaatini, baxti, erki haqida muhim fikrlarni o’rtaga tashlaydilar. Ularcha, hamma baxtga, ozodlikka, adolatga bab-barobar huquqlidir. Bu juda ham qimmatli fikrdir, albatta. Xulosa shuki, frantsuz ma‘rifatparvarlarining ijtimoiy-siyosiy qarashlari falsafiy fikr taraqqiyotida muhim ahamiyatga ega bo’ldi. v) XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asr boshlarida Markaziy Osiyo ma‘rifatparvarlarining jamiyat hayotini insonpar-varlashtirish borasidagi say‘- harakatlari. XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asr boshlarida ijtimoiy fikrda ma‘rifatparvarlik g’oyalari keng tarqaldi.

O’rta Osiyo ma‘rifatparvarligi ham feodal tartiblariga qarshi, mamlakatni feodal qoloqligidan chiqarish uchun kurashuvchi ilg’or kuchlarning manfaatlarini ifodalovchi g’oyaviy harakat edi. Biroq, O’rta Osiyo ma‘rifatparvarlarining faoliyati XIX asr oxiri va XX asr boshlari Yevropada kapitalizmning to’la tantana qilganligi, o’lkaning Rossiyaning mustamlakasi sifatida keskin siyosiy kurash doirasiga tortilganligi davriga to’g’ri keladi. Bu hol rta Osiyo ma‘rifatparvarligida iz qoldirmay iloji yo’q edi. Turkistonda ma‘rifatparvarlik harakati ikki bosqichda kechdi. Birinchi davrda feodal tuzum va tartiblarini tanqid qilish, madaniy-ma‘rifiy sohadagi yangiliklarini egallash, Ovro’poning turli tillarini o’rganishni targ’ib qilish, ilm- fanning ahamiyatini ko’tarish kabi masalalar olg’a surildi. Ahmad Donish, Avaz O’tar, Furqat, Muqimiy, Zavqiy singari ma‘rifatparvarlar ma‘rifatparvarlik g’oyalarini targ’ib qilib chiqdilar. Ikkinchi bosqichda ma‘rifatparvarlikning yuqori bosqichi bo’lgan jadidizm oqimining vujudga kelishi edi. Jadidizm ta‘limotining asosiy maqsadi: yangicha ta‘lim-tarbiya, yangi usul maktablarini yo’lga qo’yish, dunyoviy ilmlarni har tomonlama egallash, maorif-madaniyatda yangi tartiblarni o’rnatish, yangi ijtimoiy-siyosiy masalalarni rivojlantirishga qaratilgandir. Jadidli harakati turkiy millatlarning ma‘naviy-madaniy rivojlanishiga asosiy sabablardan biri bo’ldi. Turkistonda yangi usul maktablari ochilib, ma‘rifatparvar, ilg’or pedagoglar bu maktablar uchun turli qo’llanmalar yarata boshladilar. Behbudiy, Munavvar Qori, Fitrat, Abdulla Avloniy, Irbat, Shamza kabilar bu sohada jonbozlik ko’rsatdilar va bu ishda faol ishtirok etdilar. Jadidlar boshqa o’lkalardagi ma‘rifatparvarlik harakati bilan ham aloqa o’rnata boshladilar. Bu darda Turkistonda ma‘rifatchilik va jadidchilikning turli, yangi ta‘lim-tarbiya, o’quv-o’qituv masalalari o’zida aks ettiruvchi juda ko’p jurnallar chop etildi. “Taraqqiyot”, “Oyna”, “Sadoyi Turkiston”, “Samarqand” kabi jurnallar shular jumlasidandir. XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asr boshlarida Markaziy Osiyo ma‘rifatparvarlarining jamiyat hayotini insonparvarlashtirish borasidagi say‘- harakatlari turli bosqichda turlicha bo’ldi. Ma‘rifatparvarlarining jamiyat hayotini

insonparvarlashtirish borasidagi say‘-harakatlari asosan ma‘rifatparvarlik va jadidchilikda o’z aksini topdi. 1.Ma‘rifatparvarlikning ilk namoyandalari. Ma‘rifat-parvarlikning ilk namoyondaliridan biri, aniqrog’i asoschilaridan biri Buxoro xonlik tuzumining birinchi tanqidchisi Ahmad Donish (1827-1897) edi. Buxoro xonligini Rossiya bilan taqqoslab, Donish o’z vatanini iqtisodiy va madaniy jihatidan orqada qolganligini ko’rsatib beradi. Bu ahvolning asosiy sababini u Buxoro amirlarining nodonligi va o’z boshimchaliklarida deb bildi. Ahmad Donish o’z xalqini zulm va nochorlikdan qutqazish choralarini izlaydi. Uningcha, Buxoro davlat tuzumi isloh qilinsa, davlat xukmdori odil va donishmand bo’lsa, xalqni qashshoqlikdan qutqarish mumkin bo’ladi. Mamlakatning boshqarish tartiblarini isloh qilish zarurligini uqtirish maqsadida Donish isloh loyihasi bilan amirga murojaat qiladi. Ahmad Donish davlat bir guruh kishilarga emas, balki xalq manfaatlariga xizmat qilishi kerak, degan g’oyani asoslaydi. Buning uchun xukmdor bilimdon, odil va donishmand bo’lmog’i shart. Donish yer yuzidagi barcha boyliklar odamlar va xalqlar o’rtasida teng taqsimlanadi. Odamlar qadim zamonlarda teng bo’lishgan, keyinchalik kuchlilar kuchsizlarning mulklarini tortib olish natijasida tengsizlik kelib chiqqan. Markaziy Osiyo mamlakatlarida ma‘rifatparvarlik ta‘limotini yanada riojlantirish uchun Qaraqalpoq xalqining buyuk shoiri va mutafakkiri Berdimurod Berdak (1827-1900), o’zbek ma‘rifatparvarlari Sattorxon (1843-1902), Furqat (1858-1909) asarlarida ham ifodasini topgan. Sattorxon fikricha, jamiyat taraqqiyotining asosini ilm-fan, ma‘rifat tashkil qiladi, bu jamiyatning farovon yashash garovidir. Uningcha, ilm-fanga, taraqqiyotga erishish vositalaridan biri-boshqa xalqlar bilan do’stona aloqada bo’lish, undan ibrat olish va o’rganishdir. Sattorxonning ma‘rifatparvarlik faoliyati o’z xalqiga chuqur muhabbat, xalq ommasini ma‘rifatli qilish ishiga sadoqat tuyg’ulari bilan sug’orilgandi. Furqat ilm-fan jamiyat taraqqiyotining asosiy kuch deb tushunadi. Furqat xon va beklarning o’zaro urush va nizolarini qattiq

qoralaydi, bu urushlar xalqqa og’ir kulfat ekanini, mamlakatni vayronlikka olib kelganligini ta‘kidlaydi. 2. Ma‘rifatparvarlik harakatining demokratik namoyon-dalari. Muqimiy (1850-1903), Zavqiy (1853-1921), anbar Otin (1870-1914), Shamza Shakimzoda (1889-1929) asarlarida ma‘rifatparvarlik harakatining demokratik g’oyalari bilan sog’orilgandir. Ular ham ijtimoiy taraqqiyot jamiyat a‘zolarining ilm-fanga, bilimga ega bulishiga bog’liq, deb tushunganlar. Mamlakat qoloqligiga ilm- fanning rivojlanmasligini sabab deb bildilar. 3. Jadidizm. Shu vaqtga qadar jadidizmni o’rganishda unga aqidaparastlik bilan yondashish, jadidlar harakatini millatchilik harakatidir deb bir tomonlama buzib ko’rsatishga olib keldi. Aslida esa jadidizm ma‘rifatparvarlik harakatining yuqori bosqichi bo’lib, uning namoyandalari mamlakatni feodal qoloqlikdan chaqarish, milliy mustaqillikka erishish uchun kurashda jonbozlik ko’rsatdilar. Ular asosan madrasa talabalari, yangi usul maktab o’qituvchilari, mayda savdogarlardan iborat edi. Keyinchalik yirik savdogarlar, endigina paydo bo’la boshlagan sanoat korxonalari egalari ham ular safiga qo’shilib, jadidlar harakatini asosan moddiy jihatdan qulladilar. Jadidlar harakatining yirik namoyandasi, uning nazariy asoschilaridan biri Mahmudxo’ja Behbudiydir (1879-1919). Behbudiy o’z o’yida kambag’al oilalar bolalari uchun yangi usul maktabini ochdi va shu maktabda tarix, geografiya, adabiyotdan dars berdi, o’zbek va fors tillarida bir necha darsliklar yozdi. Behbudiy jadidchilik harakatining boshqa bir qancha rahbarlari Munavvar qori, Fitrat, Fayzulla Xo’jaevlar bilan birgalikda umrining oxirigacha o’z xalqining ma‘naviy va siyosiy ozodligi uchun kurash olib bordi. Jadidchilik harakatining asosiy maqsadi maorif tizimini isloq qilishdan iborat edi. Jadidlar milliy mustaqillik manfaatlarini himoya qila oladigan, iqtisodiy va siyosiy qaramlik va qoloqlikdan chiqish muammolarini biladigan zamonaviy bilimga ega savodli kadrlar bo’lishi zarurligini yaxshi anglashardi. Shuning uchun ham dunyoviy bilimlarni o’rganish ishlari, maorif tizimini isloh qilish masalasi

XIX asr oxiri va XX asr boshlarida ahamiyatga ega bo’lgan eng muhim masalalaridan biri bo’lib qoldi. g) Klassik va noklassik falsafada inson intellektual imkoniyatlarining ulug’lanishi. XVIII asrning ma‘rifatparvarlik falsafasi klassik falsafani shakllantirishda sezilarli ta‘sir o’tkardi. Klassik falsafa deganda – eng avvalo XVIII-XIX asr nemis klassik falsafasi tushuniladi, chunki nemis klassik falsafasida o’yg’onish davridan boshlab XIX-asrgacha bo’lgan vaqtda inson ma‘naviyatida qilingan to’ntarish falsafiy fikrlash madaniyati blgan barcha o’zgarish o’z ifodasini topgan edi. Nemis klassik falsafasi butun Yevropa falsafiy tafakkur taraqqiyotini barcha yutuqlarini o’zida mujassamlashtirdi. Nemis klassik falsafasi shakllantirgan asosiy vakillari: I.Kant, I.T.Fixte, F.R.SHelling, G.F.V.Gegel va L.Feyerbaxlarning xizmatlari katta bo’ldi. Shulardan biz I.Kant, G.F.V.Gegel va L.Feyerbax falsafasi haqida batafsilroq fikr yuritamiz. I.Kant (1724-1804 yillar) nemis klassik falsafasi yirik vakillaridan biri edi. Uning falsafiy ta‘limoti ikki muhim davr bo’linadi - tanqidiy falsafagacha bo’lgan (XVIII asrning 70-yillarigacha) davr va tanqidiy falsafa davrigacha bo’lish mumkin. Birinchi davrida tabiatshunoslikning falsafiy masalalari bilan shug’ullandi. 1785 yilda yozgan eng yirik asari «Osmon umumiy tabiiy tarixi va nazariyasi»da Quyosh sistemasi koinotdagi boshlang’ich katta tumanlikning aylanma harakat qilishi natijasida kelib chiqqan, deb hisoblaydi. Bu o’zaro tortilish va itarilish sayyoralar, jumladan Yer ham, I.Kant ta‘limotiga ko’ra, uzoq davom etgan tabiiy - tarixiy taraqqiyotning mahsulidir. XVIII asrning 70-yillaridan boshlab I.Kant faoliyati-ning ikkinchi davri boshlandi. Bu davrda u o’z e‘tiborini insonning bilish qobiliyati va imkoniyatlarini tahlil qilishga qaratib, ob‘ektiv reallikning mavjudligini e‘tirof etadi va uni «narsalar o’zida» deb ataydi. Lekin uningcha «narsalar o’zida»ni bilish mumkin emas. U dunyo qonunlarining ob‘ektiv xarakterga egaligini mutlaqo tan olmaydi. Uning fikriga ko’ra, kishilarning idroki tabiatga qonunlar ato etadi. Shuning uchun ham inson aqli tabiatga moslashishi kerak emas, balki tabiat inson aqliga moslashishi kerak. Kantning xizmatlari shu bo’ldiki, Transtsendental (lotincha -

chegaradan chiqmoq). Bu termin Kant falsafasida muhim ahamiyatga egadir, chunki Kant, insonning bilishi transtsendent olamga, «narsalar o’zida» olamiga kirishga qodir emas, deb hisoblar edi. Inson bilimlarini ichki strukturasining o’rganib bilimlar ikki darajada: Emperik va Trantsendental darajada mavjud bo’ladi deb tushuntiradi. Uning fikricha, Emperik bilim insonning individual xususiyatlarga bog’liq bo’lsa, Trantsendental bilim insonning umumiy holatiga, uning kelib chiqishiga u yashayotgan muhitga bog’liq bo’ladi deb tushuntiradi. Xullas Kant falsafaning eng muhim funktsiyalari gneseologik ekanligini isbotlab berdi, gneseologiya eng avvalo insonning faoliyatini o’rganishga, insondagi qobiliyatlar, malakalarini bilishga qaratilmog’i zarur degan fikrning ilgari surdi. Nemis klassik falsafasining eng yirik vakilidan yana biri - G.F.V.Gegel (1770-1831) edi. Gegel to’g’risida so’z borganda uning falsafasidagi ikki tomonini idealistik sistemasi va dialektik metodni farq qilmoq zarur. Agar dialektik metod o’zida “ratsional mag’izni” taraqqiyot to’g’risidagi ta‘limotni gavdalantirgan falsafa shaklida bo’lsa, uning idealistik sistemasi esa konservativ bo’lib, taraqqiyotning to’xtab qolishini talab etadi va shuning natijasida dialektik metodga tubdan ziddir. Gegel falsafasining asosiy masalasini ob‘ektiv idealizm nuqtai nazaridan hal etdi. Gegel falsafasining asosiy formulasi (ya‘ni idealistik sitemasi) “Absolyut ideya”, - “tabiat”, -“jamiyat” yoki “tezis”,- “antitezis”,- “sintez”dan iboratdir. Gegelning xizmati shuki, u birinchi bo’lib, butun tabiiy, tarixiy va ma‘naviy dunyoni bir jarayon shaklida, ya‘ni uzluksiz harakat qilib, o’zgarib, qaytadan tuzilib, taraqqiy qilib turadigan holda ko’rsatdi va bu harakat bilan taraqqiyotning ichki bog’lanishini ochib berishga urindi. Boshqacharoq aytganda, Gegelning idealistik falsafasining eng muhim xususiyati shundan iboratki u “Absolyut idea”ga, “Absolyut ro’h”ga harakatdagi dialektik rivojlanishdagi hodisalar deb qaraydi. Xuddi shuning uchun ham taraqqiyot, rivojlanish g’oyasi Gegelning idealistik dialektikasining asosiy mag’zi edi. Gegel dilektikasining “ratsional mag’zi” ichi ziddiyatlarning topish va uni bartaraf qilish, qarama-qarshi tomonlari

o’zgarib turishi, miqdoriy o’zgarishlarning sifatiy o’zgarishlarga o’tishi, eski sifatning o’rniga yangi sifatning vujudga kelishi, yangi sifat eski sifatning rad etishi, o’z navbatida eskilikning ham, yangilikning ham progressiv tomonlarining o’ziga qabul qilishi xuddi shunday o’zgarishlar tufayli rivojlanish, taraqqiyotni vujudga kelishining tushuntirib berdi. Biroq Gegel o’zi idealist bo’lgani uchun, tabiat, jamiyatda sodir bo’ladigan o’zgarishlarning “absolyut ideya”ga bog’lab qo’ydi. U tabiatda, jamiyatda bo’ladigan o’zgarishlarning tan olmas, bularning hammasi “absolyut ideya”ning tashqi ko’rinishi deb tushuntiradi. Shunday qilib Gegelning idealistik sistemasi va dialektik metodi nemis klassik falsafa maktabining yana balandroq cho’qqiga olib chiqdi. Nemis klassik falsafasining yana bir vakili -L.Feyerbax (1804-1872 yillar). U tabiat kishi va uning ongidan tashqarida va undan mustaqil ravishda mavjud ob‘ektiv reallikdir. Feyerbax fikricha, olam tabiatdangina iborat, tabiat hech qanday mistik, ilohiy narsa emas, balki yorug’lik, elektr, magnetizm, havo, suv, o’t, hayvonot, o’simliklar va insondan iborat. Bilish nazariyasida esa Feyerbax ob‘ektiv reallikni bilish mumkinligini shubhasiz e‘tirof etadi. U bilish nazariyasida agnostitsizmga qarshi kurashib, tabiatning inson ongidan mustaqilligini, bilimlarimiz tabiatning inson miyasidagi in‘ikosidan iborat ekanligini ta‘kidlaydi. U moddiy olamni bilish mumkinligini inkor etuvchi Kant agnostitsizmini ham qattiq tanqid qiladi va rad etadi. Biroq Feyerbax antropologik materializm edi. (antropologizm-grekcha. Inson to’g’risidagi ta‘limot). Feyerbax ta‘limoticha, faqat inson orqali tabiat o’zini payqaydi, sezadi va o’zi to’g’risida fikrlaydi. Shuning uchun falsafa antropologiya (inson to’g’risidagi ta‘limot) bo’lishi lozim. Feyerbax o’zining antropologik materializmida borliq va tafakkur, ob‘ektiv va sub‘ektiv, fizik va ruhiy jarayonlarning birligini asoslab, din va dualizmni qat‘iy rad etadi. Xulosa shuki, nemis klassik faylasuflari o’z o’tmishdoshlariga nisbatan dialektik, bir necha yangi falsafiy g’oyalarni ishlab chiqib, bu fanni yanada yuksak bosqichga ko’tardilar. XVIII asr oxiri - XIX asrning boshlarida vujudga kelgan Noklassik falsafiy qarashlar Marksizm falsafasida o’z ifodasini topdi. Karl Marks (1818-1883),

Fredrix Engels (1820-1895) tomonidan Marksizm falsafasining yaratilishi ijtimoiy fan taraqqiyotining muhim yutuqlaridan biri bo’ldi. Karl Marks va Fredrix Engelsning falsafiy ta‘limoti Nemis klassik falsafasining, ya‘ni buyuk namoyondalari Kant, Gegel va Feyerbaxning ta‘siri katta bo’ldi. Marksizm falsafasining eng muhim xususiyatlari qo’yidagilardan iborat: 1. Marks va Engelsning falsafiy ta‘limotining eng muhim xususiyati, undagi falsafiy dunyoqarash siyosiy, iqtisodiy, ilmiy, sotsial g’oyalar bilan chirmashib ketganligida edi. 2. Marks va Engels ijtimoiy fan taraqqiyotida qo’shgan eng muhim hissalaridan biri sinfiy kurash va ijtimoiy-iqtisodiy formatsiya nazariyasining ishlab chiqanligidadir. 3. Marks va Engels qoldirgan falsafiy merosning eng muhim durdonalaridan biri materialistik dialektik kontsepsiyasining yaratganligidadir. Marks va Engels ushbu kontsepsiyaning nemis klassik falsafasining buyuk namoyondalari Gegel va Feyerbax falsafasining tanqidiy o’rganish natijasida yaratdilar. 4. Insonning jamiyatdan begonalashuvining asosiy sababi xususiy mulk deb tushuntirdi. 5. Marks va Engelsning tushuntirishicha insonning ma‘naviy qiyofasining belgilashda praktika hal qiluvchi ahamiyatga ega bo’ladi, chunki insonni moddiy va ma‘naviy sferadagi faoliyati asosida praktika yotadi. Xuddi o’sha faoliyat olamni o’zgartirishga qodir ekanligining tushuntirib berdi. Bunday fikrlarning olg’a surish bilan Marksistik falsafaning eng muhim qoidasi inson borlig’ining ayniqsa uning amaliy faoliyati olamshumul tarixiy voqea ekanligi yana bir bor isbotlandi. 6. Marksistik falsafaning asoschisi Karl Marks insonning ongi borliq bilan bevosita bog’liq ekanligini, ong ob‘ektiv borliqning inson miyasidagi in‘ikosi ekanligining isbotlab berdi. Shar qanday dunyoqarash ijtimoiy turmushning mahsuli ekanligini tushuntirib ideologik kontsepsiyaning ishlab chiqdi. d) Antiklassik falsafa. XX asr oxirlarida bir gruppa faylasuflar Nemis klassik falsafasida olg’a so’rilgan, yuqorida biz eslatib o’tgan printsiplarning tanqidiy

rivojlantirgan bo’lsa (jumladan: Noklassik falsafa) bir gruppa faylasuflar esa Nemis klassik falsafasiga qarshi chiqdilar. Xuddi shuning uchun ham XX asr falsafasining eng muhim xususiyatlari Noklassik va Antiklassik falsafaning vujudga kelganligidir. Boshqacha aytganimizda bir tomonda nemis klassik falsafa maktabini tanqidchilari vujudga kelgan bo’lsa, ikkinchi tomondan Nemis klassik falsafa maktabining himoyachilari vujudga keldi, ya‘ni Noklassik va Antiklassik falsafa vujudga keldi. Antiklassik falsafaga qarshi bo’lgan Noklassik falsafa Neokantchilik, Neogegelchilik, Neotomizm falsafiy oqimlarda o’z ifodasini topdi. Antiklassik falsafaga XIX asrning ikkinchi yarmida asos solindi. Antiklasizm printsiplari nemis faylasufi F.Nitsshe (1844-1900), daniyalik faylasuf S.Kerkegor (1813-1855), O.SHpengler (1880-1936), Berdyaev, Solovev asarlarida o’z ifodasini topdi. Germaniyada «Radikal nigilizm», Rossiyada «Simfolizm», «kosmizm» taraftorlari. Klassik falsafa printsiplarining qattiq tanqid qildilar. Klassik falsafiy fikrlash madaniyatining markazida «ratsionalizm» yotgan bo’lsa, XX asrga xos Antiklassik falsafiy fikrlash madaniyatining markazida “irratsionalizm” yotadi. Xuddi shuning uchun ham XX asr falsafasining o’ziga xos eng muhim xususiyatlaridan yana biri «ratsionalizm» bilan “irratsionalizm” orasidagi o’zaro kurashini avj olishidir. XIX asrning oxiri XX asr boshlarida rus antiklassik falsafasidagi asosiy xususiyat diniy mistik, diniy simvolik xarakterga ega edi, chunki bu davrda rossiyada turli ziddiyatlar keskinlashib borayotgan edi, turli-tuman fikrlar kurashi turli-tuman falsafiy oqimlarda o’z ifodasini topdi. O’sha davrdagi diniy mistik qarashlar yuqorida eslatib o’tkanimizdek Solovev, Berdyaev asarlarida o’z ifodasini topdi. Ularning qarashlari nafaqat Rossiya balki Yevropada yoyildi. Rus falsafiy oqimlarining yana biri vatan madaniyati va adabiyoti bilan bevosita bog’liq edi. Boshqacha aytganimizda falsafiy fikrlar publistik adabiy adabiyotlar bayon qilingan edi. O’sha vaqtdagi publistik adabiyot asarlarning xususiyatlari, unda simvolizm vujudga kelgan edi, shuni alohida ta‘kidlash lozimki XIX asrning oxiri va XX asrning boshlarida Rossiyada aniqroq aytganimizda rus falsafasida

tabiiy fanlarga tayanish uchli edi. Shu bilan birgalikda gumanitar fanlarga e‘tibor ham kundan kunga oshib bormoqda edi. Vernadskiy qarashlaridan insogn bilan kosmos orasidagi aloqadorlikka e‘tibor kuchaydi. Shuning uchun ham ularning falsafiy qarashlirining xarakteri “Kosmizm” xarakterga ega edi. Kosmizmda esa ikkita tententsiya Fantastika va Teologik printsiplarga sajda qilish edi. Ushbu printsiplarning asoschilari asosan Tsiolkovskiy, Vernadskiy, Florenskiy, Chishevskiy edilar. Xullas XX asrning birinchi o’n yilligida g’arbiy Yevropa, jumladan rus falsafasida klassik rattsionalizmning tanqid qilish tententsiyasi kuchli edi. Olamni bilishda noratsional norma va metodlardan foydalanishga ham e‘tibor asta-sekin ortib bordi. XIX asr va XX asrlarda Antiklassik falsafa uchun xarakterliy yo’nalish ijtimoiy-tarixiy praktikani o’rganishga e‘tiborning ortib borganligidadir. Shuning uchun ham “xudo aql”li, “absolyut ideya”, boshqacha aytganimizda Klassik rattsionalizm tanqid qilina boshlandi. Bunday tententsiyaning biz yuqorida eslatib o’tganimizdik F.Nitsshe, O.SHpengler, Shopengaur asarlarida ko’rishimiz mumkin. Shopengaur olamning bilishda “erk”ni rolida katta e‘tibor bergan bo’lsa, Nitsshe olamni bilish uchun “insonni bilmoq” zarur deb ta‘kidlaydi. Boshqacha aytganimizda olam borlig’ini bilish inson borlig’ini bilish zarur degan fikrning ilgari so’rdi. 5. Hozirgi zamon falsafasi taraqqiyotining asosiy yo’nalishlari Hozirgi zamon falsafasi taraqqiyotining asosiy yo’nalishlari: Neotomizm, pragmatizm, ekzistentsializm, maxizm, pozitivizm, neopozitivizm oqimlarida o’z aksini topdi. Diniy falsafadagi evolyutsiya asosan neotomizm, pozivitizm va neopozitivizmlar oqimlarida o’z ifodasini topdi. Diniy falsafadagi evolyutsiyaga asosan o’sha antik davrdan to XX asrga mavjud bo’lgan diniy-falsafiy bilim sabab

bo’ldi, chunki O’rta asr falsafasining markazida xudoni turishi, nemis klassik falsafiy fikrlari idealistik xarakterga egaligi va XX asrda kelib neokantchilik, neogegelchilik, neotomizm oqimlarini vujudga kelishi bu diniy falsafada evolyutsiyani vujudga kelganligidan dalolat beradi. Neotomizm. Neotomizm XX asr o’rtalarida nomarkscha falsafa olamida katta ta‘sir kuchiga ega bo’lgan falsafiy ta‘limotdir. Neotomizm XXIII asr frantsuz dindor faylasufi Foma Akvinskiyning (1225-1274) falsafiy-diniy ta‘limotini XX asr voqeligida tiklashga urinuvchi falsafadir. Fan va dinni birlashtirish, ilmiy yutuqlardan xudo qudratining abadiy va umumiyligini isbotlash uchun foydalanishga urinish-neotomizm falsafasi uchun tipik hodisadir. Neotomistlar ilmiy bilishning chegarasi bor, deb atashadi, Ularning fikricha, ilmiy bilishning predmet va hodisalar olamidir, ilmiy bilishning vazifasi xudoni majudligini asoslab berishdan iborat, deb hisoblaydilar. Neotomistlar fikriga muvofiq, inson aqliy bilishning manbai-tafakurdir. Olamdagi barcha mavjudotlar yaratuvchisi xudo bo’lganidek, tafakkurni ham xudo yaratgan. Pragmatizm. XX asrda eng ko’p tarqalgan falsafiy ta‘limotlardan biri pragmatizmdir. Uni ta‘limotlarini Amerikalik faylasuflar Pirs(1839-1914) va Jemslardir. Pragmatizm XIX asrning 70 yillarida vujudga keldi. Pragmatizm grecha- pragma degan so’zdan olingan bo’lib –harakat degani. Pragmatizm harakat falsafasi demakdir. Pragmatizm tarafdorlari klassik falsafasini hayotdan ajralib qolganligi uchun qattiq tanqid qiladilar, undagi fikrlarning to’g’ri abstrakt turmushdan ajralib qolgan g’oyalar deb tushuntirdilar. Pragmatizmning tushuntirishicha dunyo o’z-o’zidan mavjud emas, u insondan tashqarida yashamaydi, olamdagi barcha hodisalar, voqealar insonga keltirgan foydasi bilan o’lchanishi lozim. «Foyda» barcha qarashlarning asosi bo’lmog’i lozim deb tushuntiradi. Foyda esa barcha narsalarning asosi. Pragmatizm falsafasiga muvofiq olamdagi hodisa va voqealar insonda foyda keltirgani uchun sub‘ekt manfaatidan tashqarida bo’lmasligi kerak. Pragmatizm ob‘ektiv olamning inson tajribasiga

bog’lab qo’yadi. Shaxs praktikasi bilan jamiyat praktikasi orasidagi chegara qo’yadi. SHozirgi zamon falsafasining eng muhim xususiyati fan-texnikaning jadallik bilan rivojlanib borganligi bilan ajralib turadi. Bu esa insonning turmush tarzining barcha sohasida kirib bordi. Bunday holat esa falsafaga o’z o’rnini topdi. Bir gruppa faylasuflar ilmiy-texnikani turmushga ko’proq ishtirok etishining Stseintizm deb atalsa ya‘ni Stseintizmning eng ko’p tarqalgan oqimi texnitsizm bo’lsa, unga qarshi Antistseintizmning eng ko’p tarqalgan oqimi Antitexnitsizmdir. Stseintizmning tushuntirishicha asosan texnika xukmron bo’lishi kerak. Turmushni barcha sferalariga professional kompanetli kishi hukmron bo’lishi lozim degan g’oyani ilgari so’rgan bo’lsalar, Antistseintizm esa bu g’oyaga qarshi, fan va texnikani yutuqlarini haddan ortiq ilohiylashtirish, uni ulug’lash, haddan ortiq foydalanish insoniyat boshiga dahshatli falokotlarni olib kelishi mumkin. Stseintizm g’oyalarini targ’ibot qilishda Z.Dyurkgeym, M.Veberlar, U.Rostau, D.Bellardir. Antistseintizmning Uells, Fran, Sipkler, Lokdonlardir. Ekzistentsializm. XX asrda eng ko’p tarqalgan falsafiy ta‘limotlardan biri- Ekzistentsializmdir. Ekzistentsializm falsafasini buyuk namoyondalari, daniyalik olim Kerkegor, Germaniyali faylasuflar Shopengaur, F.Nitsshe, Shpengler, Rossiyalik faylasuf Berdyaev, Shestovlar asarlarida o’z ifodasini topgan. Ekzistentsializm falsafasi olamni bilishda eng avvalo inson borlig’ini bilmoq zarur degan fikrni ilgari suradi. Ekzistentsializm –lot. so’zdan olingan bo’lib «mavjudlik», «mavjud bo’lmoq» ya‘ni «insonni mavjudligi» degan ma‘noni bildiradi.Ekzistentsializm falsafiy ta‘limotining o’zagini «mavjudlik» yoki «mav- jud bo’lmoq» kategoriyasi tashkil etadi. «Ekzistentsiya» deganda ekzistentsialist faylasuflar kishilarni har lahzada xayot va o’lim bo’sag’asida kechadigan ichki kechinmalari yoki «borliqda mavjudligi» jarayonini tushunishadi.Ekzistentsialistlar fikricha kishi o’zini «ekzistentsiya-sini» (mavjudligini) chuqur ma‘naviy ziddiyat parokandalik holatidagina anglay oladi.

Ekzistentsializm falsafasi olg’a surgan asosiy kontseptual g’oyalardan biri- inson borlig’ini bilish g’oyasidir. Boshqacha aytganimizda ekzistentsializm falsafasi, olamning haqiqiy manzarasini bilmoq uchun eng avvalo, inson borlig’ini bilmoq darkor degan g’oyani olg’a so’radi. Bunday g’oyani birinchilardan bo’lib nemis ekzistentsializm asoschisi Martin Xaydeger «borliq va zamon» asarida olg’a so’rgan. Ekzistentsializm falsafasining yana bir eng muhim g’oyalaridan biri inson olamdagi tirik mavjudotlar ichida o’ta noyob ekanligini ta‘kidlaydi. Ekzistentsializm XX asrdagi eng muhim g’oyalaridan biri-hayot va mamot g’oyasidir. Maxizm. Maxizm sub‘ektiv idealizmining tipik ko’rinishidir. Maxizm falsafasi XIX asrning oxiri va XX asr boshlarida tabiatshunoslik ilmida sodir bo’lgan ulkan ilmiy kashfiyotlarni yangicha ilmiy tafakkur tahlili qiyinchilik- laridan sub‘ektiv idealizmni yanada oqlash ilmiy asosga ega ekanligini isbotlash uchun harakat qildi. Maxizm falsafasi Rossiyada ham qator tabiatshunos olimlar tomonidan xayrihohlik bilan kutib olindi. Pozitivizm. Pozitivizmning asl ma‘nosi va da‘vosi materializmdan ham, idealizmdan ham farq qiluvchi, hatto ulardan ustun bo’lgan “uchunchi” falsafiy oqimni yaratish edi. “Pozitivizm” inglizcha “pozitive” ya‘ni “ijobiy” degan ma‘noni beradi. Bunday da‘vo yuqorida biz o’rgangan maxizm falsafasi uchun ham xos bo’lgan. Shuning uchun ham maxizm aslida pozitivizmning bir ko’rinishi desak bo’ladi. Chunki ular shakllan turlicha bo’lishsada, mazmunan bir-biriga o’xshash ta‘limotdir. Neopozitivizm. Neopozitivizm, ya‘ni yangicha pozitivizm XX asr no- markscha falsafasining burjua mamlakatlarida eng ko’p tarqalgan va ilmiy- ma‘naviy muhitda katta ta‘sir kuchiga va mavqeiga ega bo’lgan falsafiy oqimi bo’lib, u pozitivizmning tarixan uchunchi ko’rinishidir. Neopozitivizm falsafasi asosan uchunchi ko’rinishda namoyon bo’ladi. Birinchi ko’rinishi- «Mantiqiy pozitivizm» nomi bilan mashhur bo’lib, «Vena tugaragi»ning ilk shakllanishi davrlari bilan bog’liqdir. «mantiqiy pozitivizm»ning ma‘nosi shundaki, neopozitivistlar XIX asr oxiri va XX asr boshlarida shakllana boshlagan yangi fan

sohalari-matematik mantiq, semiotika va boshqa formal fan sohalariga ortiqcha baho berishadi. Neopozitivizmning ikkinchi tarixiy ko’rinishi “Lingvistik tahlil” falsafasi nomi bilan mashhudrid. Agar “mantiqiy pozitivizm”da neopozitivistlar asosiy e‘tiborini simvol va belgilarni mantiqiy ziddiyatlaridan xalos etishni, ilmiy bilishning matematik mantiq va matematika printsiplari kabi ixcham va aniq atamalarga ko’chirishga da‘vat etishgan bo’lsa, “lingvistik tahlil” falsafasida esa ular ilmiy “til”ni kundalik turmush “tili” darajasiga yaqinlashtirishni asosiy maqsad qilib qo’yishdi. Neopozitivizmning yana bir ko’rinishi konventsionalizm va fizikalizmdir. Konventsionalizmning ma‘nosi shundan iboratki unda guyoki ilmiy tadqiqot uchun qo’llaniladigan atamalar “konventsiya” (ya‘ni kelishuv, shartlashuv) yordamida fanda butkul “erkin” qabul qilinadi, degan tezis asosiy printsip qilib olindi. Xullas, biz yuqorida sanab o’tgan asosiy yo’nalishlar hozirgi zamon falsafasi taraqqiyotiga o’z hissalarini qushib keldilar.

Adabiyotlar: 1. Falsafa. Q. Nazarov tahriri ostida. Toshkent, 2005, 59-80-betlar. 2. Skirbekk G., Gil’e N. Falsafa tarixi. Toshkent, 2002, 17-168-betlar. 3. Filosofiya. Pod red. V.P. Koxanovskogo.- Rostov-na-Donu, 1999, s. 37-47. 4. Falsafa. E. Yusupov tahriri ostida. Toshkent, 1999, 47-63-betlar. 5. Osnovi filosofii. Pod. red. M.Axmedovoy i V. Xana. Toshkent, 1998, s. 32- 65. 6. Rahimov I. Falsafa. Qisqacha konspekt. Toshkent, 1998, 9-23-betlar. 7. Spirkin A.G. Filosofiya. Moskva, 1998, s. 18-81. 8. Filosofiya. Pod. red. V. D. Gubina, T. Yu. Sidorinoy, V. P. Filatova. Moskva, 1996, s. 6-53. 9. Choriev A.Ch. Inson falsafasi. Inson to’g’risidagi falsafiy fikrlar taraqqiyoti. Birinchi kitob. Toshkent, 1998, 7-29-betlar. 10. To’lenov J.T., G’ofurov Z.G’. Falsafa. Toshkent, 1997, 34-48-betlar. 11. Nemirovskaya L. Z. Filosofiya. Moskva, 1996, s. 19-98. 12. Radugin A. A. Filosofiya. Kurs lektsiy. Moskva, 1996, s. 36-68. 13. O’zbekistonda ijtimoiy-falsafiy fikrlar tarixidan. M. Xayrullaev tahriri ostida. Toshkent, 1995, 5-8-betlar.

Похожие

Falsafaning tarixiy tiplari

Falsafaning bahs mavzusi

Borliq – falsafaning fundamental kategoriyasi

Falsafaning asosiy mavzulari va muammolari

Qadimgi Xitoyda falsafaning vujudga kelishi