Tajriba ijod jarayonidagi dalillash usuli sifatida. Iqtisodiyotda tajriba - Философия - Рефераты

Tajriba ijod jarayonidagi dalillash usuli sifatida. Iqtisodiyotda tajriba

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

99 KB

Tajriba ijod jarayonidagi dalillash usuli sifatida. Iqtisodiyotda tajriba Reja: 1. Tajriba - bilish usuli. Tajribaning bilish va ijoddagi o‘rni 2. Tajribaning turlari 3. Tajribaning iqtisodiy bilish va ijoddagi o‘rni

Tajriba - bilish usuli. Tajribaning bilish va ijoddagi o‘rni Eksperiment so‘zi lotin tilidan olingan bo‘lib, uning tarjimasi sinov, tajriba, isbot degan ma’nolarni anglatadi. Shu sababli, biz ba’zi adabiyotlardagi chalkashliklarni e’tiborga olib, eksperiment so‘zini aynan tarjimasi «tajriba» so‘zidan foydalanamiz. Sababi ko‘pgina mualliflar «tajriba» bilan «eksperiment» so‘zi mohiyatini alohida-alohida tushuntirishga harakat qilib, so‘zning tarjimasini buzib talqin qiladilar. Bu esa tushunchaning mazmun va mohiyatini aniqroq tasavvur qilishni qiyinlashtiradi. Tajriba bu – narsa va hodisalarning mohiyatini ochish sharoitida qaytadan hosil qilish va kuzatishga imkon beradigan jarayondir. Tajribada narsa va hodisalarning xilma-xil sharoitlarda tadqiq qilish, uni ayni bir holatda va boshqa turli holatlarda istagancha takrorlash, ayrim bo‘laklarga bo‘lish mumkin. Ba’zi ilmiy ijodda aynan bu jarayon amalga oshirilmasa, natija olish murakkab kechadi. Demak, tajribaning xususiyati ham murakkab. U ko‘p mehnat, vaqt, shijoat, tafakkur jarayonlarini talab etadi. Ammo, tajriba insonning ob’yektiga moddiy va ma’naviy ta’sir ko‘rsatish quroli bo‘lgani uchun ilmiy ijodda natija olishni tezlashtirishi, olingan natijalarning haqiqiyligiga kafolat bo‘la olishi mumkin. Shu sababli ham aytish mumkinki, ilmiy ijodda qo‘llaniladigan boshqa usullardan farq qiladigan eng muhim usullardan biri bu - tajribadir. Tajriba ham inson faoliyati natijasida kelib chiqqan. Ushbu uslub ko‘proq tabiat hodisalarini kuzatish natijasida rivojlanadi. Tajriba qadim zamonlardan boshlab ma’lum bo‘lsa- da, asosan yangi davrga kelib usul sifatida shakllandi. Uning paydo bo‘lishida U. Gilbert, F. Bekonlarni xizmati kattadir. Bu olimlar tajribaning yo‘nalishlarini aniqlab bergan. Umuman, tajriba haqida, uning mohiyatini tushuntirish uchun turli falsafiy oqimlar paydo bo‘lgan. Empirizm, ratsionalizm, irratsionalizm shular jumlasidandir. Empirizm oqimi vakillarining fikricha, faqat tajribaga asoslangan, sezgilar bergan bilimgina ob’yektiv olam narsa va hodisalari haqida to‘g‘ri ta’savvur beradi. Ratsionalistlarning fikricha, haqiqiy bilish va ijodning yagona manbai -

inson aqli, nazariy tafakkuridir. Bularning takidlashicha, haqiqatni bilishda sezgi ma’lumotlariga aslo asoslanmaslik kerak. Sezgilar voqelikdagi narsa va hodisalarning mazmun va mohiyatini buzib ko‘rsatadi. Voqelik haqida yolg‘on tasavvurlarni paydo qiladi. Ko‘rinib turibdiki, bu ikkala oqim bilish jarayonidagi mazkur muhim talablarni alohida-alohida bo‘rttirib talqin qiladi. Aslida esa izlanishda, bilish jarayonidagi ular bahs yuritishayotgan ikkala yo‘nalishni ham unutmaslik lozim. Tajriba jarayonida ikkala jarayon ham muhimdir. Ularni bir- biridan ajratish mumkin emas. Yuqorida ta’kidlanganidek, empirizm deb ataluvchi oqim, ijod jarayonining mohiyatini tajriba doirasi bilan cheklab qo‘yadilar va sezgilar faoliyatini mubolag‘alashtiradilar-da aql-farosatni kamsitadilar. Ratsionalistlar esa aksincha, tafakkur rolini bo‘rttirib, sezgilarning ijod jarayonidagi ahamiyatini kamaytiradilar. Holbuki, ijodda tajriba, kuzatish faol ishtirok etishini nazardan chetda qoldirmaslik lozim. Kashfiyotlar tajriba va amaliy faoliyat asosida yuzaga keladi, chunki kashfiyotlar tajriba orqali tekshiriladi, aniqlanadi, haqiqatga aylantiriladi. Ilmiy ijoddagi natija aniq tajribalar asosida shakllanadi. Demak, ilmiy ijodda ob’yektiv narsa va hodisalarning yangi xossa hamda xususiyatlarini aniqlash tajriba asosida amalga oshadi. Shu sababli ham ilmiy ijodda tajribaning tutgan o‘rni beqiyosdir. Tajriba esa kuzatishlar bilan mustahkam aloqadadir. Ularni bir-birisiz tasavvur qilish mumkin emas. Tajriba kuzatishlar orqali amalga oshiriladi. Tajribaning muhim unsuri bo‘lgan kuzatish haqida faylasuf Omonulla Fayzullayev o‘zining «Falsafa va fanlar metodalogiyasi» asarida quyidagi mulohazalarni bildiradi: “Al-Farg‘oniy ham olamdagi voqealarni o‘rganishni kuzatishdan boshlagan: 1) Nil daryosida oqayotgan suvning hajmi, tezligi va balandligini kuzatib Nil o‘lchagich asbobini ixtiro qilgan. Bu ilmiy natija Misr davlati va xalqiga ancha iqtisodiy yordam berdi. Qishloq xo‘jaligi ahli al-Farg‘oniyning o‘zi tuzgan yil kalendarida bu o‘lchagich ko‘rsatmalariga amal qilib, ko‘p ishlar rejalashtirildi. Davlat soliq tizimini joriy etish ancha osonlashdi. Dehqonlar soliqni kamroq to‘laydigan bo‘ldi; 2) Quyosh va Yer harakatlari munosabatlarini kuzatish

natijasida Yer shari sirtidagi geografik kenglama va uzunlama koordinatalariga qarab, ularni kuzatib, yoz, kuz, qish, bahor fasllari va Quyosh ko‘rinishlari qonuniyatini aniqlagan. Abu Nasr Forobiy Yer yuzidagi davlatlar xususiyatlarini o‘rganib, kuzatib, adolatli davlat yaratish masalasini ko‘targan, Ptolemey tizimida kuzatishdan shakllangan nazariyaga o‘tishda yangi fikrlar aytgan, geometrik algebraga asos solgan. Forobiyning fikricha, kuzatish asbob-uskunalar orqali amalga oshiriladi. Asbob esa, tabiiy va sun’iy bo‘lishi mumkin. Tabiiylari ko‘z, quloq, sezgi organlari, sun’iylari - odam yasaydigan asboblar, jumladan musiqa asboblari. Beruniyning «Osor al-Boqiya», «Hindiston tarixi» asarlari ilmiy kuzatishlar va ularni mushohada qilish natijasida paydo bo‘lgan. U toshlar holatlarini kuzatib mineralogiya fanini, Ye r sirtining past-balandligini kuzatib geodeziya fanini yaratdi. Beruniyning fikricha, bevosita ob’yektiv kuzatish natijasi haqidagi axborotlarda sub’yektiv fikr aytilishi mumkin. Ibn Sino fikr icha, sezgi narsani to‘la bilolmaydi, faqat tafakkur to‘la bilishi mumkin. Tafakkur narsaning o‘zi qanday bo‘lsa, o‘shanday bilib olishi kerak, undan ortig‘i kerak emas. Ko‘z ko‘rganda narsaning rangidan tashqari uzunligi, bo‘yi, eni, shakli, shuningdek, harakatdami yoki jim turibdimi, buni ham bilib oladi. Ba’zi sezgi organlari qattik, yumshoq, hid, tovushlarni payqaydi. Sezish o‘zgaruvchanlikni, tafakkur o‘zgarmas bog‘lanishlarni belgilab beradi. Sezish aksidensiyalarini, tafakkur substansiyani bilishda xizmat qiladi. Nimaniki bilmoqchi bo‘lsak, bilingani yordamida amalga oshadi, deydi Ibn Sino. Ibn Sino ta’kidlaydiki, odam sezgi organlari o‘zlarini kuzata olmaydilar, Masalan, ko‘z o‘zini kuzatmaydi (bu, albatta oyna ixtiro etilguncha). U boshqa narsalarni ko‘rish vositasidir. Kasalni davolash kuzatishdan boshlanadi, deydi Ibn Sino. Diagnostika shunga bog‘liq. Kasallarning mijozlarini surishtirib, shu asosida davolashga o‘tish Sharq tibbiyotining asosiy tamoyillardan bo‘lgan. Shu asosida Ibn Sino xirurgiya,

terapiya, nerv tizimi, ichki kasalliklar tibbiyotning boshqa sohalaridagi kashfiyotlarni ro‘yobga chiqarishga muyassar bo‘ldi. Nihoyat, Ibn Sino kasallik va uni tuzatish sohasidagi ilmiy fikrlarini qonun darajasiga ko‘tardi. Dar h aqiqat, uning 10 jildlik kitobining nomi h am «Meditsina qonuniyati» deb ataladi. Ulug‘bek jahonda teleskopgacha bo‘lgan astronomiyaning buyuk olimi, ko‘p nazariy kashfiyotlar qilgan. Gap shundaki, ularning hammasi ilmiy kuzatishdan, ilmiy eksperimentdan boshlangan. Kuzatish deganda, oddiy ko‘z bilan yoki mikroskop va texnika bilan tabiiy yoki jamoa jarayonlarini ko‘rib borish tushunilishi mumkin. Lekin, laboratoriya yoki observatoriya sharoitidagi kuzatish – bu eksperimentdir. Ulug‘bek Quyosh, planetalar, yulduzlarni o‘zi qurdirgan Samarqand astronomiya observatoriyasidagi o‘sha zamon ilmiy asboblari yordamida olib bordi. Qozizoda Rumiy, G‘iyosiddin al-Koshiy, Ali Qushchi va boshqa taniqli astronomlar hamda shogirdlar bu ishlarni tadrijiy ravishda bajardilar. Ulug‘bek ilmiy ijodining o‘ziga xos xususiyati shundan iboratki, u ilmiy ishlarini voqealarni kuzatishdangina emas, balki oldin o‘tgan olimlarning kuzatish natijalarini o‘rganib ularni tanqid qilishdan boshladi. Bor kuzatuv xulosalarini to‘qqa va puchga ajrata oldi. Uning yana bir xususiyati shuki, osmon jismlarini kuzatish uchun observatoriya qurish zarurligini payqab, uning konstruksiyasini fikran eksperiment yordamida aniqladi, osmon meridiani va quyosh ekliptikasi o‘rinlarini aniqladi, koordinata sistemasi barcha elementlarini fikran va amalda o‘rnatdi. Observatoriya ishga tushdi. Kuzatish ob’yektlari – Quyosh, Oy, planetalar va yulduzlar, sub’yektlari Ulug‘bek va boshqa kuzatuvchilar, kuzatish vositasi – sekstant. Ularning hammasi birgalikda kuzatish tizimini tashkil qildilar. Ulug‘bek kuzatishlari tabiiy hodisalarni odam tomonidan yaratilgan jahonda dastlabki mukammal sun’iy inshootlar orqali fandagi in’ikosidir.

Kuzatishdan boshlab nazariy mavqegacha yetmagan usulni goho empirik usul ham deb yuritildi. Uning ma’nosi shuki, nazariy jihatdan bayon etilishi qiyin bo‘lgan jarayonlarni eksperiment yordamida qonunlashtirish. Tajriba yo‘li bilan aniqlanadigan voqealar. Ko‘p faktorli hodisalarning me’yori bo‘lgan optimal parametrlar bo‘yicha bog‘lanishlarni tajribaviy tadqiq qilish. Empirik usul quyidagi shakllarda namoyon bo‘ladi: a) bevosita, yuzaki ifodalash. Tarixiy voqealarni, hodisalarni, esdaliklarni dastlabki mantiqiy bayon etish. Botanika, arxeologiya moddiy faktlarini dastlabki o‘rganish; b) grafik usul - sodda va oson. Parametrlar orasidagi munosabatlarni yaqqol ko‘rsatadi; v) ekstra - intrapolyatsiya usuli eksperiment yordamida h osil bo‘lgan sonlar va raqamlarni qayta ishlaydi. Analitik va kelgusidagi voqealarni oldindan bilishda ishlatiladi. Ko‘pincha eksperiment qilish imkoniyati yo‘ q h ollarda h am ishlatiladi ” 1 . Ijod jarayonidagi barcha yangiliklar tajriba va kuzatishga bog‘liq. U ijodiy faoliyatni mantiqan ifoda etadi. Uning haqiqiyligini ta’minlaydi. Tajribaning turlari Tajriba o‘tkazish ijodkordan katta mas’uliyat va mehnatni talab qiladi. Uni o‘tkazish uchun maxsus tayyorgarliklar ko‘riladi va taxminan quyidagilar zarur: 1. Tajriba o‘tkazuvchining o‘zi yoki maxsus tadqiqotchilar guruhi. 2. Tajriba o‘tkazadigan maxsus qurilmaga ega bo‘lgan joy (labaratoriya). 3. Tajriba o‘tkazish uchun olingan ob’yekt, narsa yoki hodisalar. 4. Tajriba o‘tkazuvchi yoki o‘tkazuvchilarga yordam beradigan texnik vositalar (Bular tajriba xususiyatiga qarab tanlanadi): mikroskop, teleskop, kompyuter, elektron hisoblagichlar va boshqalar. 1 О. Fayzullaye v.Falsafa va fanlar metodologiyasi. Т., 2006 y . 41-43 betlar.

5. Tajriba o‘tkaziladigan vaqtni belgilash. Tajriba o‘tkazish davomida tasodifiy hodisalarni ng oldini olish choralarini ko‘rish va boshqalar. Tajriba o‘tkazishda tadqiqotchi markaziy shaxs “bosh qahramon” hisoblanadi. Sababi u tajriba uchun javobgardir. Tajriba davomida tadqiqotchi barcha ma’lumotlarni bo‘yniga oladi. Kerak bo‘lganda o‘z jonini ham ayamaydilar. Masalan, fanlar tarixidan ma’lumki, buyuk olimlar Mariya Kyuri, Per Kyurilar radioaktivlik sohasini o‘rganishda o‘ta xavfli tajribalarni o‘tkazganlar. Falokatni bilsalar ham o‘z hayotlarini xavf ostida qoldirsalar-da, tajribani o‘tkazganlar yoki rus olimi iqtisodchi, faylasuf, siyosat arbobi, tabiatshunos A.A. Bogdanov (Dunyoda birinchi qon qo‘yish inistitutini tashkil qilgan) qon quyishni o‘zida tajriba qilib o‘tkazish paytida vafot etgan. Bu kabi holatlar fan tarixida ko‘plab uchraydiki, bu tadqiqotchilarning beg‘araz faoliyatlaridan darak beradi. Tajriba u yoki bu narsa va hodisa ustida faqat bir marta o‘tkazilib qolinmaydi. Tajriba ko‘p martalab o‘tkaziladi. U shundagina haqiqatga aylanadi. Tadqiqotchining faoliyatini o‘zi haqiqatni topishga qaratilgan bo‘ladi. Tajriba bunga yordamlashadi. Shu jihatdan bo‘lsa kerak, ko‘pgina olimlar tajriba usulini boshqa usullardan ustun qo‘yadilar. Masalan: Karl Popper (1902-1994) ta’limotida tajribani («Ilmiy kashfiyot mantiqi» asarida) boshqa usullardan (jumladan induktiv usul) ustun qo‘yadi. Uning fikricha, farazlarni hammasini tekshirishdan, tajribadan o‘tkazish lozim. Tajribadan o‘tkazilmagan tadqiqotlar insonlarni turli tomonlarga chalg‘itaveradi. Tajriba o‘tkazish ob’yektiv xususiyatiga qarab tajriba turlarini tanlashni taqozo etadi. Olinadigan natijalarning kelajagi ham tanlangan tajriba usuliga bog‘liq. Shu sababli tajriba turlari ham tadqiqotda katta ahamiyat kasb etadi. Tajribaning turlari sifatida quyidagilar hisobga olinadi: 1. Tabiiy tajriba; 2. Fikriy tajriba ;

3. Real tajriba ; 4. Ideal tajriba ; 5. Paralel tajriba ; 6. Modelli tajriba va boshqalar. Ma’lumki, rus olimlaridan I.M.Sechenov, I.P.Pavlovlarning bosh miya faoliyatlari haqida olib borgan tajribalari tabiiy tajribalardir. Ular insonning bosh miyasi orqali organizimda qanday o‘zgarishlar sodir bo‘lishini, aynan oshqozon tuzilishidagi o‘zgarishlarni tabiiy tajriba asosida tushuntirib beradilar. Ikkala olim ham hayvonlarda olib borgan tajribalari orqali reflekslar jarayonini ilmiy asoslaganlar. Ilmiy tadqiqotda shunday jarayonlar borki, ularni o‘tkazish uchun juda ko‘p mablag‘, xarajatlar misli ko‘rilmagan harakatlar talab qilinadi. Demak, bunday sharoitda ob’yekt bilan bevosita munosabatda bo‘lishning imkoniyati yo‘q. Shu sababli tajriba o‘tkazishda real yoki nazariy jihatdan ishlangan model ustida tajriba o‘tkaziladi. Asosiy ob’yekt model bilan almashtiriladi. Fikriy tajriba usuli maxsus xarakterga ega bo‘lgan tajribadir. Ushbu tajriba ko‘proq matematika, biologiya, ximiya, texnikaviy, iqtisodiy va ijtimoiy– gumanitar fanlarda ko‘p foydalaniladi. Fikriy tajriba shart–sharoitlarni tadqiq etishning maxsus umum ilmiy usulidir. Fikriy tajribada barcha h olatlar inson tafakkurida qayta-qayta ishlanadi. Umumiy h olatlar tahlil etiladi. Narsa yoki h odisaning ob’yektivligi h aqida xulosalar mantiqan miyada ishlanadi. Bunda aql- farosat muhim a h amiyatga egadir. Bosh q a tajribalardagi maqsadlar singari fikriy tajribada ham maqsad tajriba o‘tkazilayotgan ob’yekt h aqida to‘li q ma’lumot olish, uning yangi xossalarini ochish, kashf etishdir. Ta’kidlash kerakki, bunday tajriba o‘tkazishda tadqiqotchining talanti, tasavvuri, ilmiy farazlari muhim rol o‘ynaydi.

XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab fanlar jadal sur’atlar bilan rivojlandi. Ayniqsa, kosmik fanlarning rivojlanishi bunga misol bo‘la oladi. Kosmik fanlarda tajriba o‘tkazish davr talabidir. Kosmik stansiyada va yer sharoitlarida bir xil voqelik ustida bir vaqtni o‘zida olib borilayotgan tajribalar o‘tkazilishi parallel tajribalarga misol bo‘la oladi. Ya’ni, yerdagi holatlarni sun’iy ravishda kosmik fazodagi holatlar bilan solishtirish jarayonida yangi xulosalar olinadi, kashfiyotlar qilinadi. Jumladan, kosmik fazoda turli xil hayvonlarning yashash qobiliyatini o‘rganish tajriba bo‘lsa, ularni yashashi haqida yerda ham tajribalar o‘tkaziladi. Ularda bo‘ladigan o‘zgarishlarning mosligi yoki mos kelmasligi haqida ma’lum bir fikrga kelinadi. Bu parallel o‘tkazilgan tajribalar natijasidir. “Ilmiy ijod metodologiyasi” mualliflari iqtisodiy tadqiqotlarda fikriy tajribani asoslash uchun quyidagi fikrlarni o‘rtaga tashlaydilar: «Pul miqdoriy nazariyasi iqtisodiy tadqiqotlarda o‘tkaziladigan fikriy eksperimentga misol bo‘la oladi. Fikriy eksperiment o‘tkazib, mazkur jamiyatda ma’lum davrda M o‘rtacha pul miqdori muomalada bo‘lishining har xil ijtimoiy–iqtisodiy shartlarini modellashtirib va o‘zaro taqqoslab, u quyidagi bog‘liqliklarni keltirib chiqaradi: MV=PQ Bu yerda: M - pulning o‘rtacha miqdori; V-aholining daromadlari aylanmasida pulning muomalada bo‘lishi tezligi; R- tovar va xizmatlar narxlarining indeksi; Q- yalpi yoki sof milliy mahsulot jismoniy hajmining ko‘rsatkichi. Bu fikriy eksperiment iqtisodda ob’yektning ( bu yerda ob’yekt - butun jamiyat) M, V , P, Q iqtisodiy o‘lchamlari o‘rtasidagi muntazam, takrorlanuvchi, qonuniy (aynan-chiziqli) bog‘liqlikni aniqlash imkonini beradi» (89-90 bet). Ideal tajriba mantiq qonuniyatlariga asoslanib, har xil sharoitlar tashkil qilish yo‘li bilan o‘rganilayotgan hodisani tushunishdir. U turli murakkab holatlarda hodisani bir-biridan ajratish va shu hodisani «sof ko‘rinishda» o‘rganish imkonini beradi. Natijada o‘ziga xos yangi bilim olinadi va qonuniyatlar aniqlanadi.

Tajribaning iqtisodiy bilish va ijoddagi o‘rni Yuqorida ta’kidlaganimizdek, hozirgi zamon fanlarining ko‘pchiligi tajriba usulidan foydalanib, o‘z mavzularini ilmiy kashfiyotlar bilan boyitmoqdalar. Bunda n iqtisodiy sohadagi fanlar istisno emas. Iqtisodiy fanlar ham ilmiy tajribadan foydalanib uning elementlariga e’tiborni qaratadilar. Bu elementlar: ob’yektning rivojiga h alaqit beradigan omillardan xalos bo‘lish, kerakli h odis a ni turli sun’iy yoki zaruriy vositalar yordamida vazifani amalga oshirmoq kabilar. Ilmiy tajribada pribor – asbob-uskunalarning o‘rni oshib bormo q da. Ular orqali statistik ma’lumotlar qisqa muddatlarda qayta ishlanib ilmiy muloqotga olib kirilmoqda. Ayni paytda , iqtisodiy nazariyalar ko‘p hollarda statistikaga ham suyangan holda ishlab chiqiladi. Iqtisodiy tajriba o‘tkazish ham boshqa fanlardagi singari, tarixiy jarayonlarni hisobga olgan holda olib boriladi. Olib boriladigan tajribalar tasodifiy emas, balki zaruratdan kelib chiqqandir. Iqtisoddagi ilmiy tajriba o‘zidan oldingi o‘tkazilgan tajribalarni hisobga olgan holda o‘tkaziladi. Bu yerda vorisiylik holati mavjuddir. Vorisiylik bo‘lmasa edi, insoniyat hozirgi yutuqlarga erishmagan bo‘lar edi. Jamiyat taraqqiyoti hozirgi holatda bo‘lmas edi. Jamiyat murakkab xususiyatlarni o‘zida mujaccamlashtirgan «biologik» jarayondir. Biologik jarayondagi faoliyat turli vazifalarni bajargani uchun organizmlik xususiyatini yo‘qotmaydi. Jamiyat ham shu kabidir. Jamiyatni ushlab turadigan, uni rivojlantiradigan «organ» bu iqtisoddir. Iqtisod so‘zini muloqotga olib kirgan olim Arastu bo‘lib, Arastu davridan boshlab u to‘g‘risida bosh qotirib keladilar. Iqtisodning so‘zma-so‘z tarjimasi, ro‘zg‘or yuritish sa’nati ma’nosini anglatadi. Iqtisod tom ma’noda insonlarning tovar ishlab chiqarish, ayirboshlash va taqsimlash borasidagi xo‘jalik faoliyatini o‘rganuvchi sohadir.

Nemis sotsiolog olimlaridan Georg Zimmel (1858-1918) «Ijtimoiy tabaqalanish to‘g‘risida» hamda «Pul falsafasi» asarlarini yozib qoldirgan. «Pul falsafasi» asarida jamiyat taraqqiyotida pulning o‘rnini ko‘rsatib berar ekan, zamonaviy hayotda fikriy tajribaning o‘rnini mukammalashtirib tushuntiradi. U ushbu holatni «maqsad-vosita» so‘zlari orqali ifodalaydi. Ijtimoiy munosabatlarda pul xarajati mohiyatini ochib beradi. Demak, pul iqtisodiyotning harakatlantiruvchi kuchidir. Iqtisodiy tajribalar asosida Jon Meynard Keyns XX asr boshlaridagi iqtisodiy krizislarni tahlildan o‘tkazib «Bandlik, foiz va pul umumiy nazariyasi» nomli asarida iqtisodiy hayotga davlatning faol aralashuvi orqali iqtisodiy inqirozdan chiqish uchun bozor iqtisodiyotini safarbar etish yo‘llarini taklif etgan. Uning fikricha, davlat iste’mol va investitsiyalarni – hatto sun’iy yo‘l bilan bo‘lsa ham rag‘batlantirishi kerak. Odamlar mahsulotlarni sotib olishi va pullarini sarflashlari lozim, shunda talab ishlab chiqarishning o‘sishiga, bu esa o‘z navbatida ishsizlikning kamayishiga olib keladi. Bu g‘oyalar iqtisodiy tajriba bo‘ldi. Bu tajribani Amerika Qo‘shma Shtatlari Prezidenti F.D. Ruzvelt XX asrning 30-40 - yillarida ro‘yobga chiqarib, Amerikani inqirozdan olib chiqdi. Hozirgi zamon iqtisodchi olimlaridan biri Fridrik Fon Xayek boshqacharoq g‘oyalarni o‘rtaga tashladi. Uning g‘oyasi bo‘yicha davlat iqtisodni nazorat qilishdan mutlaqo bosh tortishi, bozor munosabatlarining ishiga aralashmasligi kerak. Bozor munosabatlarida mustaqil qarorlar qabul qilinishi muhim ahamiyatga ega. Huquqiy javobgarlikni tadbirkor yoki biznesmenga berish kerak. Iqtisodiy tajribaning mohiyati shundadir. Mazkur iqtisodiy tajriba asosida tadbirkorning tahlili, uning his-tuyg‘usi, irodasi, bilim va malaka ko‘nikmalari, yutuqlarga erishish ishonchi yotadi. Binobarin, bozor munosabatlarida tadbirkor o‘z ishini o‘z manfaatidan kelib chiqib yuritadi. Albatta, u zarar ko‘rishni istamaydi. Aks holda, bankrotga uchraydi. Shu sababli, u kerakli ma’lumotlarga e’tiborni qaratadi, o‘z bilimi, malakasini, qobiliyatini ishga soladi. Raqobatda g‘olib chiqishni, ravnaq

topishni ko‘zlaydi. Bu esa boshqa tadbirkorlar faoliyati uchun amaliy tajriba maydonidir. Iqtisodiy tajribada mahsulotlarning qiymatini hisoblashda pragmatik (harakat) yondashuv yaxshi natija beradi. Qiymat - bu qarama-qarshiliklar birligidan tashkil topadi. Sotuvchi bilan oluvchi o‘rtasida hamisha tafovut bor. Shu sababli ham mahsulot qiymati tajriba mohiyatiga bog‘liq. Iqtisodiy tajribalardan kelib chiqqan holda, O‘zbekiston Respublikasi o‘zining tajriba tamoyillariga ega bo‘ldi. Bu tajribaning ijobiy natijalar berayotganligi bizga ma’lum. Bu tajriba ijodkori I.A.Karimovdir. I.A.Karimov, Oliy majlisning IX sessiyasidagi ma’ruzasida quyidagi iqtisodiy tajribaga taalluqli bo‘lgan mulohazalarni o‘rtaga tashladi: «O‘tgan davrda hayotning muhim tomonlarini erkinlashtirishning qonunchilik negizini mustahkamlash, fuqarolarning huquq va erkinliklari sohasida zarur kafolatlarni muvofiq ravishda ta’minlash, davlat tizimini demokratlashtirish, bozor islohotlarini chuqurlashtirish, shaxsiy mulkni va tadbirkorlarning manfaatlarini, o‘rta va kichik biznesni himoya qilish bo‘yicha muayyan chora-tadbirlar amalga oshirildi» («Xalq so‘zi», 2002 yil, 30 avgust). O‘zbekistonda iqtisodiyotni bozor munosabatlariga asta-sekin, bosqichma- bosqich, tadrijiy yo‘l bilan o‘tkazish bo‘yicha iqtisodiy tajriba inson ehtiyojini qondirishga qaratilgan tajribadir. Jamiyatda yashovchi kishilarning turmush tarzini ko‘tarishga yo‘naltirilgan sinovdir. Iqtisodiy tajribalar va iqtisodiy islohotlar maxsus tizimi, maxsus unsurlardan tashkil topadi. Bular quyidagilardir: 1. Fermer xo‘jaliklarini tashkil etish va ularning faoliyatini hisobga olish; 2. Ishlab chiqarish korxonalarini xususiylashtirish; 3. Og‘ir va yengil sanoat talab va takliflarini inobatga olish, ularning istiqbollarini hisobga olish; 4. Islohotlar natijalarini hisob-kitob qilib borish va xulosalar chiqarish; 5. Iqtisodiyotni ko‘tarish uchun izchil harakat qilayotgan korxonalarning faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan banklar faoliyatini hisobga olish; 6. Iqtisodiyotni rivojlantirishga muhim hissa qo‘shadigan sarmoyalarni (chet-el) jalb etish va qo‘shma korxonalar tashkil etishdagi faoliyatlarni unutmaslik; 7. Aksiyadorlik jarayonlariga e’tiborni qaratish;

8. O‘z mamlakati aholisi talab va ehtiyojlarini unutmagan holda dunyo bozoriga chiqish sohalari kabilar. Bularni biz iqtisodiy tajribalarning unsurlari desakda, ularning har biri o‘z o‘rnida tajriba uchun qimmatli bo‘lgan mustaqil sohalardir. Bu sohalarning barchasi har bir iqtisodiyot sohasida izlanayotganlardan ma’lum bilimni talab etadi. Iqtisodiyot sohasidagi bilim o‘ta muhim bo‘lib, insonning turmush tarzi, ijtimoiy faoliyati bilan bog‘langan. Bilish insonlarning ijtimoiy ishlab chiqarish faoliyatlarini qamrab oladi. Bilish jarayonida amaliyot birinchi o‘ringa chiqadi. Natijada amaliyot ta’sirida iqtisodiy sohalarda yangiliklar miqdori oshib boradi. Iqtisodiy sohalarni inson ongida to‘g‘ri aks etishi ziddiyatlarning oldini olishga yordam beradi. Iqtisodiy nazariya bilan amaliyotni ng birligini tushunish ham tadqiqotchining bilimga bog‘liq. Bilimlar tajribada, amaliyot asosida tekshirilgan taqdirdagina ob’yektiv haqiqatga aylanadi. Tadqiqotchi iqtisodiyotni o‘z bilimi va ma’lum sohada tajriba o‘tkazish bilan baholaydi, uning rivojini ifodalaydigan takliflarni beradi. O‘z tajribasi bilan iqtisodiy sohalarni faqat bilibgina qolmasdan, ularni o‘zgartirish choralarini ham belgilaydi. Iqtisodiy sohalarda bilimning yuzaga kelishi va rivojlanishining barcha jarayonlari insonlarning aniq tarixiy-ijtimoiy ishlab chiqarish faoliyatlari asosida amalga oshadi. Iqtisodiy bilimlar insonlar faoliyatining ajralmas qismidir. Insonlarda iqtisodiy tushunchalarning paydo bo‘lishi iqtisodiy bilishga, tajribaga bog‘liq. Iqtisodiy bilim va nazariyalar boshqa sohalarda bo‘lgani kabi insonlarning amaliy faoliyatida tajribalar yordamida tasdiqlanganda turmush tarzidan o‘rin oladi. Iqtisodiy bilimlar taraqqiyotining sababi - insonlar faoliyatidir. Insonlar iqtisodiy amaliyotdan kelib chiqib, o‘z bilimlarini boyitadilar. Natijada bilimlar takomillashadi, yangi tushunchalar paydo bo‘ladi, nazariyalar yaratiladi, kashfiyotlar bo‘ladi. Iqtisodiyotni rivojlantirish uchun yangi imkoniyatlar ochiladi. Iqtisodiy tajriba tadqiqotchidan yuksak mas’uliyatni bo‘yniga olishni talab etadi. Chunki uning faoliyati jamiyatda yashovchi insonlar turmush tarzini aks

ettirish bilan bog‘liq. Shu sababli, iqtisodiy tajriba o‘tkazuvchidan halollik va vijdonlilik, xolislik talab qilinadi. Tayanch tushuncha va iboralar: Tajriba, iqtisodiyot, jamiyat, bilim, aqliy faoliyat, iqtisodiy tajriba turlari, mas’uliyat, ishlab chiqarish usuli, iqtisodiy tajriba, empirik va ratsionallik, amaliyot.

Foydalanilgan adabiyotlar r о `yxati: 1. О `zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi. -T. “ О `zbekiston”, 2009 2. Karimov I.A. О `zbekiston: milliy istiqlol, iqtisodiyot, siyosat, mafkura. 1-jild, - T. “ О `zbekiston”, 1996. 3. Karimov I.A. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. 2-jild, -T. “ О `zbekiston”, 1996. 4. Karimov I.A. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. 3-jild, -T. “ О `zbekiston, 1996. 5. Karimov I.A. Bunyodkorlik y о `lidan. 4-jild, -T. “ О `zbekiston”, 1996. 6. Karimov I.A. Xavfsizlik va barqaror taraqqiyot. 6-jild, -T. “ О `zbekiston”, 1998. 7. S. Xantington “Stopknoveniye sivilizatsiy ? // Polis, M, 1994. 8. SemenovY.N. Sotsialnaya filosofiya A.Toynbi. M., 1980. 9. Sorokin P. Chelovek, sivilizatsiya, obhestvo. M., 1992. 10. T.S. Pilye “ Falsafa tarixi” T., “Sharq” – 2002 y. 11. Tatsit Korneliy Sochineniya v 2-x tomax. L., 1969. 12. Toynbi A. Postijeniye istorii. M., 1991.

Похожие

Ilmiy ijod metodologiyasi kursining predmeti, vazifalari va maqsadlari

Ijod mo`jizasi

Farazning (gipoteza) fan va ijoddagi xususiyatlari. Farazning nazariyalar tuzishdagi o‘rni

Nazariya ijodiy izlanish jarayoni va natijasi sifatida

Bilish nazariyasi - asosiy muammolari va yo’nalishlari