Bilish nazariyasi - asosiy muammolari va yo’nalishlari - Философия - Рефераты

Bilish nazariyasi - asosiy muammolari va yo’nalishlari

Загружено в:

31.10.2022

Скачано:

0

Размер:

50.6708984375 KB

Bilish nazariyasi - asosiy muammolari va yo’nalishlari Reja: 1.Bilishning mazmun va mohiyati 2.Bilishning bosqichlari. Hissiy va mantiqiy bilish 3.Falsafada haqiqat muammosi 4.Falsafada metod va metodologiya 5.Bilish metodologiyasi: asosiy tushunchalar. 6.Ilmiy bilishning empirik darajasi. 7.Ilmiy bilishning nazariy darajasi.

1.Bilishning mazmun va mohiyati Dunyoni bilish masalasi doimo falsafa fanining diqqat markazida bo’lib kelgan. Qadimgi faylasuflar ham dunyoni bilish mumkinligini e’tirof qilganlar. Masalan, atomistik nazariyaning asoschilaridan biri bo’lgan Demokrit olamni bilish va haqiqatga erishish mumkinligini ta’kidlaydi. U bilish jarayonida hissiy organlarimiz va tafakkur rolini oddiy va sodda holda ko’rsatadi. Markaziy Osiyolik buyuk mutafakkirlar Xorazmiy, Forobiy, Beruniy, Ibn Sino, Mirzo Ulug’bek va boshqalar ham o’z asarlarida dunyoni bilishning, bilish jarayonida hissiy organlar bilan aqlning roli haqida qimmatbaho fikrlarni olg’a suradilar. Bilish nazariyasining rivojlanish tarixida XVII-XVIII asr faylasuflari muhim o’rin tutadi. Ular agnostitsizm, skeptitsizmni qattiq tanqid qilib, olamni bilish mumkinligini ta’kidlaydilar. Masalan, ingliz faylasufi Bekon ta’limoticha, bilish jarayoni fan va amaliyot bilan bog’liq bo’lishi va shularga bevosita xizmat qilishi kerak. Bekon bilish nazariyasida empirik edi. U, bilish sezishdan boshlanadi,- deydi -hamda bilishning manbai tajriba ekanligi haqidagi g’oyani ilgari suradi. Uning fikricha, ob’ektiv mavjudlik to’g’risidagi bilimlar sezgilarimiz orqali olingan dalillar tufayligina tafakkur yordamida to’ldiriladi. Frantsuz faylasufi Dekart esa bilishning birdan bir manbai tafakkur deb, sezgi organlarimiz va ularning yordamida olinadigan ma’lumotlarga shubha bilan qaraydi. Uning ta’limoticha, kishilar bilimining haqiqatligi tajriba bilan emas, balki aql ko’zi bilan tekshiriladi. Dekartning bilish nazariyasida sezgilar roli kamsitib ko’rsatiladi. Dekartning vatandoshlari Didro, Golbax, Gelvetsiylar dunyoni bilish jarayonida sezgilarimiz bilan tafakkurning rolini tan olsalar-da, ularning o’zaro munosabatlarini to’la-to’kis ochib bera olmadilar. Shuningdek, bilish jarayonida amaliyotning rolini to’g’ri baholay olmadilar. Ma’lumki, ob’ektiv dunyo, uning predmet va hodisalari bilishning birdan- bir manbaini tashkil etadi. Shunday bo’lsada, ayrim faylasuflar va din ta’limotida

bilishning manbai sifatida qandaydir mistik, go’yo insondan tashqari mavjud bo’lgan ong («mutlaq g’oya», «olam ruhi» va hokazolar) e’tirof etiladi. Ular nuqtai nazarida inson tabiat va ijtimoiy hayot hodisalarining mohiyatini bilishga qodir emas, u faqat iloh ijodining natijalarini qayd qilishga va turkumlarga ajratishgagina qodir. Agnostitsizmning yirik vakillari ingliz faylasufi David Yum bilan nemis faylasufi Immanuil Kantdir. Yumning fikricha, inson o’z sezgilari chegarasidan tashqariga chiqa olmaydi, u faqat o’z sezgilarinigina bila oladi. Real voqelikni inson aslo bila olmaydi. Kant esa, Yumga qarama-qarshi o’laroq, inson ongi va sezgilaridan tashqarida ob’ektiv olam bor deb hisoblaydi. Uning fikricha, bu ob’ektiv olamda aslo bilib bo’lmaydigan «narsa o’zida» bor. Inson aqli o’z mohiyati jihatidan cheklangan bo’lib «narsa o’zida»ni bila olmaydi. Kant inson bilish mumkin, bo’lgan hodisalar olamini «narsa biz uchun» deb, uni inson aqli bilan, fan vositasi bilan bilishi mumkin deydi. «Narsa biz uchun» bilan «narsa o’zida» butunlay bir-biriga bog’liq emas, - deb tushuntiradi Kant, - «narsa o’zida» sezgi a’zolarimizga tartibsiz, aralash holda ta’sir etishi bilan bilish mumkin bo’lgan hodisalar yuzaga keladi, inson esa uni o’zining apriori (azaldan ongga xos bo’lgan) tushunchalari bilan tartibga soladi. Umuman, Kantning bilish nazariyasi o’z mohiyat e’tibori bilan inson aqlining bilish imkoniyatlarini, fanning rivojlanish istiqbollarini inkor etishga qaratilgan. Bu xilda inson aqlining bilish imkoniyatlarini cheklash idealizmning hamma ko’rinishlariga xosdir. XIX asr sub’ektiv idealizmining vakillari bo’lgan maxchilar ham boshqa sub’ektiv idealistlar singari dunyoni bilish mumkinligini inkor etadilar, bizning sezgilarimiz aniq, to’la in’ikos hosil qilishiga ishonmaydilar. Insoniyatning ijtimoiy amaliyoti va ilmiy bilish taraqqiyotining ilgarilab borishi bilimni chegaralab qo’yuvchi agnostitsizmni puchga chiqarmoqda. Inson o’z aqli bilan olam sirlarini bilishi mumkin ekanligini ayniqsa hozirgi zamon fani yutuqlari isbotlamoqda. Masalan, hozirgi zamon tabiat fanlari, ayniqsa fizika fani atom tabiatining tuzilishini va xususiyatlarini o’rganish sohasida katta yutuqlarni qo’lga kiritdi. Atomli parchalash, atom ichki energiyasidan foydalanish, atom

yadro zarrachalarining bir-biriga bog’liqligi, umuman mikroolamni bilish, astronomiya, biologiyadagi kashfiyotlar ilmiy falsafaning bilish nazariyasini to’g’riligini tasdiqlaydi. Insonning bilish qobiliyati cheklanmagan, lekin har bir aniq tarixiy davrda o’zi xohlagan barcha narsa va hodisalarni emas, balki bilish imkoni borlarinigina bilib, bilmaganini keyinroq biladi. Shu bilan birga ta’kidlash kerakki, inson bilimining ham cheksizligini ko’rsatadi. Dunyoning moddiyligini va uning rivojlanish qonunlarining inson ongida aks etishini e’tirof qilish ilmiy falsafa bilish nazariyasining asosidir. Fan qonunlari tabiat va jamiyatda inson ongiga bog’liq bo’lmagan holda yuz beradigan ob’ektiv jarayonlarning in’ikosidan boshqa narsa emas. Falsafaning bilish nazariyasi asosan quyidagilarga asoslangan: - ob’ektiv olam bizning sezgi va tasavvurlarimizga bog’liq bo’lmagan holda mavjud. Ob’ektiv olam inson sezgi va tasavvurlarining manbai hisoblanadi; - inson dunyo va uning rivojlanish qonuniyatlarini bilishi mumkin. Inson sezgi tasavvur va tushunchalarida o’ziga bog’liq bo’lmagan tashqi olamni aks ettiradi. Demak, tashqi olam, undagi hamma narsa va hodisalar sezgilarga ta’sir etishi bilan sezgi obrazlari hosil qiladi. Sezgi tasavvur va tushunchalarda ob’ektiv olamning subektiv in’ikosi hosil bo’ladi. Shuning uchun ham bilish nazariyasi in’ikos nazariyasi deb ataladi. Chunki bilish jarayonida ob’ekt bilan sub’ekt dialektikasi muhim o’ringa ega. U sub’ekt, ya’ni inson bilan bog’liq jarayondir. Insonsiz bilish jarayoni bo’lishi mumkin emas. Sub’ektning ilmiy bilishdagi roli shundan iboratki, u ob’ektiv mavjud bo’lgan qonuniy bog’lanishlarni ochib beradi. Ob’ektga nisbatan ham amaliy, ham nazariy jihatdan yondashadi. Nemis fiziologi Gelmgolts fikricha, inson avval o’z sezgilarida tashqi olamni yaratadi, o’z sezgilarini narsa, hodisaga aylantiradi, keyin esa uni bilishga intiladi buyum tasvirini buyumning o’zi bilan tenglashtiradi. Sezgi ob’ektiv olam tasviri bo’lmay, olamning o’zi bo’lib qoladi. Demak, simvollar (ramziy)

nazariyasiga ko’ra, narsa bilan narsaning tasviri orasida farq yo’q. Mavjud ob’ektiv olam faqat sezgi va tasavvurda bor. Sezgi mazmunini predmetlar xossalari bilan hech qanday umumiylikka ega bo’lmagan belgilar, simvollar bilan almashtirish noto’g’ri. Sezgi obrazi moddiy dunyo narsa va hodisalarining inson sezgi a’zolarida aks etishi natijasida yuzaga keladi. Demak, sezgi va tushunchada narsaning o’zi emas, narsaga nisbatan ikkilangan ko’rinishi hosil bo’ladi. Tasvir, sezgi va tushunchadan tashqarida mavjud bo’lishi mumkin emasligi sababli u ideal narsadir, u inson, sub’ekt ongida vujudga keladi. Lekin sezgi ob’ektiv mazmunga ega. U moddiy dunyoning qayta ishlangan mazmunini gavdalantiradi, shunga ko’ra ob’ektivdir. Obraz sub’ektda uning sezgi va tafakkurida hosil bo’ladi. Demak, obraz sub’ekt bilan ob’ekt o’rtasidagi birlikni ko’rsatadi. Sezgi, tasavvur, tushuncha shakliy jihatdan sub’ektivdir, lekin mazmuniga ko’ra ob’ektivdir. Chunki sezgida real dunyo in’ikos etadi. Demak, sezgi ob’ektiv olamning sub’ektiv obrazidir. Sezish va fikrlashni bilish jarayonining ikki mustaqil bosqichi sifatida qarash ma’lum ma’noga ega. Sezish umuman inson bilimi taraqqiyotiga nisbatan birinchi bosqichdir. Insoniyatning dastlabki bilimlari, tushunchalari dastavval sezgi a’zolari orqali olingan dalillar asosida yuzaga keladi. Olamdagi narsa va hodisalar haqida sezgi obrazlari, tasavvurlar bilish jarayonining ma’lum bosqichidagina shakllanadi. Sezish inson miyasining tashqi olam bilan dastlabki va bevosita bog’lanishidir. Bevositalik sezgilarning eng muhim xususiyatidir. Sezgi obrazi sodir bo’lishi uchun uni hosil qiluvchi narsa yoki hodisa ob’ektiv mavjud bo’lmog’i kerak. Bu esa, bilish jarayonidagi eng muhim shartdir. Ob’ektiv olamning sub’ektiv obrazi — sezgi qotib qolgan, o’lik narsa emas, balki bilish jarayonida o’zgarib turadi. Shuning uchun ham bilish bu murakkab va ziddiyatli jarayondir. Bilishning ziddiyatli jarayon ekanligini bilimlarimizning to’laroq, chuqurroq bo’lishi uchun dalil va ma’lumotlar to’plashga, eski dalil va ma’lumotlarning yangisiga to’g’ri kelmay qolishida ko’rishimiz mumkin. Ziddiyatli munosabatlar hal qilinishi bilan

bilish jarayoni rivojlanib boradi. Bizning ongimiz esa bu taraqqiyotni o’zida aks ettirish bilan birga hodisalarning yuzaki xususiyatlari va bilishdan mohiyatni bilishga tomon boruvchi tarixiy jarayon ekanini ko’rsatadi. Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, bilish insonning o’z sezgilari, his va tushunchalari bilan dunyoni in’ikos etish jarayonidir. 2.Bilishning bosqichlari. Hissiy va mantiqiy bilish Tashqi olamning inson miyasida in’ikos qilinishi murakkab dialektik jarayondir. Bilish jarayonida narsani, hodisani to’la va mukammal aks ettirish uchun ma’lum bir yo’l bosib o’tiladi. Bilish tafakkurning o’rganayotgan predmetga yaqinlashuvidan, fikrning bilmaslikdan bilishga qarab, to’la va mukammal bo’lmagan bilimdan to’la va mukammal bilimga qarab harakat qilishidan iborat cheksiz jarayonni tashkil etadi. Bilish eskirib qolgan nazariyani yangi nazariyalar bilan almashtirib, eski nazariyalarni yanada aniqlab, olg’a qarab boradi hamda voqelikning tobora yangidan-yangi tomonlarini ochadi. Bilish jarayonida amaliyot muhim rol o’ynaydi. Amaliyot ko’pqirrali va sermazmun tushuncha bo’lib o’z ichiga inson faoliyatining barcha shakllarini qamrab oladi. Amaliyotning asosini mehnat, moddiy ishlab chiqarish tashkil etadi. Bundan tashqari, siyosiy kurash, milliy ozodlik harakati, milliy tajriba ham amaliyotga kiradi. Amaliyot insonning o’ziga xos faoliyati bo’lib, faqat ulargagina tegishlidir. Amaliyot insonlarning, tarixan yuzaga kelishi jarayonida shakllanib, barcha jamiyatlar taraqqiyoti yo’lida rivojlanadi va mukammallashadi. Amaliyot tarixiy taraqqiyot sub’ekti hisoblangan insonning, uning uchun ob’ekt hisoblangan moddiy olam bilan bog’lanishidir. Bunday aloqadorlik jarayonida sub’ekt faol rol o’ynaydi. Amaliy ta’sir faqat ob’ektni emas, balki sub’ektning o’zini ham o’zgartiradi. Amaliyot sub’ekti alohida insonlar, ijtimoiy guruhlar, sinflar, butun

jamiyat ham bo’lishi mumkin. Qachonki, bunday sub’ekt sifatida inson bo’lar ekan, amaliyot alohida faoliyat tusini oladi va u bilan bog’langan bo’ladi. CHunonchi, har bir inson shu jamiyat a’zosi bo’lar ekan, o’zining harakatlari bilan alohida jamoat a’zosi bo’lib maydonga keladi. Shuning uchun ham alohida odamning faoliyati ijtimoiy amaliyotning bir bo’lagi bo’lib hisoblanadi. Amaliyot hamma vaqt ijtimoiy faoliyat bo’lgan va bundan keyin ham shunday bo’lib qoladi. Amaliyotning bilish jarayonidagi roli quyidagilarda namoyon bo’ladi: birinchidan, amaliyot bilishning boshlang’ich nuqtasi va asosidir. Eng avvalo shuni e’tiborga olish kerakki, bilishning o’zi amaliyot asosida va ayniqsa moddiy ishlab chiqarish ta’siri ostida vujudga kelgan. Bundan tashqari, amaliyot bilish oldiga ma’lum vazifalarni qo’yadi va ana shu vazifalarni hal qilish uchun yordam beradi, jumladan u ilmiy bilishni asbob-uskunalar bilan qurollantiradi; ikkinchidan amaliyot bilishning maqsadi hamdir. Inson bilish natijalaridan o’zining amaliy faoliyatida foydalanish uchun ham atrof-tevarakdagi dunyoni bilib boradi, taraqqiyot qonunlarini ochadi; uchinchidan, amaliyot haqiqatning mezonidir. Inson bilimlarining ob’ektiv olamga mos kelishi yoki kelmasligi amaliyot jarayonida tekshiriladi. Amaliyot jarayon bo’lib, bunda munozarali masalalar, nazariy muammolar hal qilinadi. Tabiat va jamiyat qonunlari to’g’risidagi bilimlar ham amaliyot jarayonida tekshiriladi. Bilish ikki bosqichdan: hissiy va mantiqiy ya’ni jonli mushohada (sezish) va mavhum tafakkur (fikrlardan) iboratdir. Bilishning boshlang’ich bosqichi jonli mushohada, ya’ni ob’ektiv dunyoning buyumlarini bevosita sezgi a’zolari yordamida aks ettirishdir. Ibn Sinoning fikricha, “Sezish — bu shunday ta’sirki, u tashqi narsalarning o’zi bo’lmay, balki bizning hislarimizda vujudga keladi. His moddiy obrazning ko’zgusi bo’lib, moddiy shakllarning bo’yi, eni bilan birga ifodalanganligi sababli, ularni inson moddiy asossiz in’ikos eta olmaydi va jismlarni bilolmaydi”. Jonli mushohadaning bilishdagi roli muhimdir, uning yordamida dunyo haqida aniq bilimlar kelib chiqadi. Lekin bilishning bu bosqichi ma’lum darajada

cheklangan. Bu bosqichda narsa va hodisalarning ba’zi bir tomonlari va xususiyatlarinigina bilib olish mumkin. Narsaning muhim belgilari, ularning ichki bog’lanishlari mohiyatlari esa bilishning ikkinchi bosqichida tushuncha, hukm va xulosa, ya’ni mavhum tafakkur yordamida aks ettirilishi mumkin. Bilishning bir bosqichdan ikkinchi bosqichga ko’taradigan narsa — amaliyotdir. Mehnat jarayoni, ishlab chiqarish ehtiyojlari narsa va hodisalar asosida yotgan qonuniyatlarni ochishni talab qiladi. Hissiy bilishga, jonli mushohadaga bilishiing sezgi, idrok va tasavvur shakllari kiradi. Tashqi dunyoning bu in’ikos shakllari bir-biri bilan organik aloqada bo’lib, alohida-alohida uchramaydi. Biz yuqorida sezgi haqida gapirib o’tgan edik. Jonli mushohada jarayonidagi sezgi tashqi dunyo narsa va hodisalarini bilishning birinchi qadamidir. Inson miyasida hosil bo’ladigan tasavvur va fikr tashqi dunyo narsalarining sezgi orqali ta’siri natijasida yuzaga kelishi mumkin. Ba’zi faylasuflar sezgini tashqi dunyodan ajratib, uni narsa va hodisaga nisbatan birlamchi deb uqtirmoqchi bo’ladilar, sezgini yagona reallik deb hisoblaydilar. O’tmishda bu fikrni Berkli, Yum, Avenarius va boshqalar ilgari surgan edilar. Biz sezgilarimiz yordamida narsa va hodisalarni bilib olamiz va idrok qilamiz, ularning xossalarini, o’xshashliklarini, farqlarini anglaymiz. Sezgi harakat qiluvchi materiyaning obrazi sifatida idrok uchun asos bo’ladi. Idrok ham ongimizni tashqi dunyo bilan bevosita bog’laydi. U sezgidan sifat jihatdan farq qilib, predmetning butun obrazini beradi. Idrok narsaning turli xossalarini qayta ishlab, ularni birlashtiradi. Demak, idrok deganda turli sezgi a’zolari bergan ma’lumotlar asosida miyada tashqi qo’zg’atuvchining — bir butun obrazi hosil bo’lishi tushuniladi. Sezgi va idrok tashqi dunyo narsalarining ob’ektiv to’g’ri in’ikosini beradi. Bu in’ikosning to’g’ri ekanligi amaliyotda isbotlanadi. Inson o’zining amaliy faoliyatida o’zi idrok qilayotgan narsa bilan odamning o’zida shu narsa to’g’risida hosil bo’lgan sezgi va idrokning o’xshashligini belgilaydi. Inson tashqi dunyo narsalarini o’zgartirishi mumkin.

Asboblardan foydalanish jonli mushohadada katta ahamiyatga ega. Masalan, biologiya, fiziologiya sohasida tajriba o’tkazishda mikroskopni qo’llash shu fanning rivojlanishini tezlashtiradi. Chunki u inson ko’zi bilan ko’rolmaydigan xususiyatlarni ko’rishga yordam beradi. Asbobning takomillashishi yangi kashfiyotlarni vujudga keltiradi. Mikroskop yordamida organizmlarning hujayralardan tuzilganligi aniqlandi, kasalliklarni tug’diruvchi mikroblar topildi. Elektron mikroskop mikrodunyo hodisalarini o’rganish sohasida tajriba o’tkazishda katta ahamiyatga ega bo’ldi. Amaliy faoliyat, fan va texnikaning rivojlanib borishi insonga har xil vositalar, asbob va uskunalar yaratish va hissiy bilish chegarasini kengaytirish imkoniyatini beradi. Demak, sezgi, undan keyin esa idrok ob’ektiv olamning sub’ektiv obrazini hosil qiladi. Tasavvur — mavhum tafakkurga o’tishdagi oxirgi bosqichdir. U narsa va hodisalarning avvalgi ta’siri natijasida xotiramizda qolgan taassurotlarning qaytadan esga olinishi bilan bog’liqdir. Tasavvurdagi yangi obrazlar ilgarigi obrazlar bilan taqqoslash orqali yuzaga kelishi mumkin. U mavhum tafakkur uchun asos bo’ladi. Idrok qilinayotgan narsalar va hodisalar ichki qonuniyatli bog’lanishlarni ochish uchun mavhum tafakkurga o’tishi kerak. Mavhum tafakkur esa voqeani chuqur bilishga imkoniyat yaratadi. Hissiy bilish aniq narsalar obrazini hosil qiladi, lekin u hodisalar mohiyatini ochib bera olmaydi. Demak, hodisalar mohiyatini bilish uchun ayrim narsalarga emas, ko’p narsalarga xos bo’lgan umumiylikni topmoq kerak. Mavhum tafakkur hissiy bilishdan sifat jihatidan farq qiladi. U bevosita aniq bitta narsadan uzoqlashib, bir nechtasiga xos bo’lgan umumiylikning mohiyatini aniqlab beradi, ularning rivojlanish qonuniyatlarini ochib beradi. Masalan, grammatika ayrim so’zlar orqali umumiylikni belgilab beruvchi inson tafakkurining mavhumlovchi ishidir. Shunday qilib, hissiy bilish bilan mavhum tafakkur bir butun bilish jarayonining sifat jihatdan turlicha bo’lgan va ayni vaqtda bir-biri bilan bog’liq,

bo’lgan bosqichlaridir. Mavhum tafakkur hissiy bilishdan kelib chiqadi, jonli bilish esa qonuniyat bilan o’sib, mavhum tafakkurga asos soladi. Mantiqiy bilish — bilishning rivojlanishidagi sifat jihatidan yangi, yuqori pog’onasidir. Mantiqiy bilishda inson mantiqiy tafakkur yordamida voqelikning rivojlanish qonuniyatlarini bilib oladi. Ob’ektiv reallikni bilish dialektikasida sezgi va idrokning yuzaki obrazlari tasavvur obrazlaridagi abstraktsiya elementlari bilan birlashib mavhum tafakkurga qarab aylanadi. Tafakkur esa, garchand jonli mushohada materiallariga asoslansada, bilish jarayonining sifat jihatidan murakkab bo’lgan yuqori bosqichidir. Bizga ma’lumki, sezgi obrazlari tashqi olamning in’ikosidir, ya’ni tashqi olam sezgimizga qanday ta’sir qilsa, shundayligicha aks etiladi. Lekin tafakkur obrazlarida boshqacharoq, unda tashqi olamning ichki mohiyati, aloqa va bog’lanishlari hamda rivojlanish qonun va qonuniyatlari aks etadi. Tafakkur obrazlarining uchta asosiy xususiyati bor: 1.Tafakkur obrazlari mavhumlik xususiyatiga ega, ya’ni tafakkur obrazlari hosil bo’lishi uchun ifoda qilinayotgan tashqi olam bevosita ko’z oldimizda bo’lishi shart emas. Tafakkurga xos bo’lgan ana shu jarayon abstraktsiya deyiladi. 2 Tafakkur obrazlari umumlashgan xususiyatga ega. Umumlashtirish esa bizga ta’sir etayotgan narsa yoki hodisaning barcha sifat va xususiyatlaridagi muhim bo’lmagan ikkinchi darajalilarini chetga surib, asosiy tomonlarini taqqoslash va fikran bir-biri bilan bog’lashdir. 3.Tafakkur obrazlari til bilan bog’langandir. Bilish jarayonida paydo bo’layotgan har bir tushuncha til orqali ro’yobga chiqadigan ong omilidir. Mavhum tafakkur shakllari tushuncha, muhokama, xulosadir. Tushuncha tafakkurning alohida shakli bo’lib, u tashqi dunyo narsa va hodisalarining umumiy, zaruriy tomonlarini aks ettiradi. Tushuncha — aniq narsa va hodisalarning sifati, mohiyati va muayyanligining miyada alohida shaklda aks etishidir. Unda hodisadagi asosiy tomonlar umumlashtiriladi. Masalan, materiya tushunchasi umuman materiyaning belgilaridan qatiy nazar, ularning asosiy belgisi - moddiyligi materiya

tushunchasida aks ettiriladi. Jumladan, daraxt deganda tol, terak, olma va boshqa daraxt turlari va belgilaridan fikran uzoqlashamiz va ular uchun eng umumiy belgilarni olamiz. Fandagi tushunchalar ham xuddi shunday. Har bir fanning o’ziga xos tushunchalari bor. Masalan, astronomiyada koinot, sayyora kabi tushunchalar, biologiyada oqsil, hujayra, nasl kabi tushunchalar bor. Har bir fanni bilish, tushunish fandagi tushunchalarni bilish demakdir. Tushuncha mazmunan ob’ektivdir. Muhokama orqali ob’ektiv dunyodagi qonuniyatlar ongda aks ettiriladi. Yakka muhokama ayrim dalillarda o’z aksini topsa, umumiy muhokama umumiy qonunlarni ifoda etadi. Masalan, energiyaning aylanishi shakli yoki har bir harakat shaklining biridan ikkinchisiga o’tishi haqidagi qonunlar. Birinchi misol, tabiatning ayrim tomoniga to’g’ri kelsa, ikkinchisi umumiy qonunni aks ettiradi. Demak, muhokama biror narsa yoki hodisa haqida biror nima deyish, uni tasdiqlash yoki inkor etishdir. Masalan, «yomg’ir yog’di», «samolyot uchdi», «Ahmad kuldi». Muhokamada tushuncha bir-biri bilan bog’lanib, ular o’rtasida munosabat paydo bo’ladi. Unda tushunchalarning bizga bog’liq bo’lmagan qandaydir voqealari aks etadi. Tafakkurning uchinchi shakli mantiqiy aqliy xulosa chiqarishdir. Xulosa bir yoki bir necha muhokamadan kelib chiquvchi bilimdir. U orqali ilgari ma’lum bo’lgan bilimlar asosida yangi bilim paydo bo’ladi. Mantiqiy aqliy xulosada muhokamalar majmuasi bir-biriga bog’lanib, yangi bir xulosa kelib chiqadi. Bunday xulosaga asos bo’lgan ikki muxohama dalil deb ataladi. Demak, aqliy xulosa fikrni taqqoslaydi, bog’laydi, mavhum tafakkur sodir bo’lish jarayonini ifodalaydi. Shunday qilib, insoniyatning barcha bilimlari sezgi materiallarini umumlashtirish orqali hosil bo’ladi. Bilish jarayoni murakkab, ko’p qirrali jarayondir. U albatta sub’ektning qobiliyati, izlanuvchanligi, mantiqiy tafakkurning xususiyati, voqelik hodisalarini kuzatish, uning mohiyatini ochishda ham bir narsa va hodisaga ijodiy yondashishni talab qiladi. SHuning uchun ham bilishda ijod katta o’rin egallaydi.

Ijod insonning fan, texnika, madaniyat va boshqa sohalarda ijtimoiy ahamiyatga ega bo’lgan yangilik yaratish, kashf etish faoliyati bo’lib, murakkab ruhiy jarayondir. Unda inson tafakkuri, xotirasi, tasavvuri, diqqati, irodasi faol ishtirok etadi, butun bilimi, tajribasi, iste’dodi namoyon bo’ladi. Abu Nasr Forobiyning ta’biricha, ijod — bilish jarayonida shunday ulug’ fazilatki, inson uni egallashi uchun boshqa hamma fazilatlarni ishga solishi kerak. Ijod jarayonida boshqalar tomonidan qo’lga kiritilgan bilimlar chuqur, atroflicha, tanqidiy ravishda o’rganiladi, tahlil etiladi, kuzatishlar, hisoblashlar o’tkaziladi, mantiqiy xulosalar chiqariladi. Xulosalarning to’g’ri yoki noto’g’ri ekanligi tajribada sinaladi. Agar xulosa noto’g’ri bo’lsa, tajriba natijasi avvalgi bilimga mos tushmaydi, demak, xulosa qaytadan o’rganiladi. Ijodiy izlanish natijasida kelib chiqqan bilim mazmuni turli shakllarda — badiiy asar, matematik formula, nazariya, qonun va boshqalar orqali jamiyatga taqdim etiladi. Ulardan jamiyat bahramand bo’lsagina, haqiqiy, to’liq ijod bo’ladi. Ijod — fan, texnika, madaniyatni boyitadi, bilimni rivojlantiradi. Ijodni shartli ravishda ikki turga bo’lish mumkin: ilmiy ijod va badiiy ijod. Ilmiy ijod mavhum tafakkuri ustun rivojlangan kishilarga xos. Badiiy ijod esa tabiat va inson hayotidagi turli ohanglar, manzaralar, tuyg’ularni nozik idrok qiluvchi, hissiyotli kishilarga xos. Olimlar faoliyati ilmiy ijodga, yozuvchilar, san’atkorlar faoliyati badiiy ijodga kiradi. Ba’zi kishilarda har ikki ijod rivojlangan bo’lishi mumkin. Ilmiy ijod jarayonida tabiat va jamiyat hayotining ob’ektiv qonuniyatlari aks etsa, badiiy ijodda ma’naviy, hissiy muammolari, san’atkorning sub’ektiv, o’ziga xos qarashlari, his-tuyg’ulari aks etadi. Badiiy ijodda o’ziga xoslik bo’lmasa, bunday ijodning ijtimoiy va estetik qimmati yo’qoladi. Tasavvur hissiy bilishning yuqori bosqichi bo’lib, inson amaliy faoliyati natijasida maqsadga muvofiq ravishda hosil bo’ladi. Tasavvurning ilmiy, badiiy, diniy shakllari mavjud. Olimning tasavvuri orqali fahmlash, ilmiy tajriba, modelning shakllanishi uchun g’oya vujudga keladi, bu esa bilish uchun yordam beradi. Tasavvur ayniqsa badiiy ijodda katta ahamiyatga ega.

Haqiqatni dalil bilan isbotlamasdan turib, to’g’ridan-to’g’ri, bevosita bilib, anglab olish qobiliyatini qadimgi faylasuflar intuitsiya (hissiy bilish) deb qaraganlar. XVII asr faylasuflari intuitsiyaning o’zigina ishonchli bilim bermaydi, faqat intellektual intuitsiyagina haqiqiy bilim beradi, deb hisoblaganlar. Hozirgi zamon faylasuflari (Bergson, Freyd) intuitsiyani butun ijodiy faoliyatni belgilovchi yashirin, qorong’i, ongsiz boshlang’ich ijod deb qaraydilar. Bunday qarash, esa narsa va hodisalar mohiyatini bilish mumkin emas deyishga olib keladi. Intuitsiya bilishning alohida bosqichi emas, balki jonli mushohada va mavhum tafakkur bilan uzviy bog’langan, yordamchi rol o’ynaydigan shaklidir. Dunyoni tajriba va tafakkurga tayanmasdan, faqat intuitsiya yordamida bilish mumkin deb da’vo qiluvchi falsafiy oqim — intuitivizm bo’lib, uning tarafdorlari intuitsiyani ongning ijtimoiy amaliyot va tafakkurga aloqasi bo’lmagan alohida xususiyati deb tushuntirishga urinadilar. Dialektika esa bilish jarayonida, ya’ni bilimlarning vujudga kelishida, intuitsiya ahamiyatga ega deb ta’lim beradi. Hissiy bilish bilan mantiqiy bilishni ajratib bo’lmaydi va bunday ajratish muqarrar ravishda bilish jarayonini noto’g’ri tushunishga olib ketadi. Empirizm (yunoncha «empeiria» — tajriba so’zidan) namoyandalari bilishdagi abstrakt tafakkurning roliga yetarli baho bermaydilar va hissiy tajribagina insonga dunyoning chinakam manzarasini yaratib beradi, deb hisoblaydilar. Ratsionalizm (lotincha «rationalis, ratio» — aql so’zidan) namoyandalari sezgi a’zolariga ishonmaydilar va aqlni, abstrakt tafakkurni haqiqiy bilimning birdan-bir manbai deb biladilar. Modomiki, hissiy bilish bilan mantiqiy bilish birlikda maydonga chiqar hamda bir-birini to’ldirar va boyitar ekan, bilishda sezgilar beradigan ma’lumotlarga ham, aqliy xulosalarga ham mensimaslik bilan qarash mumkin emas. Sezgi organlarimiz orqali biz narsalarning xossasini, xususiyatlarini his qilamiz, aqliy bilish tufayli biz ularning moddiy asosini, mohiyatini; bilishga muyassar bo’lamiz.

«Bilki, - deb yozadi, - Abu Nasr Forobiy, (olamda) substantsiya (javhar) va aktsidentsiya (javhar bo’lmagan, oraz) hamda substantsiya, aktsidentsiyani yaratuvchi marhamatli ijodkordan boshqa hech narsa yo’kdir». Aktsidentsiyani besh sezgi his etadi, ular o’rtasida hech qanday vosita yo’qdir, masalan, ko’rish o’zicha rangni his etadi, shu bilan u oq va qorani birbiridan farq qiladi; eshitish o’zicha baland hamda past ovozlarning farqini sezadi; ta’m-maza sezgisi turli ta’mlarni qabul qiladi, shirin va achchiq ta’mlarning farqini ajratadi; teri sezgisi predmetlarning holatini sezadi va ularning yumshoq yoki qattiqlik holatini farq qila oladi. Substantsiyani faqat aql qabul qiladi va bunda aktsidentsiya aql uchun vosita bo’lib xizmat qiladi. Aql ranglar ostida shu rangga ega bo’lgan narsa borlig’ini, ovoz ketida ovozi kelayotgan narsa mavjudligini biladi, aqlning boshqa sezgilar bilan munosabati ham shuning kabidir» 1 . Ibn Sinoning fikricha, «Aql tarozisida o’lchanmagan har qanday bilim chin bo’lolmaydi, demak u haqiqiy bilim emas». Hissiy va aqliy bilish jarayonining dialektik birligi haqiqatga erishishning yakkayu — yagona yo’lidir. 3.Falsafada haqiqat muammosi Bilish nazariyasida ham boshqa fan sohalaridagidek, dialektik tarzda mulohaza qilish lozim, ya’ni bilish jarayonini tayyor, qotib qolgan holda emas, balki to’la bo’lmagan, noaniq bilimlarimiz qanday qilib to’laroq va aniqroq bilimga aylanishini aniqlash kerak. Olam doim harakatda, o’zgarish va taraqqiyotda. Taraqqiyotning, harakatning har bir yangi bosqichida moddiy olamdagi har bir narsa va hodisaning yangi sifat va xususiyatlari vujudga keladi. Shuning uchun olamni va uning taraqqiyot qonunlarini bilish uchun imkoniyat cheksiz. Har bir tarixiy davrda inson o’zining amaliy faoliyati natijasida ob’ektiv olamni to’liq va aniq aks ettiruvchi 1 Abu Nasr Forobiy. Fozil odamlar shahri.-T.:“Xalq merosi”,1993.-174-bet.

bilimga ega bo’lib boradi. Bilim esa, ob’ektiv mavjudlikka mos keladimi yoki yo’qmi? Bu masalaning hal qilinishida haqiqat to’g’risidagi ta’limot o’z ifodasini topadi. Bu ta’limot esa o’z-o’zidan haqiqat nima, degan masalani hal qilishni talab qiladi. Bu masalani yoritishda falsafada turli fikrlar mavjud. Haqiqat masalasini ilmiy asosda hal qilishning yagona yo’li inson bilimlari bilan ob’ektiv olamdagi real narsa va hodisalar, ularning sifat va xususiyatlari o’rtasidagi munosabatni yoritishdir. Shunday ekan, haqiqat ob’ektiv voqelikka mos keluvchi narsalar va hodisalarning real holatdagi mazmunini, sifat va xususiyatlarini to’g’ri aks ettiruvchi hamda amaliyotda sinalgan bilimlaridir. Sezgilar insonni tashqi olam bilan bog’lovchi vositalardir. Inson sezgilari uning ongidan tashqaridagi ob’ektiv olamning in’ikosini hosil qiladi. Ob’ektiv olamning mavjudligini e’tirof etish bilan uning to’g’ri in’ikosining hosil bo’lishi ob’ektiv haqiqatdan iboratdir. Dialektika ob’ektiv haqiqatni e’tirof etish bilan uni birdaniga bilish mumkin emas, deb hisoblaydi. Ob’ektiv haqiqatni bilish fan taraqqiyoti, amaliyot asosida amalga oshishi mumkin. Haqiqatni bilish doimo pastdan yuqoriga qarab rivojlanuvchi jarayondir. Ob’ektiv haqiqat inson va insoniyatga bog’liq bo’lmagan ob’ektiv reallikning to’g’ri in’ikosidan iboratdir. Bu in’ikos in’ikos etuvchi reallikka mos kelishi kerak. Tabiat ilmining yer insoniyatdan burun mavjud edi, degan fikri ob’ektiv haqiqatdir. Tabiat va jamiyat qonunlari ob’ektiv haqiqatdir. Bu qonunlar insonga bog’liq bo’lmagan, undan tashqarida mavjud bo’lgan ichki, zaruriy, muhim bog’lanishlarini ifodalaydi, bu qonunlarni inson bekor qila olmaydi, o’z ixtiyori bilan o’zgartira olmaydi. Ayrim faylasuflar (Bogdanov va boshqalar) ob’ektiv real dunyoni inkor etib, uni sezgilar majmuasi deb biladi va haqiqatni ham sub’ektiv shaklda tasvirlaydi. Ularning fikricha, haqiqat — mafkura shakli yoki inson tajribasini tashkil etuvchi shakldir. Uning bu da’vosi, fideizmga, uning da’volariga ishonishga olib keladi.

Xuddi shunday fikrni hozirgi zamon falsafasida ham ko’rish mumkin. Unga ko’ra, har qanday diniy xurofotlarni himoya qilish ob’ektiv haqiqatni inkor etishdir. Dialektika bilimlarimiz abadiy bo’lmay, ular takomillashib boradi, bilmaslikdan bilish tomon boradi, nisbiy haqiqatdan mutlaq haqiqatga boradi deb tushuntiradi. Haqiqatdan ham olamda inson bilib ololmaydigan narsa yo’q. Shuning uchun ham bilish jarayonining rivojlanishi cheksiz, u biror chegarada to’xtashi mumkin emas. Inson erishgan yangi bilimi avvalgi bilimidan ko’ra yuqoriroq bo’lishiga qaramasdan, kelajak uchun u chegara emas, u yangi bilim uchun zaruriy bosqich hisoblanadi. Demak, mutlaq va nisbiy haqiqatlar dialektik munosabatda bo’ladi. Har bir nisbiy haqiqatda mutlaq haqiqat elementi, zarrasi bor, chunki unda moddiy dunyoning ma’lum tomonlari aks etadi. Nisbiy haqiqat ob’ektiv olamning inson ongida nisbatan to’g’ri in’ikos etishidir. Amaliyot va fan taraqqiyotida bu haqiqat tobora takomillashib boradi. Demak, ob’ektiv olamni taxminan to’g’ri in’ikos ettiradigan, to’la va aniq bo’lmagan, inson bilimining so’nggi taraqqiyoti jarayonida aniqlanishi va chuqurlashishi tobora to’laroq bo’lib boradigan ilmiy bilimlar (qoida, tushuncha va nazariyalar) nisbiy haqiqatdir. Nisbiy haqiqatni e’tirof qilish mutlaq haqiqatni inkor etish emas. Chunki bizning bilimlarimiz tayyor yoki qotib qolgan bilim bo’lmay, mutlaq haqiqatni bilish nisbiy haqiqatlarni bilish bilan boradi. Mutlaq haqiqatni birdaniga bilib bo’lmaydi, balki to’liq bo’lmagan taxminiy, ya’ni nisbiy haqiqatlar orqali bilinadi. Demak, bilish bilmaslikdan bilishga, mukammal bo’lmagan bilimlarning mukammallashib, aniq bo’lib borishini aks ettiruvchi cheksiz jarayondir. Olam cheksiz, undagi narsa va hodisalar doim harakatda. Demak, insonning bilish imkoniyati hech qachon oxiriga yetmaydi. Masalan, materiyaning tuzilishi to’g’risidagi bilimlarimizni olib ko’raylik. Ilgari materiyaning eng kichik zarrasi atom bo’linmasdir, deb hisoblanardi. Bu nisbiy haqiqat, chunki u materiya tuzilishining taxminiy to’g’ri in’ikosi edi. Bunda mutlaq haqiqat — materiya haqiqatdan atomlardan iborat, degan tasavvur mavjud edi. Materiya tuzilishi

to’g’risidagi bilimlar rivojlanib, XIX asrning oxirida elektron — atomning tarkibiy qismi kashf qilindi. Bu kashfiyot materiya tuzilishi to’g’risidagi tasavvurga mugloq haqiqatning yangi zarrasini qo’shib, insonning materiya tuzilishi to’g’risidagi bilimini yanada chuqurlashtirdi. Hozirgi zamon tabiatshunoslik ilmi atomning murakkab tuzilishini ochib bermokda. Demak, fan sohasidagi har bir yangi qadam ilgarigi nazariyaga qaraganda chuqurroq, to’la va aniq bilimni beradi, ammo bu bilimni butunlay, mutlaq bilim deb bo’lmaydi. Chunki har qanday inson bilimi mazkur tarixiy davr chegarasidan chiqib ketmaydi. U ilm-fanning ayrim sohalarida o’z davri tafakkur taraqqiyotini o’n, hatto yuz yillab ortda qoldirishi mumkin, ammo, o’z davri farzandi bo’lib qolaveradi. Inson hamma vaqt tabiatni oxirigacha bilish tomon yaqinlashib boradi. Lekin u moddiy olam qonun va hodisalarini to’la-to’kis bilish darajasiga erisha olmaydi. Buning sababi shuki, tabiat cheksiz, u to’xtovsiz harakat qilishda, rivojlanishda, o’zgarishda. Inson bilimi esa hech qachon moddiy olamni butunlay qamrab ololmaydi. Shuning uchun ham inson bilimining mutlaq haqiqatga yaqinlashuvi nisbiydir. Bundan bizning hamma bilimlarimiz nisbiy ekan, ularda ob’ektiv mazmun yuq ekan, degan xulosa kelib chiqmasligi kerak. Har qanday haqiqat nisbiyligiga qaramay unda mutlaq haqiqat elementlari saqlanadi. Mutlaq va nisbiy haqiqatlarni bir-biriga qarama-qarshi qo’ymay, balki ularni ajralmas bir butun holda olib o’rganmoq zarur. Mutlaq va nisbiy haqiqatlarning dialektik munosabatini bilish dogmatizm, agnostitsizm, relyativizm va volyuntarizmga qarshi kurashda katta ahamiyatga ega. Relyativizm inson bilimlarini nisbiy deb qarash bilan birga ob’ektiv haqiqatni butunlay inkor etadi. U bilish jarayoniga dialaktikani tatbiq eta olmaganligi uchun faqat nisbiy haqiqatni e’tirof etadi va uni mutlaqlashtiradi. Uning asl maqsadi mutlaq haqiqatni, shu bilan birga ob’ektiv haqiqatni inkor etishdir. Inson ob’ektiv olamni o’z amaliy faoliyatida ma’lum tarixiy va ilmiy imkoniyatlar asosida biladi, imkoniyat esa hamma vaqt to’la bo’lmaydi. Ilmiy haqiqatlar aniq tarixiy sharoit bilan bog’liq bo’lib, aniq shaklda namoyon bo’ladi. SHuning uchun haqiqat mavhum emas, aniq bo’ladi.

Haqiqat mezonini nima tashkil etadi? degan savol bilish nazariyasining murakkab masalasi bo’lib hisoblanadi. XVII asr ingliz faylasufi F.Bekon haqiqatning asosiy mezonini eksperimental tajriba tashkil etadi, degan g’oyani ilgari surgan edi. Uning fikricha, “barcha isbotlar ichida eng yaxshisi - tajribadir, agarda u barcha sinovlar ichida o’z predmet mohiyatidan chiqmagan holda bo’lsa”. XVIII asr frantsuz faylasufi Didro ham tajribani haqiqatning asosiy mezoni deb hisoblagan edi. «Biz, - deb yozgan edi Didro, - uch asosiy izlanishlar vositasida o’rin egallaymiz: tabiatni kuzatishda, mushohada va tajribalar borasida. Kuzatish ma’lumotlar yig’indisidan, mushohada ularni mujassamlashtirishdan, tajriba esa mujassamlashgan fikrlarimizni tekshirib ko’rishdan iboratdir». XX asr falsafasida keng tarqalgan pragmatizm oqimining namoyondalari Djon Dyui, Uilyam Djeyms, Charlz Pirs va boshqalar haqiqat mezonini uning foydaliligi tashkil etadi, degan g’oyani ilgari surgandilar. «Vena to’garagi» a’zolari, pozitivizm oqimining vakillari V.Karnap, O.Neyrat, V.Kraft va boshqalar fan kashfiyotlari kishilarning hissiy a’zolari orqali isbotlangandagina haqiqat bo’lishi mumkin deb hisoblaydilar. Hissiy a’zolarimiz asosida isbotlab bo’lmaydigan nazariyalarni, ularning fikricha, haqiqat turkumiga kiritish mumkin emas. Ilmiy falsafa ta’limotiga muvofiq, haqiqatning mezonini amaliyot tashkil etadi. Inson faoliyatining majmui hisoblangan amaliyot kishilarning tarixan yuzaga kelishi jarayonida shakllanib, barcha jamiyatlar taraqqiyoti yo’lida rivojlanadi va mukammallashadi. Amaliyot inson uchun bilish ob’ekti bo’lgan olam bilan bog’lanishdir. Amaliyot o’zida sub’ektiv va ob’ektiv jihatlarni birlashtirgan jarayondir. U ongli ravishda maqsadga yo’naltirilgan sub’ekt faoliyati bo’lib, u yoki bu ob’ektning o’zgarishi bilan ro’yobga chiqadigan munosabatdir. Amaliyot ko’p qirrali va sermazmun tushuncha bo’lib inson faoliyatining barcha turlarini, tomonlarini qamrab oladi.

Amaliyotning bilish jarayonidagi ahamiyati quyidagilardan iborat: Birinchidan , amaliyot bilish jarayonining maqsad va yo’nalishlarini belgilaydi. Ob’ektiv olamni bilish odamlarning muayyan ehtiyojlarini qondirish maqsadida amalga oshiriladi. SHu tariqa amaliyot bilishning maqsadini belgilab beradi. Har qanday fanning vujudga kelishi amaliyotning u yoki bu talabiga javobdir. Ikkinchidan, amaliyot bilish jarayonining asosini tashkil etadi. Bu shundan iboratki, bilishning bir-biri bilan uzviy bog’langan bosqichlari — hissiy va aqliy bilish amaliyotga asoslanadi. Hissiy va aqliy bilish jarayonida qo’lga kiritilgan ma’lumotlar amaliyot tufayligina yuzaga keladi. Bilish jarayonining o’zi inson amaliyotining shakli hisoblanadi. Uchinchidan, amaliyot haqiqatning oliy mezoni hisoblanadi. Insonning olam haqidagi bilimlari, uning amaliy faoliyatida isbotlanadi. Kundalik hayotda inson olam haqida bilimlarini oshiradi, maqsadiga bo’ysundiradi va uning haqiqiyligini tekshiradi. Agar biron narsa haqidagi tasavvur soxta bo’lsa, u holda undan foydalanish mumkinligi to’g’risidagi bizning mulohazalarimiz ham soxta bo’lib qoladi va undan foydalanish yo’lidagi har qanday urinish muqarrar ravishda muvafaqqiyatsizlikka olib keladi. Odamlarning bilimini amaliyot tasdiqlaydi yoki rad etadi. Amaliyot doim boyib taraqqiy etib turadigan jarayon. Agarda to’plangan bilimning haqiqiyligi mavjud amaliyotda tasdiqlanmasa, u kelajakdagi amaliyot bilan isbotlanishi mumkin. Ob’ektiv dunyoni bilishning o’zi ilgari qayd qilinganidek, ijtimoiy amaliyotdan kelib chiqqan, shuning uchun bilish jarayoni ijtimoiy-tarixiy amaliyot bilan bog’langan va unga suyanadi. Inson faoliyati, amaliyoti, olam haqidagi to’plangan bilimlarni isbotlab berganliklari haqida ko’plab misollar keltirish mumkin. Masalan, mexanik harakat issiqikka aylanadi, ya’ni ishqalanish natijasida o’t hosil bo’lgan, bu juda qadimiy kashfiyot. Ko’p yillardan keyin esa odamlar issiqliqdan mexanik harakat vujudga keltirish imkoniyatiga amaliyot asosida ega bo’ldilar.

Yana bir misol. Nemis olimi A.Eynshteyn nisbiy nazariyasini yaratadi. Dastavval mazkur nazariya ilmiy bashorat tariqasida qabul qilingan bo’lsa, XX asrning ikkinchi yarmida sayyoralarga kosmik qurilmalarning parvoz etishi natijasida mazkur nazariya o’zining ilmiy isbotiga ega bo’ldi. Demak, har bir fan inson amaliy ehtiyoji natijasida kelib chiqadi, uning yordamida olamdagi narsa va hodisalar haqida to’plangan bilimlar amaliyot asosida tasdiqlanib haqiqat darajasiga ko’tariladi. 4.Falsafada metod va metodologiya Olamdagi barcha narsa va hodisalar, unda sodir bo’layotgan jarayonlar, voqealarga kishilarning munosabati ularni anglashdan boshlanadi. Dunyoni anglash, uni bilish tafakkurlash yo’li bilan hosil bo’ladi. Shuning uchun ham olamni falsafiy anglash, tafakkurlash jarayonining qonun-qoidalari, usullari, shakllari hamma vaqt falsafa fanida qiziqish uyg’otib kelgan va hozirgi vaqtda ham shunday bo’lmoqda. Inson o’zining kundalik ehtiyojlarini qondirish uchun olamda mavjud bo’lgan narsa va hodisalar bilan aloqa bog’laydi. Natijada ular kishilarning hissiy a’zolariga ta’sir ko’rsatib, inson ongida muayyan tushunchalar hosil etadi. Ob’ektiv olamning sub’ektiv obrazi bo’lgan mazkur tushunchalar yordamida mulohaza yuritish yo’li bilan biz voqelikdagi narsa va hodisalarning o’zaro aloqadorligi, mazmun-mohiyati, taraqqiyot qonuniyatlari haqida ma’lum bilimlarga ega bo’lamiz. Kishilarning olam haqidagi bilimlari kundalik hayotiy tajriba asosida stixiyali ravishda to’plangan yoki ilm-fan yordamida ongli ravishda qo’lga kiritilgan ma’lumotlardan tarkib topadi. Kundalik hayotiy tajriba asosida to’plangan empirik bilimlar asosida kishilarda olam haqida yuzaki va sodda dunyoqarash hosil bo’ladi. Bunday bilimlar odatda, sub’ektiv xususiyatga ega bo’lib, unga muvofiq inson dunyoning markazi sifatida tasvirlanadi. Shuning

uchun ham kundalik empirik bilimlar ilmiy bilimlarga qadar to’plangan dastlabki ma’lumotlar hisoblanadi. Fan taraqqiyoti natijasida qo’lga kiritilgan bilimlar olam haqida ilmiy asoslangan falsafiy dunyoqarashning shakllanishi va rivojlanishiga olib keladi. Bunday bilimlar o’zining mukammalligi, ko’lami, chuqurligi bilan oddiy bilimlardan keskin farq qiladi. Ilmiy-falsafiy bilimlarning rivojlanishi esa o’z navbatida olamni falsafiy anglash, tafakkurlash usullari, yo’llarini nazariy jihatdan asoslab berishni taqozo etadi. SHu tariqa falsafa fanining tarkibiy qismini tashkil etuvchi - dialektik mantiq ta’limoti vujudga keldi. Mazkur yo’nalishning asosiy maqsadi va vazifasi - falsafiy tafakkurlash usulining mantiqi, qonun-qoidalari, shakllarini o’rganishdan iboratdir. Boshqacha qilib aytganda, olamdagi narsa va hodisalar, ularning o’zaro aloqadorlik va taraqqiyot qonunlarini falsafiy anglash uchun qanday usullardan foydalanmoq lozim, qanday qonun qoidalarga rioya etish kerak? degan savolga javob beradi. Insonga xos bo’lgan tafakkurlash jarayoni, uning qonun qoidalari, yo’llari, usullarini yoritib berish jiddiy falsafiy muammo hisoblanadi. Bunga erishish uchun, eng avvalo, usul degan tushunchaning mazmun-mohiyatini anglab olmog’imiz lozim. Usul tushunchasi nimani ifodalaydi? “Usul” yunon tildan olingan atama bo’lib, u odatda tadqiqot etish yo’llari, nazariya, ta’limot ma’nosini bildiradi. Shuni alohida eslatib o’tish joizki, aniq fanlarda ilmiy tadqiqot o’tkazish jarayonida qo’llaniladigan uslubni falsafiy tafakkurlash usuli tushunchasi bilan aralashtirib yubormaslik kerak. Aniq fanlarda ishlatiladigan tadqiqot uslublari ilmiy bilish usullari turkumiga kiradi. Falsafada esa, usul tushunchasi olamni falsafiy anglash, tafakkurlash mantiqi, qonun-qoidalari, tamoyillari, shakllarini ifodalash uchun ishlatilsa, tor ma’noda - falsafiy bilimlarni hosil etish vositalarini aks ettirish uchun foydalaniladi. Bundan ko’rinib turibdiki, falsafiy tafakkurlash usuli bilan ilmiy bilish usuli tushunchalarining o’rtasida muayyan farq mavjud.

Falsafiy tafakkurlash mantiqi o’ziga xos bir qator xususiyatlarga ega. Ular quyidagilardan iborat. Birinchidan, falsafiy tafakkurlash jarayoni voqelikdagi narsa va hodisalar taraqqiyoti qonunlariga asoslanadi va ularga mos keladi. Ikkinchidan, falsafiy tafakkurlash kishilarga olamdagi narsa va hodisalarni chuqur, atroflicha, xolisona bilish uchun qanday mantiqiy harakatlar qilish yo’llarini ko’rsatib beradi. Agar kishilar mazkur qoidalarga, talablarga bo’ysunsalar olamni inson ongida aks ettirishda jiddiy xatoliklarga yo’l qo’yilmaydi va aksincha. Keyingi boblarda bu haqda kengroq to’xtalib o’tamiz. Dunyoni falsafiy anglashda dialektika usuli katta ahamiyat kasb etadi. Dialektika usulining mohiyati Forobiyning «Dialektika» nomli asarida tavsiflab berilgan.Forobiyning yozishicha, dialektika ya’ni «al-jadal» atamasi kadimgi yunon faylasuflari Suqrot va Aflotun tomonidan qo’llanilgan bo’lib, ma’nosi bahs, muzokara yordamida haqiqatga erishish demakdir. «Inson, - deb yozgan edi Forobiy, - haqiqatga yoki falsafaga faqat dialektik bahs orqali erishishi mumkin» 2 . Forobiyning «Dialektika» va boshqa asarlarida mazkur falsafiy tafakkur usulining fikrlar kurashi hamda ilmiy bilishdagi ahamiyatini har tomonlama asoslab bergan. Shuningdek, u dialektika tushunchasining shakllanish tarhini ko’rsatib bergan.Forobiyning yozishicha, yunon faylasuflari Geraklit, Zenon dialektika atamasidan foydalanmagan bo’lsalarda, dialektik tafakkurlash sa’natiga asos solganlar. Keyinchalik, deydi Forobiy, eleatlar va sofistlar dialektik fikrlash san’atini o’zlarini dono hamda haqiqatni yolg’on qilib ko’rsatish uchun foydalanib keldilar.Dialektika, Forobiyning fikricha, haqiqiy bilimning quroli va xizmatchisidir. Faqat dialektika inson aqliy faoliyatini sofistika va shunga o’xshashlardan himoya qilib haqiqatni bilishga yordam beradi. Dialektika san’atining foydasi shuki, u haqiqatni bilishga ko’maqlashadi 3 .Sofistikaga qarshi, birinchi bo’lib, Aflotun chiqdi, - deb ko’rsatadi Forobiy. Aflotun dialektikani bahslashish yo’li bilan tafakkurdagi mavjud bo’lgan qarama-qarshiliklarni bartaraf 2 Ал-Фараби. Диалектика. Историко-философские трактаты. – Алма-Ата: “Наука”,1985.405-bet. 3 O’sha joyda.-360-592-betlar.

etishga qaratilgan usul deb hisoblagan edi. Aflotun, «dialektika — borliqning mohiyatini, haqiqatni aks ettiruvchi yagona usul, u barcha fanlarning tepasida joylashib ularni karniz kabi bezab turadigan bilimdir», shuning uchun ham «boshqa fanlarni dialektikadan ustun qo’yish noto’g’ridir» 4 , deb hisoblagan edi. Forobiy, Aflotunning fikrlarini yuqori baholab, u haqiqatni ochib beradigan to’g’ri usulni ishlab chiqa oldi, deb ko’rsatadi. Yunon faylasuflarining dialektika usuli haqidagi g’oyalari antik davrning yirik olimi Arastu tomonidan yanada rivojlantirildi. Arastu o’zining «Topika», «Ritorika» va boshqa asarlarida «dialektikaning maqsadi suhbatdoshning fikrini inkor etishga qaratilgan», deb ko’rsatadi. Forobiy esa bunga o’z tomonidan qo’shimcha qilib, dialektika nafaqat bahslashuvchi izhor qilgan fikrni inkor etishi, balki uni tasdiqlashi ham mumkin, deb ko’rsatadi . Arastu shuningdek, falsafa tarixida birinchi bor dialektika bahslashish san’atining quroligina bo’lib qolmasdan, u ayni vaqtda ilmiy bilishning usuli hamdir, deb hisoblaydi. Uningcha, dialektika borliq va tafakkurning asosiy va umumiy tomonlarini bilishga qaratilgan usul. Uning yozishicha, «dialektika ilmiy tadqiqot usuli sifatida faqat falsafaga emas, balki barcha fanlarga ham daxldordir» 5 . Forobiy Arastu fikrini davom ettirib, dialektikani falsafa, mantiq va ilmiy bilish usuli sifatida talqin etdi. Forobiyning fikricha, dialektikani falsafadan falsafani esa dialektikadan ajratib qarash mumkin emas. «Inson dialektika deb, uning shug’ullanadigan ishi, muzokara qilish qobiliyati, o’z san’atini amalda qo’llay olishiga qarab belgilanadi» 6 , -deydi Forobiy. «Dialektika san’atining maqsadi falsafa san’atini qo’llab - quvvatlash va unga xizmat qilishdadir» 7 , - deb ko’rsatadi Forobiy. 4 Платон. Соч. В трёх томах. T.3.I-Часть.-М.,1971.-С.275, 278, 285, 347, 350. 5 Аритотель.-Соч., T.2.-M.,1978.-С.-350-351-356. 6 Ал-Фараби. Диалектика. Историко-философские трактаты. – Алма-Ата: “Наука”,1985.С.403. 7 O’sha joyda,-405-bet.

«Dialektika san’ati, — falsafiy san’at, chunki dialektika san’ati tufayli inson aqlini haqiqatni bilishga qaratishi mumkin» 8 , haqiqatni bilish esa — falsafaning asosiy vazifasidir. Shuning uchun ham dialektika san’atini mukammal o’zlashtirib olish lozim. «Agar inson a’lo darajadagi notiq yoki shoir bo’lgisi kelsa, dialektik usuldan mukammal foydalana bilishi kerak», - deb uqtiradi Forobiy 9 . Arastu «Kategoriyalar», «Metafizika» va boshqa asarlarida dialektika kategoriyalari tizimini ishlab chiqadi. Forobiy Arastuning dialektika usuli haqidagi fikrlarini yuqori baholab va targ’ib etibgina qolmasdan, uni ko’p jihatdan mazmunan boyitdi ham. Forobiyning fikricha, bilish jarayonida dialektik tafakkurlash analiz va sintez, induktsiya va deduktsiya sillogizmlardan foydalanmog’i lozim. Induktsiya, uning fikricha, dialektik va ilmiy shakllarda bo’lishi mumkin. Forobiy imkoniyat va voqelik, zaruriyat va tasodif, sabab va oqibat kategoriyalarining o’zaro aloqadorligini asoslab bergan olim. Uning fikricha, sabab va oqibat bir biri bilan uzviy bog’langan, muayyan sabab muayyan oqibatni keltirib chiqaradi, tasodif zaruriyatning namoyon bo’lish shakli. Bundan yaqqol kurinib turibdiki, Forobiy tafakkur shakllari va usullarini tadqiq etishda asosiy e’tiborni mazkur tushunchalar o’rtasidagi dialektik aloqadorlik va bir-biriga o’tishini ochib berishga harakat qilgan. Dialektika ta’limotining rivojlanishida XVIII-XIX asrlarda ijod etgan nemis klassik faylasuflari I.Kant, I.Shelling, Gegelning xizmatlari alohida e’tiborga sazovordir. I.Kantning ta’limotiga ko’ra, inson aqli tabiatan antinomiyalidir, ya’ni ziddiyatlarda ikkilanuvchidir. Shuning uchun qarama qarshi fikrlarni bab-barabar isbotlash yo’li bilan asoslab berish mumkin. Masalan, olam ham nihoyalidir va ham chegaralari yo’qdir, bo’linmas zarrachalar (atomlar) bor va bunday zarrachalar yo’q va hokazo. Uningcha, ziddiyatlar har qanday holda faqat zoxiriydir. 8 O’sha joyda,-594-bet. 9 O’sha joyda,-67-bet.

I.Shellingning ta’limotiga ko’ra, mutlaq ruh «Men» ob’ektivlik va sub’ektivlik kabi qarama-qarshilikning birligidan iborat. Ularning kurashi tabiat va jamiyatdagi narsa va hodisalar harakatining manbaidir. Uningcha, ruh sub’ektiv va ob’ektivlik birligidan iborat bo’lib (tezis), taraqqiyot jarayonida tabiatning shakllanishiga olib keladi (antitezis) va nihoyat tabiatdan yana ob’ektivlik va sub’ektivlikning birligi bo’lgan yuqori darajadagi ruhning taraqqiyotiga olib keladi (sintez). Gegel falsafasining tarixiy ahamiyati shundan iboratki, u idealistik nuqtai nazardan bo’lsada, dialektikaning uch asosiy qonuni: 1) qarama-qarshiliklarning birligi va kurashi qonuni; 2) miqdor o’zgarishlarining sifat o’zgarishlariga o’tish qonuni; 3) inkorni inkor etish qonuni mohiyatini chuqur va atroflicha asoslab berdi. SHuningdek, Gegel asarlarida mazkur qonunlar bilan uzviy bog’liq bo’lgan kategoriyalar tizimi, mohiyat va hodisa, qonun, qonuniyat; zaruriyat va tasoddif, sabab va oqibat, imkoniyat va voqelik, mazmun va shakl, yakkalik, xususiylik, umumiylik kabi falsafiy kategoriyalarning tizimini ishlab chiqadi. Gegel ta’limotining yana bir muhim qismini uning bilish nazariyasi tashkil etadi. Gegel Kantning «narsa o’zida» va dualizm g’oyalarini qattiq tanqid qilib, bilish jarayonining xususiyatlari, haqiqatga erishish dialektikasi kabi muhim falsafiy masalalarni har tomonlama asoslab berdi. Gegel ijodining yana bir qirrasini uning dialektika, mantiq va bilish nazariyasining ayniyligi haqidagi ta’limot tashkil etadi. Shuningdek, Gegel dialektika qonuniyatlarini tabiat va jamiyat taraqqiyotiga tadbiq etib falsafaning hamma sohalarida chuqur iz qoldirdi. Antiq o’rta asr, yangi davr olimlari dialektikaning falsafa fanida tutgan o’rni, uning mohiyati, ilmiy bilish va amaliyotdagi hamma inson tafakkur san’atini shakllantirishdagi ahamiyati, dialektikaning asosiy qonun va kategoriyalari, dialektika, mantiq va bilish nazariyasining ayniyligi kabi murakkab masalalarni ilmiy ishlab chiqdilar.

Dialektika hozirgi zamon falsafasida ham asosiy o’rinni egallab kelmoqda. Bunga AQShda «Dialektika» nomi bilan chop etilib kelinayotgan maxsus xalqaro jurnalning mavjudligini ko’rsatib o’tishning o’zi kifoya qiladi. Dialektik usul bugungi murakkab vaziyatda ham fan taraqqiyoti, shuningdek, jamiyatimizning barcha sohalarida sodir bo’layotgan jarayonlarni ilmiy asosda chuqur va atroflicha tahlil etishda qo’l kelmokda. Eski tuzumdan yangisiga o’tish davrida ijtimoiy muammolar va ziddiyatlar g’oyat keskinlashib, fuqarolar tinchligiga va barqarorlikka tahdid soluvchi omilga aylanib ketishi mumkin. «Ijtimoiy ziddiyatlar, — deb yozgan edi I.A.Karimov, — o’z mohiyatiga ko’ra, hamisha siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy o’zgarishlarning harakatlantiruvchi kuchi bo’lib xizmat qiladi. O’zgarishlarning narsa va hodisalarni tashkil qilishda hamma aloqa va vositalarni hisobga olishni talab qiladi narsa va hodisalarni tashkil qilishda hamma aloqa va vositalarni hisobga olishni talab qiladi qay tarzda — yo izchil, tadrijiy yo’l bilan borishi, yo bo’lmasa, keskin shakllarga kirishi: ijtimoiy noroziliklar, stixiyali portlashlar, hatto fuqarolar urushlari va inqiloblar tusini olishi, to’planib qolgan ijtimoiy muammolarning qay darajada keskinligiga, hukmron tuzumlarning bu muammolarni hal qila olishi yoki hal qila olmasligiga bog’liq» 10 . Davlatimiz tomonidan ishlab chiqilgan kuchli ijtimoiy siyosatni izchilik bilan hayotga tadbiq etish natijasida mavjud ziddiyatlar asta — sekinlik bilan bartaraf etilib, jamiyatimizni ilgariga qarab rivojlanishiga imkoniyatlar ochayotir. Ma’naviy hayotimizda ro’y berayotgan tub sifat o’zgarishlari jarayonida ham dialektika qonunlariga muvofiq amal kilinmoqda. Bir asrdan ziyod davom etgan totalitar qaramlikdan keyin ma’naviy qadriyatlarimizni tiklash, I.A.Karimov aytganidek, «o’ziga xos» inkorni inkor sifatida kechdi» 11 . Ana shu vaziyatda ekstremistik ruhdagi muxolifatning vujudga kelish xavfi tug’ildi. Buni yaxshi anglagan davlat rahbariyati ma’naviy tiklanishning ijobiy, 10 Karimov I.A. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari.- T.:“O’zbekiston”,1997.-138-bet. 11 O’sha joyda.-75- bet. 3 O’sha joyda.

bunyodkorlik mohiyatini kuchaytirishga qaratilgan, bir-birini to’ldiradigan siyosiy, iqtisodiy va madaniy dasturlar asosida jamiyatimizda tinchlik va barqarorlikni saqlab qolgan holda, ijobiy o’zgarishlarni amalga oshirishga muyassar bo’lmoqdada. Millatlararo munosabatlar sohasida ham «muayyan, noantagonistik ziddiyatlarning mavjudligini» 3 e’tiborga olgan holda ularni o’z vaqtida bartaraf etishga qaratilgan chora tadbirlar ishlab chiqildi va shu tufayli respublikamizda tinchlik, millatlararo totuvlik hukm surib kelmokda. I.A.Karimov «Fidokor» gazetasi muxbiri savollariga javoblarida milliy istiqlol g’oyalarini odamlarning ongiga singdirishda dialektika qonunlariga amal qilish zarurligini eslatib: «Million-million odamlarning qalbiga ezgu intilishlarni, ularning hayot mazmunini ifoda qilish esa oson ish emas. Buning uchun biz dialektika qonuniyatlarini.yaxshi tushunib olishimiz zarur» 12 , - degan edi. Yuqorida aytilganlardan jamiyatimizda sodir bo’layotgan jarayonlarga dialektika nuqtai nazaridan yondashish naqadar katta ahamiyat kasb etishi o’z- o’zidan yaqqol kurinib turibdi. Shunday qilib, dialektika boy va chuqur nazariya bo’lib, ayni paytda borliqning eng umumiy rivojlanish qonuniyatlarini o’rganishga, ularni inson ongida atroflicha aks ettirishga va dunyoni bilishga qaratilgan ta’limotdir. Bu uning bir vaqtda ham mantiq, ham bilish nazariyasi ekanligidan dalolat beradi. Dialektika olamdagi barcha tafakkur va hodisalarning o’zaro bog’liqligi va aloqadorligi, o’zgarish va rivojlanishining sabablari va mohiyatini ochib beradigan ilmiy metodologik usuldir. Falsafa tarixida turlicha tafakkur uslubi haqiqatni ochib bera oladigan universal uslub o’rnini bosishga harakat qilar edi. Lekin ularning hammasi ham tarixiy taraqqiyot jarayonida davr talabiga javob bera olmagandilar. Sofistik tafakkur ham shular jumlasidandir. Antik dunyoda shakllangan sofistik tafakkur o’rta asrlarda, ayniqsa, keng taraqqiy qildi. Dastlabki davrlarda qadimgi Yunonistonda biron-bir sohani, jumladan hunar, musiqa va hokazolarni mukammal 12 Karimov I.A. Milliy istiqlol mafkurasi — xalq e’tiqodi va buyuk kelajakka ishonchdir.-T.:O’zbekiston, 2000.-28-bet.

egallagan kishilarni sofistlar deb atardilar. Keyinchalik esa bu so’z asta-sekin boshqacha mazmun kasb eta boshladi: notiqlik va donishmandlikda nom chiqargan faylasuflarni sofistlar deb atay boshladilar. Sofistlar tabiiy tilning qator kamchiliklari, jumladan, omonimiya, amfiboliya, so’zlarni noto’g’ri bog’lash, ikki ma’noli talaffuz, fikrni ifodalashning gramatik shakllari va h.k. foydalanib, g’ayri Haqiqat niqobi ostida haqikiy bilimlarni yolg’on bilan almashtirishga urinadilar. Sofistika atamasi, Forobiyning ta’kidagi ko’ra, suf (donolik) hamda istiyas (yolg’on) so’zlaridan olingan bo’lib, «Soxta donolik» ma’nosini anglatadi. «Sofist, — deb yozgan edi Forobiy, — (borliqqa) teskari bo’lgan (yo’q) narsalarni tasavvur qilishga majbur etish orqali tinglovchini adashtiradi, shunday qilib u (tinglovchi) bor narsani yo’q mavjud bo’lmaganni mavjud, deb tasavvur qiladi» 13 . Sofistik tafakkur, Forobiy fikricha, o’ziga xos usullardan tashkil topgan bo’lib, ular o’rganilishi lozim bo’lgan narsalarni o’rganishda aqlni to’g’ri yo’ldan chalkashtiradi va yolg’onni rost shaklda tasavvur qilishga majbur qiladi, o’rganmoqchi bo’lgan kishini to’g’ri yo’ldan adashtiradi. Forobiy mantiq qonunlariga qat’iy bo’ysuniladigan bo’lsa, inson aqli sofistik tafakkurdan halos bo’lishi mumkin, deb ta’kidlagan edi. «Sillogizmlarni o’rganadigan bo’lsak, narsalarning bir-birlaridan farqlarini ishonch bilan topa olamiz va agar biz e’tirof kilsak, munozaralarda anglashilmovchiliklarga va chalkashliklarga yo’l qo’ymaymiz» 14 . Ko’rinib turibdiki, sofistik tafakkur tushunchalar, so’zlar va ular ma’nolarining ikkiyoqlamaligidan kelib chiqar ekan, demak u o’z-o’zidan kelib chiqmagan, uning o’ziga xos gnoseologik ildizlari bor. Ma’lumki, inson tushunchalari harakatchan, o’zgaruvchan, ixcham, o’zaro aloqador, ziddiyatli, biri ikkinchisiga o’tib turadi. Agar ana shu tushunchalar 13 Ал-Фараби. Диалектика. Историко-философские трактаты – Алма-Ата: “Наука”,1985.- С. 531. 14 Ал-Фараби. Логические трактаты.-Алма-Ата, 1975.- стр.-438.

ixchamligidan inson tomonidan o’z holicha, sub’ektiv foydalanilsa, osongina sofistikaga og’ib ketish mumkin. Sofistik tafakkurda bir xil tushunchalar, so’zlar, iboralarning boshqalari bilan formal bog’lanish zaruriyati birinchi galdagi vazifadir. Bu aslida ma’nosiz tushunchalar o’yinidan boshqa narsa emas. Sofistik tafakkur predmetli asosga ega bo’lgan so’zlar, tushunchalar bilan. Shuning uchun ham u (sofistika) tushunchalar doirasi bilan chegaralanib qoladi. F.Bekon ta’biri bilan aytganda, sofistlar haddan tashqari mahmadonadirlar, amalda esa ulardan hech qanday naf yo’q. Sofistik tafakkur formal ta’riflar bilan cheklanganligi uchun ham u narsalar taraqqiyotini boshqaradigan chuqur ichki jarayonni tushunishga qodir emas. Muhokama yuritilayotgan narsaning moddiy asosini hisobga olmaydigan mavhum tushunchalardan iborat sofistik tafakkurdan farqli o’laroq, metafizik tafakkur, asosan, narsalar bilan fikr yuritadi. Mana shu ma’noda tafakkurning metafizik uslubi sofistik tafakkurni inkor etadi. Ilmiy bilishning asosiy maqsadi tabiatdagi narsa va hodisalar mohiyatini bilishdan iborat. Shuning uchun ham narsalarni o’rganishda metafizik usul dastlab tabiatshunoslik zaminida tarkib topa boshlagan. Sofistik tafakkurga qarshi o’laroq vujudga kelgan metafizik usul fan rivojlanishi tarixida o’ziga yarasha ijobiy rol o’ynagan. Tabiatshunoslik yig’ma, to’plovchi fan sifatida ko’ringan davrlarda narsalarni o’rganish metodi bo’lgan metafizika mavjud voqelikda alohida olingan narsalar haqidagi juda ko’p aniq materiallarni to’plashda olimlarga yordam berdi. Tabiatdagi aniq narsa yoki jarayonlarni bilmasdan turib, dunyoning umumiy ko’rinishi to’g’risida tasavvur qilish mumkin emas. Tabiatdagi narsalarni mukammal o’rganish, ularning mohiyatini chuqurroq ochib borishga intilish — metafizik tafakkur uslubining ijobiy tomonini tashkil etadi. Uning ulkan tarixiy haqqoniyligi ham shundadir. Bu shu bilan tavsiflanadiki, metafizik tafakkur uslubidan faqat tabiatshunoslargina emas, balki XVII-XVIII asr faylasuflari ham unumli foydalanganlar. Metafizik tafakkur uslubining xususiyati shundan iboratki, tabiatdagi narsa va hodisalarni bir-biridan ajralgan va harakatsiz holda olib qaraydi.

Bunday fikrlash, kundalik, odatdagi turmush miqyosida ma’lum darajada muvofiq kelsada, haqiqiy ilmiy bilishda esa nomuvofiqdir, chunki bizni o’rab turgan har bir narsa voqelikdagi boshqa narsalar bilan o’zaro chambarchas bog’langan va ular uzluksiz harakatda, o’zgarishda, rivojlanishdadir. Har qanday jonli mavjudot ham ma’lum vaqtda o’z mohiyatini saqlab tursa, ma’lum vaqtda saqlay olmaydi: chunki, tashqi muhitdan olgan hayotiy zaruratni qayta ishlab, o’zidan boshqa modda chiqaradi. Har bir daqiqada ba’zi bir hujayralar o’z faoliyatini tugatsalar, ba’zi birlari esa o’z faoliyatlarini yangidan boshlaydilar. Shu tariqa oz yoki ko’p vaqt davomida organizm tarkibidagi moddalar yangi atomli moddalar bilan almashinadi. SHuning uchun ham organik mavjudot yoki jism bir paytda ham shu joyda, ham shu joyda bo’lmaydi. Ammo shu tahlitda tushunish metafizik tafakkur g’ayri ilmiy bir tomonlama, cheklangan tafakkur uslubidir. Tabiiy ilmiy bilish doirasida metafizika shunday o’rganish usuliki, tabiatdagi narsalarni bir-biridan alohida-alohida harakatsiz, qotib qolgan holda o’rganadi. Falsafiy tafakkur usuliga aylangan metafizika biroz keng ma’noda, ya’ni dialektikaga zid usul sifatida qo’llanila boshlaydi. Metafizika ana shu tariqa ko’p tomonlariga ega, uni tadqiq etish ilmiy bilish va amaliyotda muhim ahamiyatga ega. Eklektika ham tafakkurlash uslublaridan bo’lib, dastlab yunon falsafasining oxirgi bosqichlarida yuzaga kelgan. Eklektik tafakkur uslubi o’rta asr va yangi zamon falsafasida keng qo’llangan. Hozirgi zamonda ham eklektikaning turli ko’rinishlari bir-biriga zid narsalarni kelishtirishga qaratilgan urinishlarida ham namoyon bo’lmoqda. Eklektika («tanlayman» — degan yunon so’zidan olingan) muhim va muhim bo’lmagan, asosiy va ikkinchi darajali bog’lanishlar o’rtasidagi farqni hisobga olmaydigan, narsalarning turli-tuman, ko’pincha qarama-qarshi tomonlarini, tamoyilsiz qo’shib yuboradigan usuldir. Eklektika narsa va hodisalarning turli tomonlari va xossalarini mexanik ravishda biriktiradi va «bir

tomondan», «ikkinchi tomondan» degan usulga amal qiladi. Ob’ektiv dunyo narsa va hodisalardagi aloqa va munosabatlar majmuidan aniq tarixiy aloqadorlikda, aniq harakatda, o’zgarish va rivojlanishda asosiy hal qiluvchi aloqadorlikni ajrata bilmaslik, eklektik tafakkurning asosiy metodologik nuqsonidir. Dialektik tafakkur uslubi yo moddiy asosidan ajratilgan quruq tushunchalarni bir tomonlama bo’rttiruvchi yoki narsalar tushunchalarning harakati dialektikasini hisobga olmaydigan sofistik va metafizik tafakkur uslubidan farq qilib, narsalar va ularning fikriy obrazlarini uzviy birlikda olib qaraydi. Shuning uchun dialektik tafakkur sofistik hamda metafizik tafakkurga xos kamchiliklardan holidir. Bunday tafakkur uslubi, turli munosabatlarda bo’lgan turli narsa va tushunchalarni tamoyilsiz va tasodifan birlashtiruvchi eklektik qarashga ham tubdan qaramaqarshidir. Dialektik tafakkurda narsalar bilan ularning mantiqiy obrazlari bo’lgan tushunchalarning ayniyligi, bilishning tabiiy harakat formasi bo’lib, bunda sub’ektiv dialektika ob’ektiv dialektikaning in’ikosi sifatida namoyon bo’ladi. Dialektikaning narsa va hodisalarni har tomonlama va o’zaro munosabatda tahlil qilish talabi qandaydir hodisani yoki uning ayrim tomonini biryoqlama ajratib qabul qiluvchi sofistikaga tubdan qarama-qarshidir. Sofistlar masalaning ikkinchi darajali tomonlarini birinchi o’ringa qo’yib masalaning mohiyatini u bilan o’rab qo’yadilar. Dialektika faqat hodisalarning hamma tomonlari aloqasini e’tiborga olmaydigan sofistikaga qarshi bo’lmasdan, balki muhim va hal qiluvchilarini ajrata olmasdan turli aloqa va munosabatlarni mexanik ravishda qo’shuvchi eklektikaga ham qarshidir. Sofistika va eklektikaga zid bo’lgan ilmiy falsafa narsa va hodisalarni tashkil qilishda hamma aloqa va vositalarni hisobga olishni talab qiladi. Xuddi shunday yondashish inson bilishi va amaliy faoliyati muvaffaqiyati shartidir. Dialektik tafakkurning xususiyatlaridan biri shundan iboratki ixcham, harakatchan, o’zgaruvchan tushunchalardan foydalanish orqali ob’ektiv borliq, narsa va hodisalar taraqqiyotining qonuniyatlarini inson ongida aks ettiradi.

Dialektik tafakkur narsa va hodisalarning mohiyati, ularning bir-biri bilan aloqadorligi va rivojlanish qonuniyatlarini falsafiy qonunlar, tushunchalar (kategoriyalar) tizimi yordamida ochib beradi. Dialektikaning qonun va tushunchalari voqelikdagi narsa va hodisalarning eng umumiy aloqasini aks ettirib, insonda narsalarning mohiyatiga chuqur kirib borish ularning taraqqiyot qonunlarini bilish va olamda yuz beradigan hodisalarni ongli tahlil qilish imkoniyatini yaratadi. Yangi o’rganilayotgan metodlardan biri sinergetika dialektikaning davomi hisoblanadi. O’tgan asrning 70 – yillarida fanga kirib kelgan sinergetik tafakkur tarsi dastavval fizikaviy, ijtimoiy jarayonlardagi o’z-o’zini boshqarish, xaos(tartibsizlik) kabi holatlarning yo’qolishini, qonuniyatlarini bilishga qaratilgan. Bu ta’limotni ilk bor belgiyalik fizik olim Nobel mukofotining laureati I.Prigojin , so’ngra nemis fizigi G.Xaken va boshqa olimlar asoslaganlar. Sinergetika yunoncha so’z bo’lib, “o’zaro hamkorlik, o’zaro muvofiqlashganlik”ni anglatadi. Sinergetika – o’z-o’zini boshqarish, nochiziqli hodisalarni o’rganish,o’z- ozidan tashkil bo’lish nazariyasi bo’lib, olamni yangicha izohlashga qaratilgan, murarrablikni o’rganadigan tabiiy va ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarning tabiatini bilishga qaratilganilmiy yo’nalish, tafakkur uslubidir. Sinergetika - olamning o’z-o’zini trashkil etishi, makon va zamonda narsa va voqealarning azaliy ketma-ketligi, o’zaro aloqadorligi, ularning muayyan tizimlardan iborat sababiy bog’lanishlar asosida mavjudligini `e’tirof etishga asoslangan ilmiy qarashlar majmuidir. Taraqqiyotning evolutsion tamoyilini asos qilib oluvchi sinergetika quyidagi tushunchalar orqali namoyon bo’ladi: 1)attractor; 2)bifurkatsiya; 3)fraktallar; 4)nochiziqlilik, nomuvozanatsizlik; 5)ochiqlilik va hakozo. Sinergetika - ochiq murakkab strukturalarning o’zaro bog’liqligini o’rganuvchi, ochiq soha, shu sababli uning hozirga qadar aniqlanmagan ba’zi tushunchalari yosh olimlarimizning fan va inson borlig’iga oid fundamental tamoyillarni kashf etishga qaratilgan ilmiy tadqiqotlarida o’rganilmoqda. Sinergetika bugungi sivilizasiya rivojiga xos bosh tamoyil uzluksizlik, bosqichma-

bosqich rivojlanish, muvozanatsizlik kabi qonuniyatlarni asoslab berib, fan, ijtimoiy hayot rivojida o’z isbotini topmoqda 15 . 5.Bilish metodologiyasi: asosiy tushunchalar. Inson o’z aql idroki bilan amaliy faoliyati jarayonida olam sirlarini bilishga intiladi. Bilish jarayonida u ob’ektga ham amaliy, ham nazariy jihatdan yondashish asosida uning qonuniy bog’lanishlarini ochib beradi. Bilish jarayoni insonsiz bo’lishi mumkin emas. Bilish inson qobiliyati, izlanuvchanligi mantiqiy kamolot darajasi hamda uning tafakkur organi — miyasiga bog’liq. Inson faoliyatiga xos bo’lgan bu qobiliyatnin bilishning pirovard maqsadi ijtimoiy zaruriy amaliy ehtiyojlarni qondirishdan iboratdir. Bilish taraqqiyoti fikrning bilmaslikdan bilishga qarab, to’la va mukammal bo’lmagan bilimdan to’la va mukammal bilishga qarab harakat qilishidan iborat cheksiz jarayondir. Bilish jarayoni eskirib qolgan nazariyalarni yangi nazariyalar bilan almashtirish, eski nazariyalarni aniqlash, ob’ektning yangi-yangi tomonlarini ochishdir. Bilish murakkab ziddiyatli jarayondir. Bu jarayonda bilimlarimiz to’la va mukammal bo’lishi uchun ma’lum bir yo’lni bosib o’tadi. Bu yo’l bilmaslikdan bilishga o’tish yo’lidir. Bu yo’l orqali inson o’z aql va idroki bilan o’z amaliy faoliyati jarayonida voqea, olam, predmet va hodisalarni, ularning mohiyatini bilishga intiladi, izlanadi. Voqelik hodisalarini bilish oddiy hayotiy tirikchilik uchun yo’l topish emas, balki ilmiy tadqiqot yo’li bilan izlanishlar natijasida yangi bilimlarning vujudga kelishidan iboratdir. Ilmiy bilish olim va tadqiqotchi tomonidan olib boriladigan izlanishlar asosida amalga oshiriladigan, uzoq davom etadigan jarayonlarni o’z ichiga oladi. Tadqiqotchi izlanish orqali o’zi tadqiq etayotgan ob’ektning yangi yo’nalishlari, avval aniq bo’lmagan yangi sifatlari, tomonlarini aniqlaydi yoki 15 Bu haqda qarang: G’affarova G.G’. Murakkab tizimlar va axborot generatsiyasining falsafiy – metodologik asoslari. Monografiya.-Toshkent:Mumtoz so’z., 2017.

ochadi. Har qanday ilmiy izlanishning maqsadi va vazifasi biror ilmiy muammoni hal qilishdan, yechimini topishdan iboratdir. Ilmiy muammo nima? “Muammo” arabcha so’z bo’lib, masala, vazifa ma’nolarini ifodalaydi. Muammo ilmiy bilim tizimida bilib olinmagan va hal qilinmagan, lekin bilish va hal qilinishi mumkin bo’lgan bilish shaklidir. SHuni ta’kidlash lozimki, kundalik hayotda muammoni savol yoki masada bilan aralashtirib yuborish hollarini uchratamiz, ilmiy bilishning shakli bo’lgan muammo savol va masaladan farq qiladi. Savol yoki masalaning o’ziga xos xususiyati shuki, savolga javob berish, masalani yechish doimo oldingi bilim asosida amalga oshadi, lekin muammoni oldindan hosil qilingan bilimlar doirasida turib hal qilib bo’lmaydi. Buning uchun yangi dalillar, ma’lumotlar to’plash, ularni yangicha izohlash uchun eski bilim doirasidan chiqish talab qilinadi. Ilmiy tadqiqot jarayonida bunday vaziyat muammoli vaziyat hisoblanadi. Muammoli vaziyat bilishdan bilmaslikka va undan bilishga borish jarayoni bo’lib, u muammoning vujudga kelish, hal qilish, ya’ni yechimni topilishiga olib keladi. Bilish bilan bilmaslik orasidagi ziddiyatli munosabat muammoli vaziyatni keltirib chiqaradi. Muammoli vaziyat muammoni qo’yish bilan yakunlanadi. Muammoning yechimini topish ziddiyatlarni hal qilinishiga olib keladi. Demak, eski bilim tizimi bilan yangi bilim tizimi orasidagi ziddiyat muammoni keltirib chiqaradi. Bu ziddiyatlarning hal qilinishi natijasida bilim yangilanadi, mazmuni kengayadi, chuqurlashadi. Muammoni va uning yechimini topish imkoniyatlarini aniq bilish muammoni teng yarmini hal qilish demakdir. Hozirgi fan sohasidagi ilmiy-texnik inqiloblar davrida bilim tizimida yangi- yangi muammolar kelib chiqmoqda. Bu muammolar umumilmiy, majmua (kompleks), global (umumbashariy) tasnifda bo’lishi mumkin. Bu muammolar maxsus amaliy va nazariy tadqiqot usullari asosida hal qilinadi. Bu muammolarni hal qilinishida umumiy, o’xshash tomonlari bo’lishi mumkin, Ilmiy muammoni yechish uchun tadqiqotchi ilmiy bilishning usul va shakllaridan bekamuko’st foydalanishi kerak.

Insoniyat taraqqiyoti jarayonida vujudga keladigan har qanday fan o’z predmeti va tadqiqot usullariga ega. Har bir fan nazariy jihatdan tizimlashgan bilimlar yig’indisi sifatida tadqiqot jarayonida xilma-xil ilmiy usullardan foydalanadi. Voqelik hodisalarini bilish oddiy hayotiy tirikchilik uchun yo’l topish emas, balki ilmiy tadqiqot yo’li bilan izlanishlar natijasida yangi birikmalarning vujudga kelishidan iboratdir. Bilim insonning tarixiy, amaliy faoliyati negizida vujudga keladi. Tabiat va jamiyatning murakkab, xilma-xil, rang-barang hodisalarniga haqiqiy mazmunini, mohiyatini, rivojlanish qonunlarini bilishning aniq usullari mavjud bo’lib, ular ilmiy tadqiqot va izlanishning yo’nalishini ifodalaydi. Ilmiy metod (usul) nima? Ilmiy usul ilmiy bilish jarayonida qo’llaniladigan mavhum bilish yo’llari hamda vositalarini ifodalaydi. Ilmiy bilish usuli inson amaliy faoliyati negizida yuzaga keladi. U tabiat, jamiyat va inson ongining murakkab hodisalarini to’g’ri, ob’ektiv talqin etishga, fanning tabiiy aloqalarini ochishga imkon beradi. Ilmiy bilish usuli tadqiqot turlarining mazmun va izchilligini o’z ichiga olgan holda amalda bajarilgan faoliyatining ta’siri sifatida yuzaga chiqadi. Usul — ilmiy bilishning tarkibiy qismi bo’lib, uning ob’ekti, tahlil mavzui, tadqiqot vazifalari, ularni hal etish uchun zarur bo’lgan vositalarida ifodalaydi. Har bir fan ob’ektini o’rganuvchi predmetning aniq izlanish usuli bo’lib, bu usul xususiy, umumiy va eng umumiy usul bo’lishi mumkin. Ilmiy bilish masalasida usul muammosi bilan eng qadimgi falsafada Arastu shug’ullangan. Birinchi marotaba fanni usul tizimi asosida o’rganish masalasini ingliz faylasufi F.Bekon ilgari surgan. U ilmiy bilishning induktiv va empirik usuliga asos solgan. R.Dekart esa bilimda ob’ekt bilan sub’ekt munosabati masalasida tafakkurning o’ziga xos xususiyatlarini ko’rsatgan. I.Kant bilishni aloxida shakllariga ega bo’lgan o’ziga xos faoliyat sifatida tahlil qilishga asos soldi. Bu masalani hal etishda ayniqsa Gegel qarashlari aloxida ahamiyat kasb etadi. U

bilishning, umuman ma’naviy faoliyatning umumiy usulda — dialektikaning rolini garchi idealistik asosda bo’lsada, ko’rsatib beradi. Ilmiy tadqiqot jarayonida bilishning aniq shakli va usullaridan foydalanish orqali ilmiy bilimlar vujudga keladi, rivojlantiriladi. Har bir bilim sistemasida ilmiy tadqiqot jarayonida kelib chiqqan muammo yoki masalaning qo’yilishi va hal qilishda maxsus usullardan foydalaniladi. Ular esa tarixiy aniq bilish jarayonida vujudga keladi, rivojlanadi. Shuning uchun ham har bir fanning o’z predmeti va tadqiqot usuli mavjuddirki, ular o’zi o’rganayotgan ob’ektga nisbatan maxsus amaliy va nazariy tadqiqot usuli asosida yondashadi. Demak, ilmiy bilish jarayonida har bir fan o’zining maxsus xususiy usullarini ishlab chiqishi zarur, shu bilan birga o’zining ma’lum tadqiqot ob’ektiga ega bo’lishi kerak. Lekin ba’zi bir fanlar bir-biriga yaqindir. Shu sababga ko’ra, ularning tadqiqot usullari ham bir-biriga yaqindir va tatbiq qilish chegarasiga ko’ra bir-biriga samarali foyda keltirishi mumkin. Demak, bilishda xususiylik va umumiylik vazifasini bajaruvchi usullar ham mavjuddir. Ko’pchilik fanlarda qo’llaniladigan usullar umumiy usul deyiladi. Umumiy usul qo’llanishi doirasiga ko’ra umumiy, lekin o’z maxsus vazifasiga ega. Bizni o’rab turgan dunyo narsa va hodisalari ko’p qirrali, ko’p sifatlilik xususiyatiga ega. Ularni birdan tushunish, bilish mumkin emas. Shuning uchun bilish metodologiyasi bizga bilishning umumiy usuli va tafakkur usulini, rivojlanish qonunlarini asoslab beradi. Har bir aniq fanning o’zi qo’llaydigan xususiy usullari asosida bilim sistemasi chuqurlashib borsa, umumiy usulni tatbiq qilish orqali izlanish doirasi yanada kengayib boradi. Masalan, fizika, kimyo, biologiya singari fanlar xususiy usullar orqali izlanish bilan bu predmetlar doirasi chuqurlashsa, izlanishning umumiy usuli (masalan, modda tuzilishiga ko’ra, energiyaning saqlanish va aylanish nazariyasiga ko’ra) orqali esa ularning bilim doirasi yanada kengayadi. Fan tarixida tabiiy, ijtimoiy, texnik fanlar tizimi va har bir tizimni tashkil etuvchi aniq predmetlar vujudga kelgan ekan, ularning har biri aniq tadqiqot usuliga ega. Ularning tadqiqot usullarida esa umumiy, o’xshash tomonlar bo’lishi mumkin.

Ilmiy bilishning hamma fan uchun tegishli bo’lgan umumiy usullari mavjud. Ilmiy bilishning bu metodlari fan taraqqiyotida garchi umumiy hisoblansa ham, dialektik usulga nisbatan xususiy bo’lishi mumkin. Lekin bu usullar (xususiy holda) dialektik (umumiy) usul bilan bog’langandir. Xususiylik bilan umumiylikning bog’lanishi qonuniy jarayondir. Har bir aniq usul ilmiy bilish jarayonida bir-biri bilan bog’liq yoki bir- biriga zid bo’lishi mumkin. Shuning uchun har bir usulni qo’llash bilimning haqiqiy bilim ekanligini isbotlashda va shu usul orqali bilim yanada chuqur va keng mazmun asosida boyib borishini ko’rsatadi. Masalan, klassik fizikaning rivojlanishi natijasida nisbiylik nazariyasi, kvant mexanikasi, elementar zarralar fizikasi kelib chiqdi. Mikrofizika qonunlarini o’rgatish va tahlil qilish natijasida uni klassik fizika tatbiq etishining o’ziga xos xususiyatlari aniqlandi. Shunday qilib, bilish jarayonida ilmiy tadqiqotning xususiy, umumiy va eng umumiy usullari mavjud bo’lib, ular o’zaro bir-biri bilan bog’liq. Dialektik usul real olamni ilmiy bilishning eng umumiy usuli bo’lib, u barcha fanlar metodologiyasidir. Dialektik usul xususiy fanlar erishgai yutuqlardan foydalanib ulariing usullari bilan birgalikda rivojlanadi, ular bir-birini to’ldiradi va boyitadi. Xususiy, umumiy va eng umumiy usullar tadqiqotning yaxlit sistemasini tashkil etadi. Hozirgi zamon fan taraqqiyoti bilimlarning tez o’sishi, uning sifat va miqdor jihatidan salmog’ining oshib borishi bilan tavsiflanadi. Bu jarayonning ikki tomoni bo’lib, birinchidan, ilmiy bilish tufayli tabiiy va ijtimoiy voqelikning tobora murakkab ob’ektlari o’zlashtirilmoqda. Bu hol ilmiy bilish jarayonida tadqiqot usullari qaqidagi masala bilishning jiddiy masalasiga aylanayotganligini isbotlamoqda. Ikkinchidan, ilmiy texnika inqilobi sharoitida ilmiy bilish faoliyatining shakllari va usullari, tartib-qoidalari, mantiqi va tuzilmasi hamda yangidan-yangi yutuqulrni qo’lga kiritish imkoniyatlarini yaratmokda. 6.Ilmiy bilishning empirik darajasi.

Ilmiy bilishning bir-biri bilan uzviy bog’langan, biri-ikkinchisini to’ldiradigan ikkita darajasi mavjud, ularga empirik va nazariy darajalar kiradi. Mazkur darajalarning har biri o’ziga xos xususiyatlar bilan tavsiflanadi. Ular nimalardan iborat? Ilmiy bilishning empirik darajasi kishilarning ehtiyojlarini qondirish jarayonida ularning kundalik tajribalari asosida qo’lga kiritilgan ma’lumotlarga tayangan holda olamda ro’y berayotgan hodisalarni bilishga qaratilgan. Bundan farqli o’laroq, ilmiy bilishning nazariy darajasi ilm fan yordamida to’plangan bilimlar asosida olamdagi narsa va hodisalarning mohiyatini aks ettirishga qaratilgandir. Ilmiy bilishning empirik va nazariy darajalarining yana bir xususiyati shundan iboratki, agar birinchisi, kishilarning olam haqidagi kundalik, sodda bilimlariga asoslangan bo’lsa, ikkinchisi esa olam haqidagi falsafiy ahamiyatga ega bo’lgan umumiy tasavvurlarga asoslanadi. Shuning uchun ham kishilar olamdagi narsa va hodisalar haqida chuqur va mukammal bilimlarga ega bo’ladilar. Ilmiy bilishning empirik va nazariy darajalari bir-biridan olamdagi narsa va hodisalarni o’rganish jarayonida foydalanadigan ilmiy usullari bilan ham farqlanadi. Ilmiy bilishining empirik darajasida quyidagi usullar keng qo’llaniladi: kuzatish, o’lchash, taqqoslash, ilmiy tajriba (eksperiment). Kuzatish — voqelikdagi narsa va hodisalarning muayyan maqsadga muvofiq qaratilgan hissiy bilish usulidir. Kuzatishning qay darajada bo’lishi qo’yilgan maqsadning aniqligiga, kuzatilayotgan narsa va hodisalar haqida oldindan bilimga ega bo’lishiga bog’liqdir. Kuzatishda sub’ekt asboblardan foydalaniladi. Asbob kuzatish darajasini kengaytiradi, kuzatilayotgan narsani idrok qilish qobiliyatni kuchaytiradi. Kuzatish bevosita (asbobsiz) yoki vositali (asbob bilan) olib boriladi. Kuzatish jarayonida sub’ekt ob’ektning miqdor va sifat jihatlarini in’ikos ettiradi va aniqlab oladi. O’lchash — bilish jarayonida narsaning miqdor tavsifnomasini aniq lash usulidir. O’lchov odatda o’rganilayotgan predmetni aniq qayd etilgan xossa va belgilarga ega bo’lgan boshqa biror bir predmet bilan nisbatlash yo’li orqali

amalga oshiriladi. O’lchash usuli orqali predmetlarning xossalarini, masalan, mustahkamligini, murakkabligini va boshqa tomonlarini aniqlash mumkin. Taqqoslash — bilish faoliyatida tatbiq qilinadigan usul bo’lib, bilimlarning shakllanishi, rivojlanishida alohida bir bosqichdir. Ob’ektiv reallikdagi narsa va hodisalarni «qayta o’rganish» jarayonida ma’lum bo’lgan bilimlar bilish operatsiyasi bajarilayotgan vaqtda olingan bilimlar bilan taqqoslanadi. Izlanuvchi avvalgi ma’lum bilimlarga tayangan holda izlanayotgan ob’ektga xos bo’lgan o’xshash va farqli tomonlarni taqqoslash orqali aniqlaydi. Bu usul ma’lum darajada fizika, matematika, kimyo, geologiya, biologiya va boshqa fan sohalarida keng qo’llaniladi. Taqqoslash bir narsa yoki hodisaning ikkinchi bir narsa yoki hodisadan farqli va o’xshash tomonlarini hamda ularning munosabatlarini o’rganish usuli hisoblanadi. Eksperiment — tajribada sinab ko’rish orqali fanda hodisalarni bilish faoliyatida tadqiq qilish, o’rganish usuli hisoblanadi. Eksperiment kuzatishga qaraganda yuqoriroq darajadagi bilish usulidir. Eksperiment ob’ektini tegishli tajriba moslamalarini tatbiq qilish orqali ob’ektga ta’sir ko’rsatish, izlanuvchi eksperiment usulini qo’llash orqali o’zini qiziqtirgan ob’ektning tomonlarini o’rganishi uchun unga faol ta’sir ko’rsatadi, buning uchun sun’iy sharoitlar yaratadi, shu sharoitda tekshirish olib boradi, ma’lumotlar to’playdi. Eksperiment usuli hodisalarning muhim belgilari va xususiyatlarini, ularning boshqa narsa va hodisalar bilan munosabati, aloqa va bog’lanishlarini chuqurroq o’rganishga imkoniyat yaratadi. Bu usul izlanuvchiga tabiiy sharoitda kuzatish orqali hosil qilish mumkin bo’lmagan bilimlarni olish imkoniyatini beradi. Kuzatish eksperiment bilan uzviy bog’langan. Ilmiy tadqiqotning sohalariga qarab. tadqiq qilinuvchi predmetlarning tabiatiga qarab eksperimentlar fikriy eksperiment ham bo’lishi mumkin. So’nggi yillarda ijtimoiy hrdisalarni o’rganishda eksperiment usulining zarurligi kelib chiqqanligi va qo’lla-nilayotganligi ta’kidlanmoqda. Abstraktsiya (mavhum tasavvur) — predmetlarning muayyan munosabatdagi muhim xossalarini bilish usulidir. Abstraktsiyalash hodisa, narsaning xossalarini, munosabatlarini taraqqiyot bosqichlariiing fikran usulidir.

Abstraktsiyalash usuli analiz (tahlil qilish) va sintez (umumlashtirish) vositalarini o’z ichiga oladi. Analiz va sintez dunyoni bilish jarayonida ishlatiladigan o’zaro bir-biri bilan bog’langan usullardir. Yuqorida aytib o’tilgan usullar orqali to’plangan ma’lumotlar analiz va sintez tufayli har tomonlama tahlil etiladi va umumlashtiriladi. Natijada o’rganilayotgan ob’ektlarning o’zaro aloqadorligi haqida muayyan empirik bilimlar hosil bo’ladi, ularni tasnif etish imkoniyati vujudga keladi. Analiz da o’rganilayotgan narsa va hodisa, fikr mayda bo’laklarga, ya’ni elementlarga bo’linadi va ular o’rtasidagi bog’lanishlar o’zaro munosabat va ta’sir o’rganiladi. Tarkibiy qismlarni sintez qilish uchun analiz qilinadi. Elementlarni qaytadan birlashtirganimizda analiz natijalari o’rganiladi. Insonning atrofini o’rab turgan ob’ektiv borliq murakkab va ko’p qirrali bo’lib, aniq narsa va hodisalardan iborat. Ular xilma-xil xususiyat va sifatlarga ega. Ana shu ko’p qirrali, murakkab narsa va hodisalarni o’rganish va bilish, ular to’g’risidagi tushunchalarimizni chuqurlashtirish uchun shu narsa va hodisalarni tarkibiy qismlarga ajratish, analiz qilish kerak. Lekin bu usul bilan shu narsalarni to’la bilish mumkin emas, shuning uchun u sintez yo’li bilan to’ldiriladi. Sintez analizning natijalariga suyanib, narsa va hodisalarning bir butun sifatini o’rganadi. Sintez analiz natijasida fikran bo’lingan elementlarni qaytadan tiklash, ularni birlashtirish, ilgarigi yaxlitlikni fikran vujudga keltirish usulidir. Analiz tadqiqot jarayonida bilishning tayyorgarlik ko’rish bosqichi hisoblansa, sintez uni yakunlaydi. Analiz va sintez yordamida o’rganilayotgan hodisalarning empirik qonuniyatlari aniqlanadi, shakllanadi. Empirik qonun empirik bilimiing yuqori shakli hisoblanadi. Empirik bilimlarni umumlashtirishda induktiv usulidan foydalaniladi Ilmiy bilishda induktiv usul asosida qonuniyatlar ochiladi, tushunchalar maydonga keladi. Bu usul narsa va hodisalarning sababiy bog’lanishlarini tekshirish usuli hisoblanadi. Induktsiya deduktsiya bilan mustahkam bog’langan. Analogiya (moslik, ayniylik, o’xshashlik) usuli yordamida ikki predmetning o’xshash xususiyatlari o’rganiladi.

Ideallashtirish bilish jarayonida ob’ektni qulaylashtirish usuli. Bu usulda real ob’ekt ideal ob’ekt bilan almashtiriladi. Bu usul tabiiyot fanlarining tadqiqot usuli hisoblaiadi. Masalan, fizikada shunday usul orqali fizik ob’ektlar: ideal gaz, mutlaq qattiq jism, mutlaq qora jism, geometriya fani o’rganayotgan ob’ektlar, to’g’ri chiziq, kvadrat, shar va boshqalarni ideallashtirilgan ob’ektlar deb qarash mumkin. Ideallashtirish usulida real predmet ega bo’lmagan xossalarni o’rganish usuli hisoblanadi. U reallikning nisbatan ishonchli manzarasini hosil qilishga yordam beradi. Bu xol amaliy maqsad uchun yetarli hisoblanadi. Modellashtirish borliqni bilvosita o’rganishga asoslangan ilmiy usuldir. Modellashtirish asosida tadqiq qilinayotgan ob’ekt bilan uning modeli o’rtasidagi o’xshashlik, muvofiqlik yotadi. Modellashtirish usuli ilmiy tadqiqot jarayonini yengillashtiradi, ba’zi hollarda murakkab ob’ektlarni o’rganishning yagona vositasi hisoblanadi. Bu usul o’rganish qiyin bo’lgan ob’ektlarni tadqiq etishda qo’llaniladi. Masalan, yirik fizik Borning atom modeli atomning murakkab xususiyatlarini aniqlashga imkon beradi. Bu usul ob’ektning faqat ma’lum xususiyat va munosabatlarinigina emas, balki yangi xususiyat va munosabatlarini ham aniqlash usuli hisoblanadi. Modellar ikki xil: moddiy va g’oyaviy bo’lishi mumkin. Moddiy narsalardan yasalgan modellar moddiy modellar deyiladi. Bu modellar ob’ektlarning taraqqiyot jo’shqinligini, ularning mohiyatini ifodalovchi zaruriy, qonuniy aloqalarni, munosabatlarni qayta hosil qiladi. G’oyaviy modellar esa g’oya shaklida mavjud bo’lishi mumkin. Masalan, matematik modellash fizik jarayonlarning matematik ifodalaridir. Matematik modellash ob’ektiv yaxlit tekshirish va tadqiq ko’lamini o’rganish imkonini beradi. Kibernetik moslamalar, EHMlar shu usul asosida vujudga kelgan. Hozirgi ilmiy bilish jarayonida keng qo’llaniladigan usul — tizimlash usulidir. Murakkab ob’ektlarni ilmiy bilishda bu usul qo’llaniladi. Tizimli usullash o’z ichiga muayyan tarzda o’zaro bog’langan va bir qadar yaxlitlikni tashkil etadigan unsurlar majmuini o’rganishni oladi. Bu usul asosida o’rganilayotgan yoki izlanayotgan ob’ektning boshqa ob’ekt bilan umumiy bog’lanishlari,

munosabatlari ochiladi. Har bir tadqiq ob’ekti va uni tashkil etuvchi unsurlar bir butun tizim deb olinsa, shu tizimni tashkil etuvchi har bir usul bir-biri bilan o’zining tutgan o’rni, vaqti va imkoniyatlariga ko’ra funktsional bog’langan. Bu unsurlardan birining o’zgarishi ikkinchisining ham o’zgarishiga olib keladi. Shuning uchun ham bu unsurlarni o’rganish tizimlash usuliga asoslanadi. Har bir tizimni o’rganishda uni boshqa tizimlar bilan birgalikda olib qarash kerak. Lekin bu tizimlarni birdaniga, bir vaqtda bilish mumkin emas, lekin ularni bilish, birbiridan ajratish, o’zaro bog’liqlikda olib qarash mumkin. Ilmiy bilishning empirik darajasi uch bosqichdan iborat bo’lib, uning birinchi bosqichida alohida-alohida o’rganilgan hodisalar haqida to’plangan bilimlar hosil bo’ladi. Uning ikkinchi bosqichida mazkur bilimlar umumlashtirilib hodisalarning o’rtasidagi aloqa va bog’lanishlar aniqlanadi. Nihoyat, empirik darajaning uchinchi bosqichida narsa va hodisalarga xos empirik qonunlar aniqlanadi. SHu bilan empirik daraja tugatiladi. Uning natijasida yig’ilgan ma’lumotlar bilishning nazariy darajasiga zamin, poydevor bo’lib xizmat qiladi. 7.Ilmiy bilishning nazariy darajasi. Ilmiy bilishning nazariy darajasida ilgari to’plangan ma’lumotlar asosida olamdagi narsa va hodisalarning alohida shakllari emas, balki keng miqdordagi bir qancha hodisalar o’rtasidagi aloqadorlik va taraqqiyot qonuniyatlari aniqlanadi. Mazkur asosiy qonunlar bir qancha empirik qonunlarning yig’indisidan tarkib topgan bo’lib, olamning ilmiy manzarasini ifodalaydigan nazariya va kontseptsiyalarda namoyon bo’ladi. Bunday bilimlar o’zining mazmun-mohiyati bilan falsafiy ahamiyatga ega bo’ladi. Bilishning nazariy darajasi bir qator xususiyatlarga ega. Ular quyidagilardan iborat: 1) nazariy bilimlar o’zining umumiyligi va mavhumiyligi bilan ajralib turadi; 2) nazariy bilimlar yaxlit va tizimli bilimlar hisoblanadi; 3) u falsafiy bilimlar bilan yaqinligi bilan tavsiflanadi; 4) empirik bilimlarga nisbatan

mukammal bilimlar hisoblanib, hodisalarning mazmun-mohiyatini atroflicha va chuqur aks ettiradi. Nazariy bilimlarni hosil qilishda mavhum tafakkur katta rol o’ynaydi. Bilimning nazariy darajasida ilmiy tadqiqotning keng ma’noda qo’llaniladigan mavhumlik va aniqlik usullari mavjuddir. Ani q lik usuli tadqiqot ob’ektining xossalari, aloqalari, munosabatlarining ko’p qirrali birligi sifatida nazariy umumlashtirish vositasi hisoblanadi. Bu usul aniq hodisalar haqidagi barcha aloqa va munosabatlarni o’z ichiga olgan voqelik haqidagi bilimni yuzaga chiqaradi. Aniq voqelikning mohiyati haqidagi bilish vositasi mavhumlik usuli hisoblanadi. Tafakkurning o’zini tasavvur vositasi bilan voqelikni bilish usuli deb qarash mumkin. Tasavvur predmetni bilib olishning eng muhim usulidir. Tasavvur vositasi bilan muayyan munosabatdagi muhim xossa munosabatlar mohiyati ochiladi. Tasavvur usuli voqelik hodisalarini chuqurroq, to’g’riroq aks ettiradi. Bu usul asosida tadqiq qilinayotgan ob’ekt fikran tahlil qilinadi, mavhum ta’riflarga bo’linadi. Bu ta’riflarning tuzilishi aniq bilimga erishish vositasidir. Fikrning bu harakati mavhumlikdan aniqlikka tomon yuqorilab borish usuli hisoblanadi. Aksiomatik usul tadqiqotning aksiomalarga asoslanib nazariy xulosalar chiqarish usulidir. Asos qilib olingan aksiomalar esa muayyan nazariy tizimda isbotlanmay, haqiqiy deb qabul qilinadi. Nazariy bilimlar to’la ravishda aksiomalardan deduktiv yo’l bilan chiqariladi. Aksiomatik usulga muvofiq natijalar sifatida ulardan xulosa chiqariladi. Aksiomatik usulga yaqinroq bo’lgan, lekin undan farq qiluvchi gipotetik deduktiv usul bo’lib, bu usulning asosi aksioma emas, balki tajriba ma’lumotlari majmuidir. Tarixiylik va mantiqiylik ob’ektiv dunyo taraqqiyot jarayonlarining muhim xususiyatlarini bilish usulidir. Tarixiylik usuli narsa va hodisaning ro’y berish vaqti, davri, aniq vujudga kelishi, rivojlanishini bilish usulidir. Har bir hodisani tarixiy nuqtai nazardan, aniq tajriba asosiga bog’lab o’rganmoq zarur.

Tarixiylik usulining o’ziga xos xususiyati tarixiy harakatni uning butun boyligi bilan payqab olishga intilishdir. Har bir narsaning tarixini ochib berish uning taraqqiyotidagi asosiy tarixiy bosqichlar, ularning aloqalarini ajratib ko’rsatishni talab qiladi. Buning uchun esa uning mohiyati haqida nazariy bilim bo’lishi kerak. Mantiqiy usul predmetning mazmunini nazariy shaklda tadqiq qilish usuli hisoblanadi. Bu usul tadqiqot ob’ektining eng muhim aloqalarini bilib olishga imkon beradi. Mantiqiy bilish usuli ob’ektiv reallikni, uning aloqalarining butun rangbarangligini aks ettirish vazifasini bajaradi. Tafakkur uslubi orqali vujudga kelgan nazariy bilimlar nisbatan tugallangan bilimlar tizimi bo’lib, bu tizim o’z taraqqiyoti jarayonida o’zgarib boradi. Mantiqiy tafakkur uslubida ko’r-ko’rona harakat bo’lmaydi, balki u bilimlarni umumlashtiradi, ayniqsa tarixiylikni tasodifiy chetlashishlardan saqlaydi. Tadqiqotning tarixiylik va mantiqiylik usullari o’zaro dialektik bog’lanishda. Tarixiylik va mantiqiylik dialektik birlikda aniq tarixiy bilimlar asosida har bir voqelik tarixining asosiy yo’nalishlari va rivojlanish qonuniyatlarini aniqlash mumkinligini ta’kidlaydi. Bilishning nazariy darajasida yuqorida ko’rsatib o’tilgan usullar yordamida ilgari to’plangan ma’lumotlarni fikran qayta ishlab chiqqan holda olamning ilmii manzarasi yaratiladi. Olamning ilmiy manzarasi — bu fikrning asosiy (poydevor) nazariya tushunchalari, tamoyil va gipotezalardan tarkib topgan falsafiy bilimlarga asoslangan olam haqidagi umumiy qarashlar yig’indisi majmuidir. Bunga misol sifatida o’tmishda Galiley va Nyuton tomonidan yaratilgan olam haqidagi mexanik manzara, XVIII asrda shakllangan olamning fizikaviy manzarasi, hozirgi zamonda keng tarqalgan A. Eynshteynning nisbiylik nazariyasiga asoslangan olamning ilmiy manzaralarini eslatib o’tish joiz. Olam haqidagi ilmiy manzaraning har birining asosida ilmiy bilishning nazariy darajasida yaratilgan muayyan ilmiy tamoyillar yotadi. Masalan, mexanika

fanining asosini inertsiya tamoyili, nisbiylik nazariyasining asosiniy — nur tezligining barqarorligi va h.k. tashkil etadi. Ilmiy tamoyil poydevor, boshlang’ich nuqta, boshlanish manosini anglatadi. Masalan, falsafa fanida olamdagi narsa va hodisalarning o’zaro aloqadorligi va taraqqiyoti, ularning inson ongida aks ettirilishi bilish nazariyasining asosiy tamoyillari hisoblanadi. Shu kabi barcha fanlarida ham bir qator asosiy ilmiy tamoyillar mavjud. Olam haqidagi ilmiy manzaraning ajralmas qismi hisoblangan gipoteza ham nazariy bilimlar turkumida muhim o’rin egallaydi. Gipoteza - olam haqidagi ilmiy manzarani konkretlashtirish yoki uni yangi g’oyalar, bilimlar bilan boyitishga qaratilgan bo’ladi. Gipoteza bilish jarayonida isbotlansa olam haqidagi ilmiy manzaraning tomoyiliga aylanish yoki yangi ilmiy tamoyilning kelib chiqishga asos bo’lishi mumkin. Olam haqidagi ilmiy manzarani yaratishda ilmiy nazariya katta o’rin egallaydi. Ideallashtirish aksiomatik, gipotetik, deduktiv usullari asosida yaratilgan ilmiy nazariya narsa va hodisalarning eng chuqur aloqalarini aks ettiradigan, ilmiy asoslangan, sistemalashtirilgan bilimlar tizimini tashkil etadi. Ilmiy nazariyaning poydevorini bilishning empirik va nazariy darajalarida to’plangan ma’lumotlar tashkil etadi, ayniqsa nazariy darajada qo’lga kiritilgan ma’lumotlar asosiy rol o’ynaydi. Nazariy bilimlar asosida voqelikdagi narsa va hodisalarning taraqqiy etish qonuniyatlarini izohlash yoki ularni bashorat qilish imkoniyati yaratiladi. Hodisalarni izohlash ilmiy nazariyadagi qonunlardan ma’lum xulosalar chiqarish demakdir. Bashorat qilish ilmiy qonunlar talablarini e’tiborga olgan holda hodisalarning kelgusi taraqqiyotini oldindan ko’ra bilishdir. Bundan yaqqol kurinib turibdiki, hodisalarni izohlash, ularning taraqqiyot yo’nalishlarini oldindan ko’ra bilishda nazariy bilimlar, qonunlar asosiy rol o’ynaydi. Shunday qilib, ilmiy bilish bir-biri bilan uzviy bog’langan, bir-birini to’ldiradigan empirik va nazariy darajalardan tarkib topgan bo’lib, olamdagi narsa va hodisalar o’rtasidagi aloqadorlik va taraqqiyot qonunlarini bilish, ularga ongli

ravishda yondashi imkoniyatini beradi. Bilish jarayonida qo’lga kiritilib falsafiy g’oyalar bilan boyitilgan ilmiy axborotlar kishilarning dunyoqarashini shakllantirish, ularning bunyodkorlik faoliyatini oshirishda qudratli ma’naviy kuch hisoblanadi.

Adabiyotlar: 1.Abdulla Sher. Estetika.Darslik. -Toshkent: O’zbekiston, 2016. 2.Abdulla Sher.Axloqshunoslik.Darslik. - Toshkent: O’zbekiston faylasuflari milliy jamiyati, 2010 3.Основы философии. Учебник. Издание 2-е. /Под редю M.A.Ахмедовой, В.С.Хана. – Т.: Mehnat. 2004. 4. Пулатова Д. Иззетова Е. Философия. - Т.: Шарқшунослик, 2012. 340б. 5.Саифназаров И. и др. Философия . - T.: 2002. 6.Tulenov J., Tulenova G., Tulenov K. Falsafa. Darslik. – T.:Fan texnologiyalar, 2016. 7.Falsafa / М . Axmedovaning taxriri ostida. - Toshkent: O’zbekiston faylasuflari milliy jamiyati, 2006. - 496 b. 8. Falsafa. /Q.Nazarovning taxriri ostida. - 9. Falsafa. (O’quv qo’llanma) /E.Yusupovning taxriri ostida 1999.-496 b. 10.Husanov B., G’ulomov B. Myomala madaniyati. Darslik. – Т .: Iqtisodmoliya, 2010. 11.Sharipov M., Fayzixujaeva D. Mantiq.. - T.: Universitet, 2007. 12.Shermuxamedova N.A. Falsafa .-T.:Noshir, 2012.

Похожие

Falsafaning asosiy mavzulari va muammolari

Falsafiy bilimlar tizimi,uning asosiy yo’nalishlari va vazifalari

Bilish fаlsаfаsi

Bilish fаlsаfаsi

Bilish falsafasi