Nazariya ijodiy izlanish jarayoni va natijasi sifatida - Философия - Рефераты

Nazariya ijodiy izlanish jarayoni va natijasi sifatida

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

91.5 KB

Nazariya ijodiy izlanish jarayoni va natijasi sifatida Reja: 1. Nazariya tushunchasi. Nazariya va ilmiy ijod 2. Nazariyaning asosiy vazifalari 3. Nazariya va iqtisodiyot

Nazariya tushunchasi. Nazariya va ilmiy ijod Nazariya so‘zi grek tilidan olingan bo‘lib, kuzatish, qarab chiqish va tadqiqot ma’nolarini anglatadi. Aslida uning keng ma’nosida quyidagi mulohaza yotadi. Nazariya bu – narsa va hodisalar to‘g‘risidagi qarashlarning inson tafakkurida umumlashgan holda aks etishidir. U fan, bilim ma’nolarida ham ishlatiladi. Nazariya insonlarning amaliy faoliyati asosida paydo bo‘ladi. Faqat amaliy faoliyatida paydo bo‘lmasdan, balki tajriba yoki amaliyotdan oldinroq ketib, voqelikni alohida, yangi tomonlarini aloqa hamda bog‘lanishlarini ham ochib beradi. Bu xususiyati bilan amaliy faoliyatni sermahsul bo‘lishiga yordam beradi. Bu uning keng ma’noda ishlatilishi bo‘lsa, tor ma’noda esa ma’lum bir chegaralangan va shaklga ega bo‘lgan bilim tushuniladi. Ijodkor narsa va hodisalarni bilganida uning tashqi tomonini tasvirlashdan ish boshlaydi, uning maxsus, ayrim tomonlari xossalarini qayd qiladi. Undan so‘ng , shu narsa va hodisalarni ichki holatlarini o‘rganishga kirishadi. Natijada uning rivojlanish qonuniyatlarini ochadi va narsa holda voqealarning xossalarini izohlay boshlaydi. Ularning ayrim tomonlari haqidagi bilimlarning bir butun, yaxlit tizim qilib bog‘lashga o‘tishni maqsad qiladi. Ana shunda narsa va hodisa haqida hosil qilinadigan har tomonlama chuqur bilim – xuddi muayyan ichki mantiqiy tuzilishiga ega bo‘lgan nazariyaning o‘zidir. H ar qanday fan nazariyalarining o‘zi ham nazar i ya ob’yekti bo‘lishi mumkin. Mazkur holatda nazariya haqidagi nazariya meta nazariya , deb ataladi. Tuzilishi yoki holatiga qarab nazariyalar induktiv yoki deduktiv bo‘lishi mumkin. Deduktiv nazariyalar ayni nazariyada isbotlab bo‘lmaydigan aksiomlarning ba’zi sonlariga asoslanib tuziladi. Induktiv nazariyalar esa shunday dalillar yig‘indisiga asoslanib tuziladiki, bu dalillar ularni bir qadar izohlaydigan, odatda faraz xarakteriga ega bo‘lgan qoidaga olib borib taqaladi. Binobarin, har qanday nazariya u qanchalik jiddiy va ob’yektiv bo‘lmasin, narsa va hodisalar haqida mutlaq, tugallangan uzil-kesil bilimni bera olmaydi. Taraqqiy etib borayotgan bilim jarayoni yangi dalillarni, qonun-qoidalarni kashf etib boraveradi. U uzliksizdir. Bu yangiliklar esa yaxlit bir nazariyaga sig‘maydi. Natijada nazariya ham o‘zgarib boraveradi. Yangisi paydo bo‘ladi. Nazariyalarning bir pog‘onadan ikkinchi pog‘onaga o‘tish i qonuniy jarayondir. Zero , ob’yektiv olamda qotib qolgan nar s a va hodisaning o‘zi yo‘q. Nazariyalarda ham vorislik tamo yi li amal qiladi, ya’ni eski nazariya asosida yangisi paydo bo‘lib , vaqt o‘tishi, narsa va hodisaning o‘zgarishi natijasida yana yangisi uchun asos bo‘lib qolaveradi. Masalan, N’yuton mexanikasi h ozirgi zamon fizika nazariyasining asosi edi. Demak, nazariya barcha fanlarda , jumladan , iqtisodiy fanlarda ham asosiy negizni tashkil qiladi.

Ilmiy ijod jarayonida nazariy daraja muhim ahamiyatga e ga. Chunki, nazariy daraja orqali voqelikni qay holatda, qay vaziyatda turganligi ba h olanadi. Chunki nazariy darajada avvalo, tadqiqotchi o‘z tafakkuri orqali olingan amaliy bilimlar asosida o‘sha ob’yekti haqida ma’lum bir farazlar , taxminlarni ilgari suradi. Nazariy daraja izlanishning boshlanish nuqtasidir. Nazariy bilish yangi farazlarni keltirib chiqarishga yordam beradi. Farazlarni tasdiqlash yoki inkor e tish jarayonida yangi ilmiy nazariya paydo bo‘ladi. Bu esa ilmiy ijodning yuqori nuqtasi hisoblanadi. “Ilmiy nazariya tuzish – bu teran va sermazmun ilmiy abstraksiyalarni aniqlash va ularni o‘rganish bilan bog‘liq murakkab dialektik jihatdan ziddiyatli jarayon , ilmiy bilishning nazariy darajasida abstraksiyalash tirish jarayoni” 1 dir. Abstraksiyalarga misol qilib, matematikada “moddiy nuqta”, mexanikada “mutlaqo tekis yuza” fizikada “ideal gaz”, “mutlaqo qora jism”, iqtisodiyotda: “tovar”, “ayirboshlash”, “iste’mol qiymati”, “bozor” kabilarni olish mumkin. Nazariya haqida yuqorida keltirilgan ta’rifni kengaytirib endi shunday izohni berish mumkin. Nazariya bu – voqelikning ma’lum bir qismini izohlash, mazmuni, taraqqiy etishini ifoda etuvchi mantiqiy bilimlar yig‘indisidir. Nazariya fanni bir bosqichdan ikkinchi bosqichga ko‘taradi, uni sermazmun qiladi va boyitadi. Ilmiy ijod ilmiy bilishni nazariy darajaga ko‘taradi, muvofiqlashtiradi, ommalashtiradi. Nazariya insonning kundalik hayotida turli sohalarda namoyon bo‘la borsa, ilmiy nazariya ilmiy ijod jarayoni asosida yuzaga keladi. Demak, nazariya ilmiy nazariyadan qisman farq qiladi. Chunki ilmiy nazariya ko‘pgina tadqiqotlar ta’sirida izlanish va amaliy faoliyatni ham qamrab oladi. Ilmiy nazariya ko‘p qirrali faoliyat natijasida paydo bo‘ladi. Ilmiy nazariya ham ob’yektiv voqelikni o‘zida mujassamlashtiradi. Unda tarixiylik va mantiqiylik, dalil va g‘oyalar, tushunchalar, ta’rif va farazlar, qonun hamda turli tomonlar aks etadi. Ilmiy nazariya ana shu jarayonlarni o‘zaro aloqadorligi va munosabatlarini ham ifodalaydi. Ana shu xususiyatlar ta’sirida paydo bo‘lgan nazariyalar ilmiy nazariyalardir. Ilmiy bilishda ilmiy nazariyalarni ma’lum tiplarga bo‘lish mumkin: a) iqtisodiy fanlarning ilmiy nazariyalari; b) biologiya fanlari ilmiy nazariyalari; c) matematika fanlari ilmiy nazariyalari; d) falsafa fanlari nazariyalari va boshqalar. Ilmiy nazariya ilmiy izlanishlarning natijasidir. U ilmiy izlanishlarni tartibga soladi. Ilmiy nazariyada voqelikni aynan holati va kel ajagi haqida fikrlar bildiriladi. Bunga misol qilib , Shmi d ning planetlarning payd o bo‘lishi , I. P. Pavlovning oliy nerv sistemasi faoliyati haqidagi , A. Eynshteynning nisbiylik, Ch. Darvinning evolyutsion, N. Borning k vant nazariyalarini olish mumkin. Ilmiy 1 O‘sha kitobda, 111-bet.

ijodning nazariy darajasi mo h iyatiga ko‘ra tafakkur, aql-zakovat, musho h ada bilan yana da chuqurroq kirib borishni talab e tadi. Natijada ob’yektiv voqelik haqida mujassamlashgan, ixcham falsafiy nuqtai nazari paydo qilinadi. Ilmiy nazariyada ilmiy ijoddagi xulosalar aniqroq aks etadi. Ularni inkor e tish yoki qabul qilish murakkab kechadi. Shunday bo‘lsa - da ilmiy nazariya h aqiqatga eltuvchi vositadir. Ilmiy nazariyada tartibsizlikdan tartiblilikka o‘tish aks etadi. Unda barcha aloqadorliklar, munosabatlar, bog‘lanishlar aniqlanib xulosalar chiqariladi. Qonuniyatlar aniqlanadi va yangi qonunlar ochiladi. Nazariyaning asosiy vazifalari Nazariya ta’limoti ham qadimiydir. Nazariya haqida hali eramizgacha bo‘lgan davrdayoq turli-tuman fikrlar paydo bo‘lgan edi. Jumladan, antik dunyo faylasuflaridan Yevklid o‘zining “Nachalo” (Boshlanish) asaridayoq nazariyaning keng ma’nodagi mazmunini ochib bergan edi. Ya’ni, nazariyaning inson faoliyatini tahlil qilishdagi metodologik ahamiyati haqida fikr bildirgan edi. Nazariyani tor ma’noda tushunishni esa XVIII asrda A.Fergyuson va I.Kantlar o‘rtaga qo‘ydi. Ammo so‘ngroq XIX asrda, voqelik haqida mantiqiy tahlil kuchayib ketishi bilan nazariyaning bilish jarayonidagi o‘rnini tushuntirish yanada jiddiy tus ola boshladi. Chunki bu davrga kelib bilish nazariyasiga ehtiyoj orta bordi va unda nazariya o‘rnining beqiyosligi aks eta boshladi. Jumladan, Max, Djems, Pirson, Ostvald, Puankare, Dyugem, Gusserl kabi faylasuflar nazariyaning ilmiy mohiyati uning vazifalari haqida o‘z qarashlarini ifoda etdilar. Nazariyaning mohiyati va uning vazifalari haqida ko‘proq neopozitivistlar ta’limoti asosiy o‘rinni egallaydi. Nazariya ilmiy tadqiqotchi tomonidan asoslangandan so‘ng, haqiqiy kuchga kiradi va ob’yektning holatini o‘zgartiradi. Nazariyaning vazifalaridan yana biri shundaki, u tajribani ham muloqotga olib kiradi. O‘z navbatida nazariya o‘zining ob’yektiv yoki xolisligini tajribada tasdiqlaydi. Nazariya ilmiy ijodning maqsadini aniqlashga yordam beradi. Chunki nazariy jarayon, narsa va hodisalarning izlanish ob’yektlari va tuzilishini tushunish va tushuntirishga xizmat qiladi. Umuman, nazariya turli maqsad va vazifalarni bajarar ekan, u quyidagi unsurlardan tashkil topadi: nazariyaning boshlanish ob’yekti, ob’yektni ifodalovchi tushunchalar, nazariyani isbotlovchi uslublar, taxminiy va haqiqiy natija va boshqalar. Fan rivojini nazariyalar miqdori va sifati belgilaydi. Ushbu jarayonda quyidagi vazifalarni bajaradi: 1. Maxsus ilmiy izlanish ob’yektini tanlaydi. U ob’yekt ma’lum hajm, miqdor va mazmunga ega bo‘ladi;

2. Ilmiy ob’yekt haqidagi qarashlarni jamlab o‘zining mohiyatini ochadi; 3. Aniq bo‘lgan ilmiy bilimlarni asoslash bilan birga ularni aniqlashtirib, kengaytiradi, mazmun-mohiyatini, amaliyotda tutgan o‘rnini ko‘rsatadi; 4. Ob’yekt haqidagi yangi farazlarni keltirib chiqaradi; 5. Ilmiy tadqiqot natijasida olingan yangiliklarning haqiqiyligini asoslaydi; 6. Ilmiy ijodda amaliyot va nazariyaning hamkorligini isbotlaydi; 7. Ilmiy natijalarni amaliyotga olib chiqish kerakligi yoki kerak emasligi haqida ma’lumot beradi. Nazariy bilimda ob’yektning tuzilishiga jiddiy e’tibor beriladi. Olinadigan natija ana shu ob’yektning tuzilishini to‘g‘ri aks ettirishga ham bog‘liqdir. Ilmiy ijodning bu bosqichida barcha to‘plangan dalillar qayta sinovdan o‘tkaziladi. Talablarga javob berilishi o‘rganiladi. Dalillar aniqlashtiriladi. Barcha fikr va mulohazalar tahlil qilinadi. Ob’yekt haqidagi umumiy tasavvurlar birlashtirilib, bir butun holatga keltiriladi. Birlamchi asos paydo bo‘ladi. Ushbu jarayonlar bosqichlaridan o‘tgan ilmiy nazariya ilmiy ijodni davom ettirishga yo‘llanma oladi. Ilmiy ijodda ilmiy nazariyaning mukammalligini aniqlash, uni tushunish va tushuntirishga ham bog‘liq. Mazkur holat ilmiy ijod sohibidan o‘ta mas’uliyat va mahoratni talab etadi. Nazariyaning kelajagi ana shu holatga ham bog‘liqdir. Tushunish va tushuntirish jarayoni nazariyani kengaytirish va chuqurlashtirish, yanada aniqligini ta’minlashga yordam beradi. Nazariya ilmiy ijodni mujassam holga keltiradi. Fikrlarni muvofiqlashtiradi. Shu bilan birga oldin ma’lum bo‘lmagan ilmiy xulosani chiqarishga ko‘maklashadi. Nazariyaning vazifalaridan yana biri shuki, u nisbiy va mutlaq haqiqatlar bilan aloqadadir. Nazariya tajriba natijasida voqelikdagi nisbiy yoki mutlaq haqiqatlarning ham mazmun-mohiyatini ochishga yordam beradi. Ularning ob’yektivligini inkor etadi yoki hayotiyligi haqida xulosa beradi. Ma’lumki, haqiqatlar nisbiy bo‘lgani singari nazariyalar ham nisbiy bo‘ladi. Ilmiy tadqiqotlar natijasida nazariya mutlaqlikka o‘tishi mumkin. Nisbiy nazariyalar to‘ldirila boriladi. Tanlangan sohalarga qarab u mutlaq nazariyalarga aylanishi mumkin. Ilmiy nazariyaning ilmiy ijodda yetakchilik xususiyati bor. Bu yetakchilik vazifasi yangi sohalarni bashorat qilish jarayonida ko‘rinadi. Chunki nazariya asosida jiddiy, turli bosqichlardan o‘tgan ilmiy bashorat yaratiladi. Masalan, tabiatdagi oldin inson aqli bovar qilmagan turli voqea-hodisalar avval nazariya orqali bashorat qilinib, so‘ng tajribadan o‘tkazilib xulosalar olingan. A. Eynshteynning umumiy nisbiylik nazariyasi fanda buyuk o‘zgarishlarni keltirib chiqardi. Jumladan, neytron, yulduzlar, pulsarlar, kvazarlar, katta massalarning gravitatsion siqilishi, koinotning kengayishi, kosmologik model va hozirgi zamon

gravitatsiyaning umumiy nisbiylik nazariyasi kabilardir. Ayniqsa, 1903 yilda Berlinda nashr etilgan “Fizika yilnomasi” jurnalida “Harakatlantiruvchi jismlar elektrodinamikasiga doir” degan maqola bosilib chiqqandan so‘ng, jismlar tabiati haqida inson bilimlarini tubdan o‘zgartirib nisbiylik nazariyasining keng qirrali ekanligi haqida tasavvurlar rivojlanib ketdi. Shundan so‘ng, umumiy va xususiy nisbiylik nazariyasi samarali rivojlandi. Tajribalar olib borilib tasdiqdan o‘tkazildi. D. K. Maksvellning elektrodinamikasi elektromagnit to‘lqinlarining mavjudligini bashorat qildi. So‘ng G.Gerts ularni tajribada tasdiqladi. D.I.Mendeleyev bir qator noma’lum kimyoviy unsurlarning mavjudligini bashorat qildi. Bu bashoratni hozirgi vaqtda kimyo fani tasdiqlamoqda. Bunday misollarni ko‘plab keltirish mumkin. Bu misollar ma’lum bo‘lmagan narsa va hodisalarni bashorat qilish ilmiy nazariyalarning muhim vazifalari ekanligidan dalolatdir. Nazariya va iqtisodiyot Moddiy noz-ne’matlar ishlab chiqarish inson hayotining asosini tashkil etadi. Bu jarayon o‘ta murakkab, ziddiyatli jarayonlarni qamrab oladi. Insonning asosiy faoliyati o‘zini-o‘zi (turli jihatdan) ta’minlashdir. Demak, bu jarayon ilmiy ijod qilishni taqozo etadi. Ehtiyoj cheksizdir. Iqtisodiyot ana shu ehtiyoj bilan chambarchas bog‘liq. Iqtisodiy rivojlanish nafaqat amaliyotni balki nazariy jihatlarni ham talab etadi. Iqtisodiyot ishlab chiqarishning tarkibiy qismidir. Ishlab chiqarish jarayonida turli xil noz-ne’matlar - oziq-ovqat, kiyim kechak, hayotda yashash uchun kerak bo‘lgan turli vositalar paydo bo‘ladi, rivojlanadi, taraqqiy etadi. Bu rivojlanish va taraqqiyot esa turli nazariyalarni paydo qiladi. Zero, nazariyalar ishlab chiqarishni bir bosqichdan ikkinchi bosqichga ko‘taradi. Ishlab chiqarish quyidagi sohalarni o‘z ichiga oladi: maqsadga muvofiq faoliyatni, ya’ni mehnat jarayonini, bu birinchidan, ikkinchidan, mehnat vositalariga ta’sir ko‘rsatadigan tabiiy ashyolarni, ishlangan va ishlanmagan ashyolarni ham, uchinchidan, turli mehnat vositalarining o‘zlarini. Demak, ko‘rib turibmizki, ishlab chiqarishda ko‘p sohalar ishtirok etadi. Bu ishtirokchilarning o‘zi insondan tafakkur qilishni talab etadi. Bu ishtirokchilarni harakatga keltirish o‘z-o‘zidan amalga oshmaydi. Ularni amalga oshirish uchun ilmiy izlanish va ijod qilish talab etiladi. Izlanish va ijod qilish turli nazariyalarga murojaat qilishga majbur etadi. Nazariyalar faqat ishlab chiqarish haqidagina bo‘lmaydi, balki inson tafakkurining o‘zini ham qamrab oladi, uning ijtimoiy faoliyatiga ta’sir qiladi. Bu esa nafaqat iqtisodiyotga, balki insonning din, san’at, siyosiy, huquq, madaniyat, qadriyatlar sohasini ham nazardan chetda qoldirmasligini taqozo etadi.

Iqtisodiyot insonlarning amaliy faoliyati bilan bog‘langan. Ma’lumki, hayotning o‘zi ishlab chiqarish kuchlari va ishlab chiqarish munosabatlari, samaradorlik, tadbirkorlik, biznesmenlik, hunarmandchilik kabi sohalardan iborat bo‘lib, bu sohalar insonlar faoliyati uchun vositalardir. Nazariya voqelikni anglab olish uchun quroldir. Lekin, nazariyaning o‘zi amaliy faoliyatni keltirib chiqaradi. Amaliy faoliyat esa inson turmush tarzining davomiyligini ta’minlaydi. Amaliy faoliyat orqali xo‘jalik yuritiladi. Bu insonlardan doimiy harakat qilishni talab etadi. Harakat insonni amaliy bilimga farazlar qilishga, qiyinchiliklarni yengishga yetaklaydi. Iqtisodiyot nazariyasi - bu iqtisodiyot qonun qoidalarini va rivojlanish tamoyillarini o‘rganuvchi fandir. Aslida iqtisodiy bilim beruvchi fanlar turli- tumandir. Iqtisodiy fanlar qatoriga 20 dan ortiq fanlar kiradi. Ularni shartli ravishda 3 guruhga bo‘ladilar: umumiqtisodiy, xususiy, funksional iqtisodiy fanlar. Iqtisodiy nazariya degani umumiqtisodiy fanlar guruhiga mansubdir. Iqtisodiyot nazariyasini qisqa qilib tushuntirish, unga ta’rif berish o‘ta mushkul. Uni ba’zi bir olimlar tovar ayriboshlash, pullik bitimlar bilan hamda iqtisodiy faoliyat turlari bilan bog‘liq fan desalar, yana birovlar, iqtisodiyot nazariyasi har xil tovarlarni ishlab chiqarish maqsadida kishilar tomonidan noyob va cheklangan unumli resurslardan foydalanish to‘g‘risidagi fan, deydilar. Boshqa bir ta’rifda: iqtisodiyot nazariyasi kishilarning kundalik ishbilarmonlik faoliyati, tirikchilik uchun mablag‘ topishi va undan foydalanishi to‘g‘risidagi fan 1 , deydilar. Ta’riflardan ko‘rinib turibdiki, iqtisodiyot nazariyasining izlanish ob’yektlari ham xilma-xildir. Shu sababli ushbu fandagi nazariyalar ham turli tuman jarayonlarni o‘zida aks ettiradi. Demak, iqtisodiyot har bir inson, oila, jamoa, jamiyat faoliyatiga taalluqli bo‘lganligi uchun ham ushbu fan doirasida turli nazariyalar, xilma-xil qarashlar, turfa xil bashoratlar paydo bo‘ladi, rivojlanadi. Iqtisodiyot sohasi, shulardan xulosa qiladigan bo‘lsak, ijod uchun bir ummondir. Uning chegarasi keng va beqiyosdir. Binobarin, nazariya iqtisodiyotni shunday uzluksizlikda, tadrijiylikda olib o‘rganadi. Nazariya iqtisodiyotda g‘ayriiqtisodiy omillar ta’sirini hisobga olib o‘rganadi. Chunki iqtisodiyot aholining siyosiy, ijtimoiy, milliy jihatlarini ham qamrab oladi. Nazariya iqtisodiy va tabiiy sohalarning o‘zaro munosabatlarini ham o‘zida mujassamlashtiradi. Shular bilan birga nazariya iqtisodiyotning tabiatga ta’sirini hisobga oladi. Ma’lumki, iqtisodiyot biror joyda to‘xtab qolmaydi, u rivojlanishdadir. Demak, nazariyada bu jarayon ham o‘z aksini topadi. Iqtisodiy hodisalarning kelib chiqishi, undagi o‘zgarishlarning sabablari o‘rganiladi. Iqtisodiy nazariyada zamon talablari, texnologik o‘zgarishlar ham e’tirof etiladi. Garchand texnologiya iqtisodiy nazariyaning ob’yekti bo‘lmasa-da, u 1 O‘lmasov A., Vahobov A. Iqtisodiyot nazariyasi., T. : “ Sharq ” , 2006 , 12-13 b etlar.

iqtisodiyotning moddiy asosiga ta’sir qiladi. Shuning uchun ham nazariya bu holatni nazardan chetda qoldirmaydi. Masalan, nazariyada «Katta sikllar - katta to‘lqinlar» degan tushunchalar borki, bular texnologiyadagi katta burilishning iqtisodiyotga ta’sirini nazarda tutadi. Mutlaqo yangi texnologiya paydo bo‘lishi bilan iqtisodiyot rivojida yangi davr – katta sikl boshlanadi, bu odatda 50-60 yil davom etadi. Mana shularni nazariya tahlil etadi (O‘lmasov A. Vahobov A. Iqtisodiyot nazariyasi. T.: “Sharq”, 2006 y. 17 b.). Yuqorida ta’kidlanganidek, nazariyada tasodifiy yoki juz’iy emas, balki doimo takrorlanib turadigan iqtisodiy hodisalarni tahlil qilib, bilish uchun abstraksiyalash (mavhumlik) usuli qo‘llaniladi. Aynan mazkur usul nazariya uchun asosiydir. Ushbu usul yordamida iqtisodiy hodisalar, ularga ta’sir etuvchi birinchi va ikkinchi darajali omillar o‘rganilib, ularga nazariy baho beriladi. Abstraksiyalashda taxminiy usul ham qo‘llaniladi. Masalan, narxning talabga ta’sirini bilish uchun talabga ta’sir etuvchi boshqa omillar o‘zgarmay turadi, deb taxmin qilinadi. Ayni holatda narx va talabning o‘zgarishi qanday bo‘lishi aniqlanadi. Abstraksiyani aniqlash mantiqiy usulga bog‘liq. Mantiqiy yondashish ta’sirida iqtisodiy muammolarning o‘zaro aloqadorligi, bog‘lanishi, munosabatlari, paydo bo‘lishi, natija va sabablari aniqlanadi. Boshqacha aytganda, abstraksiyalash bu iqtisodiyotning nazariy maketini paydo qilishdir. Ammo u, ilmiy yoki noilmiy bo‘lishi mumkin. U voqelikni to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri aks ettirishi bilan farq qiladi. Aslida model yoki maket iqtisodiy voqelikning nazariy ifodasidir (o‘zbek modeli). Iqtisodiy nazariyada oddiy yoki murakkab iqtisodiy model yoki maketlar qo‘llanishi mumkin. Oddiy modelda firma va oilalar ishtirok etsa, murakkab modelda ko‘pchilik sub’yektlar qatnashadi va juda ko‘p hisob-kitoblar nazarda tutiladi. Iqtisodiy nazariyada ijobiy va normativ holatlar tanlangan ob’yektni tahlil etish uchun qo‘llaniladi. Ijobiy holatda obe’ktni nazariy jihati tushuntirilsa, normativ holatda (usulda) ob’yektning qanday bo‘lishi, nimalar zarur bo‘lishi haqida fikr yuritiladi. Demak, iqtisodiyotda nazariyalar oddiylikdan, murakkablikka qarab boradi. A. O‘lmasov, A. Vahobovlarning ko‘rsatishicha, nazariyada iqtisodiyotning qonun-qoidalari 3 xil darajada o‘rganiladi: a) mikrodarajada , b) makrodarajada , v) megodaraja (global) da. Ular bir-biri bilan aloqador. Nazariya uchun iqtisodiyotni ilmiy tahlil qilishda miqdoriy tahlil ham qo‘llaniladi. Miqdoriy sohalar nazariy xulosalar chiqarishga xizmat qiladi. Nazariyada sifatli tahlil ham qo‘llaniladi. Sifatli tahlil nazariy xulosalar chiqarishga va qonun-qoidalarni ilmiy ta’riflashga yordam beradi.

Tayanch tushuncha va iboralar: Model, nazariya, iqtisodiyot nazariyasi, abstraksiya, amaliyot, ilmiy nazariya va deduksiyalash, iqtisod, ilmiy ijodda nazariya, normativ holat, induktiv nazariya.

Foydalanilgan adabiyotlar r о `yxati: 1. О `zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi. -T. “ О `zbekiston”, 2009 2. Karimov I.A. О `zbekiston: milliy istiqlol, iqtisodiyot, siyosat, mafkura. 1-jild, - T. “ О `zbekiston”, 1996. 3. Karimov I.A. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. 2-jild, -T. “ О `zbekiston”, 1996. 4. Karimov I.A. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. 3-jild, -T. “ О `zbekiston, 1996. 5. Karimov I.A. Bunyodkorlik y о `lidan. 4-jild, -T. “ О `zbekiston”, 1996. 6. Karimov I.A. Xavfsizlik va barqaror taraqqiyot. 6-jild, -T. “ О `zbekiston”, 1998. 7. S. Xantington “Stopknoveniye sivilizatsiy ? // Polis, M, 1994. 8. SemenovY.N. Sotsialnaya filosofiya A.Toynbi. M., 1980. 9. Sorokin P. Chelovek, sivilizatsiya, obhestvo. M., 1992. 10. T.S. Pilye “ Falsafa tarixi” T., “Sharq” – 2002 y. 11. Tatsit Korneliy Sochineniya v 2-x tomax. L., 1969. 12. Toynbi A. Postijeniye istorii. M., 1991.

Похожие

Bashorat va ilmiy bashorat ijodiy jarayon sifatida

Nazariya va amaliyotning birligi

Insonning yaralishi bo’yicha diniy nazariya

Inson yaralishi toʻgʻrisida fantastik nazariya

Ijodiy jarayonni ifoda etish shakllari va metodlari