Bashorat va ilmiy bashorat ijodiy jarayon sifatida - Философия - Рефераты

Bashorat va ilmiy bashorat ijodiy jarayon sifatida

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

103.5 KB

Bashorat va ilmiy bashorat ijodiy jarayon sifatida Reja: 1. Fanda bashorat tushunchasi. Bashorat va hozirgi zamon iqtisodiyoti 2. Bashoratning turlari. 3. Ilmiy bashorat ijod shakli sifatida

Fanda bashorat tushunchasi. Bashorat va hozirgi zamon iqtisodiyoti Bashorat – u yoki bu voqealarni oldindan aytish, mavjud bo‘lgan, lekin hali tajribada qayd etilmagan voqealar yoki hodisalar haqidagi bilimdir. Bashorat ham inson faoliyati bilan bog‘langan. Masalan, 1503 yilda tug‘ilgan Mikayel Nostradamusning bashorati 2240 yilni qamrab olgan bo‘lib, 1557 yildan 3797 yilgacha davom etadi. Nostradamus ning bashorat kitobi «Sentruya» deb atalgan. Yuz misradan iborat bu kitob she’riy uslubda yozilgan. Uning bashorati butun Yevropani va hayotning barcha sohalarini qamrab olgan. Nostradamus bashoratining bir qismi hayotligida hamda keyingi yillarda amalga oshgan.Masalan, 1582 yilda Grigoriy taqvimi joriy qilinganligi, 1597 yilda chaqmoqtoshdan miltiqni ng kashf etilishi, 1609 yilda Galiley ta’limotining paydo b o‘ lishi, 1536 yilda Kanadani ng kashf etilishi, 1546 yilda Portugallarni ng Yaponiyaga yetib borishi, 1618 yilda termometrni ng ixtiro qilinishi, 1642 yilda Avstraliyani ng kashf etilishi, 1769 yilda Angliyada bug‘ mashinasini ng kashf etilishi, 1812 yilda Napoleonning Rossiyaga hujumi, 1841 yilda telegrafni ng ixtiro qilinishi, 1876 yilda telefonni ng vujudga kelishi, 1895 yilda rentgen qurilmasini ng yaratilishi kabilar. Bulardan tashqari , Nostradamus ko‘plab boshqa voqealarni, h alokatlar, kasalliklar, zilzila, ochliklar bo‘lishini bashorat qilgan. Ta’kidlash lozimki, Nostradamus o‘z vaqtida Bibliya va ko‘plab donishmandlarning asarlarini chuqur o‘rgangan. Uning bashorati shularning natijasi bo‘lsa kerak. Demak, bashorat ham insonning bilimiga bog‘liqdir. Nostradamus yulduzlar faoliyatini ham chuqur tahlil qilgan. Bu ilmiy bashoratdir. Chunki oldindan aytib berishni ob’yektiv qonunlari bashoratchining nazaridan chetda qolmagan. Oldindan aytib berish u yoki bu shaxsning iste’dodiga ham bog‘liq. Fan taraqqiyoti qanchalik ilgarilasa , oldindan aytish jarayoni shunchalik tezlashadi. Bashorat qilish deganda yana shunday jarayonlar tushuniladiki, biron- bir hodisaning rivojlanish istiqbollari ma x sus ilmiy ravishda o‘rganilib xulosalar chiqariladi. Bashorat qilishga misol qilib o yning va q uyoshning tutilishi, kunlik,

oylik, yillik ob-havo o‘zgarishlarini, jamoada bo‘ladigan ba’zi hodisalarni olish mumkin. Hozirgi zamonda iqtisodiy sohalarni bashorat qilishga jiddiy e’tibor qaratilmoqda. Iqtisodiy bashoratda turli usullardan foydalaniladi. Iqtisodiy rivojlanishni o‘rganishda bilishning maxsus uslublari zarur bo‘ladi. Usullardan ekstropolyatsiya, tarixiy analogiya, tarixiylik-mantiqiylik, modellashtirish, induksiya va deduksiya kabilar iqtisodiy rivojlanishni belgilashda foydalaniladigan usullardir. Iqtisodiy nazariyalarni ishlab chiqishda futurologiya, ekologiya va boshqa fan usullaridan ham foydalaniladi. Iqtisodchi olimlardan J. Gelbreyt uzoq muddatli iqtisodiy bashorat asosida yangi industrial jamiyat nazariyasini ishlab chiqqan bo‘lsa, D. Bell shunday yondashish natijasida postindustrial jamiyat nazariyasini, R. Aron esa, yagona industrial jamiyat nazariyasini, U. Rostou esa o‘sish bosqichlari nazariyalarini yaratdilar. Bashorat qilish uchun voqelikni mukammal bilish talab etiladi. Bashoratni paydo qiluvchi qonuniyatlar mavjud bo‘lib, bu qonuniyatlarning o‘rni to‘g‘ri belgilanganda bashorat natijali bo‘ladi. Ma’lumki, hozirgi inson o‘ta ziddiyatlarga boy davrni boshidan o‘tkazmoqda. Shunga qaramasdan, XXI asr jamiyatlarida iqtisodiy-ijtimoiy taraqqiyotni aniq va ravshan bashorat qilish talab etiladi. Bu joyda iqtisodiyot universitetida tayyorlangan «Ilmiy ijod metodologiyasi» qo‘llanmasidan quyidagi mulohazalarni olish kifoyadir: “Ilmiy ijod va prognoz qilish metodologiyasidan iqtisod, demografiya, sotsiologiyada bozor iqtisodining rivojlanish tendensiyalarini hamda hozirgi kun jarayonlari va bo‘lajak jarayonlarni iqtisodiy o‘rganishning muayyan metodlariga tatbiqan foydalaniladi. Masalan, D. Medouz iqtisodiy prognoz qilish yordamida insoniyatning global muammolarini analizdan o‘tkazdi, xuddi shunday tadqiqotlarni J.Forrester ham o‘tkazdi, amerikalik taniqli siyosat arbobi Z. Bjezinskiy ilmiy prognoz qilish asosida demokratiya, siyosat institutlari, erkin bozor iqtisodi, hozirgi zamon axborot, kompyuter texnologiyalariga asoslangan hozirgi zamon va kelajak texnotron jamiyati nazariyasini yaratadi.

E. Tofflerning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotning uchinchi to‘lqiniga mansub yuksak darajada sanoatlashgan jamiyatni shakllantirish borasidagi tadqiqotlari, F.Fukuyamaning «tarix yakuni» va taraqqiyotning tarixdan keyingi bosqichiga butun insoniyatning o‘tishi konsepsiyasi asosiga qurilgan prognozlari, S. Xantingtonning G‘arb (xristianlik) va Sharq (islom, buddizm, lamaizm va boshqalar) qadriyatlari bir-biriga to‘la nomuvofiqligi negizida kelajakda ikki sivilizatsiya – G‘arb va Sharqning muqarrar to‘qnashuvi sodir bo‘lishi haqidagi prognozi katta ijodiy va prognostik qiziqish uyg‘otadi. Rim klubining yaqin tarixiy istiqbolda butun insoniyatning global rivojlanishi jarayonlarini prognoz qilish borasidagi faoliyatini alohida qayd etib o‘tish kerak. Italiyalik iqtisodchi va tadbirkor A.Pechcheining tashabbusi bilan 1968 yilda tashkil etilgan Rim klubi olimlar, iqtisodchilar, biznesmenlar va siyosatchilarni birlashtirgan xalqaro nohukumat tashkilotdir. Rim klubining faoliyati hozirgi davrning global muammolarini muttasil kuzatib borish va prognoz qilish, ijtimoiy taraqqiyotning iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy, ekologik, oziq-ovqat, xom ashyo, demografik va boshqa komponentlarining rivojlanish yo‘llari va tendensiyalarini aniqlashga yo‘naltirilgan. Rim klubi XX asrning oxiridayoq o‘z ilmiy prognozlari asosida iqtisod, aholi va hokazolar o‘sishining «eng yuqori chegarasi» haqida global xulosalar chiqardi va shu bilan bir vaqtda, bu iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy va demografik muammoning yechimini topishga harakat qildi. Iqtisodiy va ijtimoiy taraqqiyotni ilmiy prognoz qilishning ulkan evristik va prognostik ahamiyatini qayd etgan holda, ilmiy prognoz qilishning real imkoniyatlaridan kelib chiqish kerakligini uqtirib o‘tmoqchimiz, zero, har qanday, hatto juda aniq va ishonchli prognoz ham haqqoniy emas, balki ehtimol tutilgan bilimdir. Ehtimol darajasi juda baland bo‘lgan taqdirda ham prognoz amalda ruyobga chiqishi yoki qog‘ozda amalga oshirilmay qolib ketishi mumkin. Masalan, prognoz qilishning turlaridan biri – ekstrapolyatsiya qilishning afzal jihatlari bilan bir qatorda quyidagi jiddiy kamchiliklarga ega: kelajak sari harakatlanishga qarab ekstrapolyatsiyaning aniqlik darajasi pasayib boradi.

Binobarin, o‘tmish va kelajak o‘rtasida analogiya o‘tkazishning prognostik qimmati juda kam, zero, kelajakning asosiy jihatlarini o‘tmishni takrorlash bilan bog‘lash mumkin emas. Buni yaxshi tushungan Gegel shunday deb yozgan edi: «Hukmdorlar, davlat arboblari va xalqlarga tarix tajribasidan ibrat olishni maslahat beradilar. Ammo tajriba va tarix xalqlar va hukumatlar tarixdan hech narsani o‘rganmaganliklarini ko‘rsatadi. Har bir davrda shunday alohida shart-sharoitlar vujudga keladi, har bir davr shunday individual holatga ega bo‘ladiki, bu davrda faqat mana shu holatdan kelib chiqib qarorlar qabul qilish zarur va mumkindir». Iqtisodiy ilmiy tadqiqot faoliyatida modellashtirish haqida ikki og‘iz gapirib o‘tmoqchimiz. Prognostik model – bu prognoz ob’yektining iqtisodiy modeli (yoki sxemasi) bo‘lib, uni o‘rganish ob’yektning kelajakdagi (iqtisodiy) holatlari, shuningdek, bu holatlarga erishish yo‘llari haqida axborot olish imkonini beradi. Ssenariy yozish deganda mavjud vaziyatdan kelib chiqib kelajak holati qadam-baqadam kanday shakllanishi mumkinligini ko‘rsatish maqsadida hodisalarning mantiqiy izchilligini aniqlash metodi tushuniladi. Bu ta’rifni amerikalik taniqli prognozchi G. Kan bergan. Mohiyat e’tibori bilan bu metod ekspert baholash metodiga yaqin, ammo bunda u iqtisodiy modellashtirishga xos bo‘lgan tizimli yondashuvni o‘zida mujassamlashtirgan. Hozirgi zamon iqtisod fanida qaysi iqtisodiy vazifa birinchi navbatda hal etilishiga qarab ilmiy prognoz qilishning ikki turi: tadqiqotchilik prognozi (izlanish yo‘sinida prognoz qilish) va normativ prognoz qilish tafovut etiladi. Tarixiy tendensiyalarni analizdan o‘tkazish asosida iqtisodiy rivojlanishning ob’yektiv mavjud tendensiyalarini prognoz qilish tadqiqotchilik prognozi deb ataladi. Mazkur prognoz turi rivojlanishning inersiyalilik belgisidan foydalanishga asoslanadi. Bunda zamonda mo‘ljal olish «hozirgi zamondan kelajakka» sxemasi bo‘yicha amalga oshiriladi. Iqtisodiy prognoz – bu hozirgi zamondan prognoz sarhadiga tomon inersiya bo‘yicha harakatlanishda iqtisodiy rivojlanishni ko‘rib chiqish natijasida olingan prognoz ob’yektining kelajakning ma’lum davridagi

holati manzarasidir. Kelajakning ma’lum belgilangan davrida muayyan iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy va boshqa maqsadlarga erishish imkonini beradigan iqtisodiy rivojlanish tendensiyalarini prognoz qilish normativ prognoz qilish, deb ataladi. Bu holda zamonda mo‘ljal olish «kelajakdan hozirgi zamonga» sxemasi bo‘yicha amalga oshiriladi. Iqtisodiy jarayonlar va hodisalarni prognoz qilish metodologiyasi tadqiq qilishning quyidagi asosiy bosqichlarini o‘z ichiga oladi: prognoz qilishdan oldin mo‘ljal olish (prognoz ob’yektini, predmetini, tadqiqot maqsadlari, vazifalari, ishchi gipotezalari, metodlari, tuzilishi va tashkilotini aniqlash); prognoz muddati (ma’lumotlar to‘plash, ob’yektning iqtisodiy rivojlanishiga ularning ta’sirini o‘rganish, olingan ma’lumotlarni qayta ishlash); ob’yektning xususiyati va tuzilishini aks ettiruvchi iqtisodiy ko‘rsatkichlar va o‘lchamlar tizimini o‘z ichiga oluvchi boshlang‘ich model; tadqiqotchilik prognozi (istiqbollar va muammolarni aniqlash uchun prognoz fonidagi omillarni e’tiborga olgan holda boshlang‘ich modelni kelajakka proeksiya qilish); normativ prognoz, ya’ni boshlang‘ich modelni kelajakka proeksiya qilish; prognostik modellarning haqqoniylik darajasini baholash va ularga aniqlik kiritish; ekspertlarni so‘rovdan o‘tkazish; prognostik modellar asosida qabul qilinadigan qarorlarni maqbullashtirish uchun tavsiyalar ishlab chiqish. Iqtisod sohasida prognoz va ilmiy bashorat qilishning vazifasi o‘rganilayotgan ob’yektning iqtisodiy rivojlanishi sabablari, qonunlari va harakatlantiruvchi kuchlarini ochib berish, ular asosida kelajak haqida axborot olishdan iborat. Iqtisodiy rivojlanishni prognoz qilish natijalaridan ijtimoiy jarayonlarni maqbul boshqarish strategiyasini ishlab chiqishda foydalanish mumkin. Ilmiy bilish va ijod nafaqat kelajakni bashorat va prognoz qilish, balki uni ongli ravishda shakllantirish imkonini ham beradi. Fanning evristik ma’nosini «Bashorat qilish uchun bilish, bilish uchun bashorat qilish», deb ta’riflash mumkin.

Ilmiy ijod tarixi ko‘p jihatdan ilmiy bashorat tarixidir. Uning kuchi va qamrovi fanning ijodiy, bilish salohiyatining yetuklik darajasini ko‘rsatadi. O‘zbekiston Prezidenti I. A. Karimov ishlab chiqqan «Bozorga o‘tishning o‘zbek modeli» demokratiya, bozor iqtisodiyotiga o‘tish va fuqarolik jamiyati qurish sharoitlarida mamlakatimizning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini teran ijodiy-ilmiy bashorat qilishning yorqin namunasidir. Bu model iqtisod, sotsiologiya, politologiya, ijtimoiy prognoz sohasidagi jahonga mashhur mutaxassislarning olqishiga sazovor bo‘ldi. Mazkur model iqtisodiy rivojlanish sohasida iqtisodiy-xo‘jalik faoliyatini har tomonlama analizdan o‘tkazish va bu faoliyatning barcha omillarini e’tiborga olish vazifasini hal qiladi. Bunday analiz jamiyat taraqqiyotining ijtimoiy-siyosiy va ilmiy-texnikaviy omillarida sodir bo‘lgan o‘zgarishlarni e’tiborga olgan holda iqtisodiy rivojlanish jarayonlarini tushuntirish, bashorat qilish va boshqarish uchun zarurdir. «O‘zbek modeli» ilmiy ishlab chiqilgan va hayotga muvaffaqiyatli tatbiq etilayotgan ijodiy bashorat namunasi sifatida bozor, fuqarolik jamiyati va har tomonlama rivojlangan demokratiya sari O‘zbekistonning harakatini ijtimoiy boshqarishning ilmiy va metodologik negizini tashkil etadi. «Mohiyatni tushunib etmasdan, yumuq ko‘z va shoshma-shosharlik bilan maqsad sari erkin suzishga chiqish mumkin emasligini biz hammamiz yaxshi tushunishimiz kerak,- deb qayd etadi I.A.Karimov. – Buning uchun avvalambor aniq yo‘nalishni belgilash, mustahkam kemani tanlash, ishonchli jamoani to‘plash, uni og‘ir sharoitlarda suzishga o‘rgatish va faqat shundan keyin yo‘lga chiqish kerak. Bu esa juda og‘ir va murakkab vazifadir. Bularning barchasini e’tiborga olib, biz mustaqillikni qo‘lga kiritgan paytimizdan boshlab iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishning nazariy va amaliy mexanizmlarini ishlab chiqish bilan shug‘ullanayapmiz». 1 Bashoratning turlari. 1 Saifnazarov I., Nikitchenko G., Qosimov B. Ilmiy ijod metodologiyasi . Т.: Yangi asr avlodi. 2004 y. 66-70 betlar

Ilmiy ijod ko‘p qirralidir. Shu sababli ijod jarayoni bashoratni ham qamrab oladi. Maqsad bashoratlardan unumli foydalanib, ularni hayotga tatbiq etish insonlar turmush tarzini yuksaltirishga yordam beradi. Kelajakni bashorat qilish bu - kelajakni oldindan tushunish, ko‘ra bilish, uning tabiatini, xususiyatlarini aniqlash bilan chegaralanib qolmaydi. Bashoratning xususiyatlaridan yana biri bu - bashoratning qanday qilib voqelikka o‘tish jarayonini ham oldindan aytishdir. Buning uchun bashoratda qo‘llanilayotgan matematik hisob-kitoblar aniq va ravshan bo‘lishi lozim. Hisob – kitoblar vositasi bilan hali ma’lum bo‘lmagan narsa yoki hodisani bashorat qilish fan tarixidan ma’lum. Bu haqda O. Fayzullayev quyidagi dalillarni keltiradi: “Neptun planetasi ham mana shunday yo‘l bilan kashf etilgan. Gap shundaki, 1846 yilgacha quyosh sistemasida faqat y ettita planeta bor, oxirgisi Uran deb hisoblanar edi. Astronomlar Uran harakatini kuzatar ekanlar, bu osmoniy jism o‘z orbitasidan sal-pal chetga chiqayotganini aniqladilar. Matematik Lever’e Uran harakati tenglamalarini sinchiklab tekshirib, noma’lum bir osmoniy jism uning harakatiga ta’sir ko‘rsatayotganini aniqladi va bu noma’lum planetaning o‘sha vaqtda osmonda ishg‘ol etgan o‘rnini, koordinatalarini oldindan aytib berdi. Astronom Galle osmonning Lever’e ko‘rsatgan tomonida yashirinib yotgan Neptun planetasini o‘zi yasagan teleskop yordamida kashf etdi. Ana oldindan ko‘rishning matematik usuli! Bu usuldan hozir keng foydalanilmoqda. D.I.Mendeleyevning fikr yuritishi – ilmiy bashoratning ajoyib namunasi bo‘la oladi. Mendeleyev kimyoviy davriy qonunni kashf etganida (1869), hammasi bo‘lib 63 ta element ma’lum edi. Tabiatda boshqa elementlar bormi? Bu savolga Mendeleyev «ha, bor» deb javob bergan. Uning o‘zi uchta elementning jadvaldagi o‘rnini va xossalarini oldindan aytib berdi. Bu elementlar keyinchalik topildi: galliy (1875), skandiy (1879), germaniy (1886). Mendeleyev jadvalida ko‘rsatilgan 92 elementdan to‘rttasining o‘rni ko‘p vaqt bo‘sh yotdi. Ularning mavjudligi oldindan bilingan edi, lekin qani ular? Ular tabiatda topilmagach, sun’iy usul bilan olishga to‘g‘ri keldi. Chunonchi, 1937

yili ularning birini olishga muvaffaq bo‘lindi. Bu yangi element texnika yo‘li bilan topilgani uchun, unga texnetsiy , degan nom berildi. Shu usul bilan qolgan uchtasi ham topildi. Ular: astat, prometiy va fransiy. Shunday qilib, 92 elementning hammasi fanga ma’lum bo‘ldi. Ularning 29 tasi mo‘ljallash, tusmollash, bashorat asosida kashf etildi. Kimyoviy elementlar yana bormi? Nazariy fizika 92 raqamdan keyingi elementlarni oldindan ko‘rdi va bu savolga ijobiy javob berdi. Eksperimental fizika buni tasdiqladi. Kashf etilgan sun’iy kimyoviy element davriy sistemada 103 katakni to‘ldirib turibdi. 104-elementni G. N. Flyorov o‘z laboratoriyasida 1964 yili kashf etdi. Olimlar 105-elementni ham topdilar. Ilm-fan yana boshqa kimyoviy elementlar borligini oldindan ko‘rayapti ” 1 . Bashoratning turlari : 1. Oddiy, 2. Induktiv, 3. Diniy, 4. Ilmiy bashoratlardir. Oddiy bashorat bu kundalik hayotda uchrab turadigan, turmush tarzidan kelib chiqadigan bashoratdir . Oddiy bashoratlarda tafakkur orqali isbot talab qilmaydigan oddiy jarayonlar haqida fikr yuritiladi. Masalan, bahorning kelishi, kelajakda meva-chevalarning mo‘l bo‘lishidan dalolatdir. Demak, inson o‘z tafakkuri orqali kelajakni o‘z zamoni bilan bog‘lab xulosa qiladi. Bu xulosa to‘g‘ri chiqadi. Bashorat turlari ehtiyojga bog‘liq. Induktiv bashorat ko‘proq faraz qilish bilan bog‘liqdir. Ammo faraz ham insonning aql-zakovati, idrok qilishi bilan bog‘liq. Aql esa, inson ruhining yuksak darajada takomillashuvi va uning namoyon bo‘lishidir. Aql inson miyasining mahsuli. Ana shu aql barchada bo‘lsa-da, ammo bir-biridan farq qiladi. Ba’zilar aqllarini amaliyotda charxlasalar, boshqalar fan orqali rivojlantiradilar. Ayrimlar turmush tarzidan foydalanadilar. Aql ham o‘ektiv olam to‘g‘risidagi bilimdir. Demak, intuitsiyada aql va farosat yetakchi o‘ringa ega. Diniy bashorat esa insonlar va butun olam faoliyatiga bag‘ishlangan. U kelajakni aytib berishga qaratilgandir. Diniy bashorat payg‘ambarlar va Olloh nomi bilan bog‘langan. To‘g‘ri, payg‘ambarlar Ollohdan kelgan vahiylar orqali bashorat qilsalarda, ular ham bashoratlarni voqelik bilan bog‘laganlar. Masalan, 1 О. Fayzullayev.Falsafa va fanlar metodologiyasi. Т., 2006 y . 50 -bet.

Imom Ismoil Buxoriyning hadisi shariflarida shunday voqea haqida fikr yuritiladi: «Anas Ibn Molik raziyallohu anhu rivoyat qiladilar: «Makka ahli Rasulullohu alayhi va sallamdan (payg‘ambar ekanliklarining isboti uchun) mo‘’jiza ko‘rsatmoqliklarini talab qildi. Shunda ul zot oyni ikkiga bo‘lib ko‘rsatdilar, hatto odamlar Hiro‘ tog‘ini oyning ikki bo‘lagi orasida ko‘rishdi (ya’ni, bir bo‘lagi tog‘ning u tomonida va ikkinchi bo‘lagi tog‘ning bu tomonida turdi) ». Ko‘rib turibmizki, bu diniy bashorat talab asosida zaruriyatdan kelib chiqqan holda, amalga oshirilgan. Qiyomat kunlari haqidagi fikrlar ham diniy bashoratdir. Ilmiy bashorat ijod shakli sifatida Oldindan ko‘rishda ob’yektiv zaruriy shart-sharoitlar kifoya qilmaydi. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, ijodkor oldindan ob’yekt rivojini aytib berish qonuniyatlariga asoslangan nazariyani ham e’tibordan chetda qoldirmasligi kerak. Shu sababli ham ilmiy bashorat deganda, kelajakdagi hodisalar, narsalar rivojini, oqibatlarini, xususiyatlarini oldindan aytib berish imkoniyatini tushunish kerak. Ayniqsa, ijod jarayonida ilmiy bashorat ilmiy dalillarga ichki va tashqi shart-sharoitlarga qat’i rioya qilingan holda amalga oshiriladi. Aks holda ilmiy bashorat quruq gap bo‘lib qolaveradi. Chunonchi, nazariya ham ob’yektiv reallikni to‘g‘ri aks ettirgan bo‘lishi lozim. Shundagina ilmiy bashorat ijod shakli sifatida shakllanadi. Ijodda ilmiy bashorat ham bilishning o‘ziga xos shaklidir. Sababi, unda ham turli manbalar, axborotlar haqida fikr yuritiladi. Ta’kidlash kerakki, ilmiy bashorat ijod jarayonida ehtimollikni inkor etmasdan balki unga yaqin turadi. Zero, bilish jarayoni hali rivojlanmagan holatni bilishga chorlaydi. Ilmiy bashorat tabiat, jamiyat to‘g‘risidagi ilmiy bilimni har tomonlama tahlil qilib, insonni bilim bilan boyitadi. Unutmaslik kerakki, ilmiy ijodda ilmiy bashorat ma’lumdan noma’lumni ham keltirib chiqaradi. Demak, unda, ilmiy ijod jarayonida ilmiy bashorat amalga oshiriladigan tadqiqotlarning xilma-xilligidan kelib chiqib ish tutish kerak. Binobarin, bashorat o‘ta aniqlikni talab qilmasa-da, shu aniqlik atrofida fikr yuritadi va ilmiy ijodga o‘z hissasini qo‘shadi. Ilmiy

bashorat evristik xarakterga ega. Shu sababli ham ilmiy bashoratni e’tirof etadilar. Olam cheksiz bo‘lganidek, bashorat chegarasi ham cheksizdir. Yana shunday bashoratlar borki, masalan, fazodagi sayyoralarning joylashuvi, holati, taassurotini o‘rganib ham fikr bildirganlar. Xoja Ali Termiziy o‘zining “Navro‘znoma” risolasida Navro‘zni haftaning qaysi kuni kirsa, o‘sha yili qanday voqealar sodir bo‘lishini bayon qilgan bo‘lsa, “Solnoma” asarida esa Navro‘zning qaysi muchal yili kirsa, qanday hodisalar ro‘y berishini bayon qilgan. Biz bu yerda “Navro‘znoma”dan Xoja Ali Termiziyning bashoratlarini qanday yozilgan bo‘lsa, shundayligicha keltiramiz: “Agar Navro‘zi Olam yakshanba kuni dohil bo‘lsa (kirsa), Shams (Quyosh)ga taalluqli bo‘lur. Ul sol (yil) ne’matlar ko‘p bo‘lib, to‘qliq bo‘lg‘ay, fitna va yomonlik oz bo‘lgay, g‘o‘zalarga yaxshi bo‘lg‘ay, tog‘lardagi polizlar va ekinlar yaxshi bo‘lg‘ay va dehqonlarning ekinlari bitkay. Yilni avvalinda arzoni (arzonchilik) bo‘lg‘ay, oxirinda andak qimmatli (qimmatchilik) bo‘lg‘ay, ammo tez o‘tgay. Xalq orasida muholafatchilik (qarama-qarshilik) bisyor bo‘lg‘ay. Xaloyiq orasida vabo bo‘lg‘ay. Va mashriq tarafidin andak fitna va xovfi xunrezi (qon to‘kish) bo‘lgay va og‘irlik oxiri baxayr bo‘lg‘ay. Ekinlarni ertaroq ekmoq kerak. Vallohu a’lam bissavob. Agar Navro‘zi Olam dushanba kuni dohil bo‘lsa, Qamar (Oy)ga taalluqli bo‘lg‘ay. Ul yil to‘qliq bo‘lg‘ay, ne’matlar ko‘p bo‘lg‘ay, yomg‘ir ko‘p yoqg‘ay. Podshohlarga andak xavflik bo‘lgay va ba’zi savdogarlar holi zaif bo‘lg‘ay. G‘o‘za ekin yaxshi bo‘lgay. Kunjut, tariq qo‘noq miyona (o‘rtacha) bo‘lg‘ay, qor-yomg‘ir yilning avvalinda bo‘lgay. Tog‘larda va Iroqda zilzila bo‘lgay. Va ba’zi polizlarga ofat yetgay. Va ba’ziga davlat bo‘lur. Ammo bug‘doy shirin bo‘lur, tez o‘tgay, savdogarlik basta (yomon) bo‘lgay. Bu yil zaiflarning ahvoli xo‘b bo‘lg‘ay. Ammo kattalarga bisyor mansabdorlik bo‘lgaylar. Vallohu a’lam bissavob. Agar Navro‘zi Olam seshanba kuni dohil bo‘lsa, Mirrihga (Marsga) taalluqli bo‘lur. Ul yil farah (shodlik)lik bo‘lgay va kundan-kun taomlar ko‘p bo‘lgay, chahorpolar (hayvonlar)ga ma’murchilik bo‘lgay. Ammo odamlar orasida janjal ko‘p bo‘lgay. Mashriq tarafning podshohiga tashvish ko‘p yetkay. Ul yil

ekinlarni erta eksa, yaxshi bo‘lgay, kechiga ofat tekgay va mevalar oz bo‘lgay. Yil oxirida sel ko‘p bo‘lgay, ul yil yomg‘ir kam bo‘lgay. Bu yilda ham ne’mat ko‘p bo‘lgay va narxlar arzon bo‘lgay, va giyohlar bisyor bo‘lgay. Ammo bu yilda uzum ko‘p bo‘lg‘ay va zaiflarning ahvoni tang bo‘lgay. Vallohu a’lam bissavob. Agar Navro‘zi Olam chahorshanba (chorshanba) kuni dohil bo‘lsa, Atorud (Merkuriy)ga taalluqli bo‘lgay. Ul yil qahatchilik bo‘lgay, qon to‘kmoq va fitna- fasod ko‘p bo‘lgay. Ammo tezlik birlan tartaraf bo‘lgay. Ul yil polizlar ko‘p yaxshi bo‘lgay, ammo Xuroson tarafida arpa, bug‘doy qimmat bo‘lgay, mosh, loviya, tariq, qo‘noqlar ko‘p bo‘lgay. Ul yil yilon, chiyon, qurtlar ko‘p bo‘lgay. O‘lim zaiflarga va yosh bolalarga ko‘p bo‘lgay, ammo savdogarchilik ko‘p yaxshi bo‘lgay. Ammo haloyiqlar orasida ko‘z og‘rig‘i ko‘p bo‘lgay. Vallohu a’lam bissavob. Agar Navro‘zi Olam panjshanba kuni dohil bo‘lsa, Mushtariy (Yupiter)ga taalluqli bo‘lgay. Ul yil ba’zi joylarda ne’matlar ko‘p bo‘lub va ba’zi joylarda oz bo‘lgay. Yomg‘irlar o‘z vaqtida yoqg‘ay, qor-yomg‘ir ko‘p bo‘lgay. Podshohlar hollari yaxshi bo‘lgay va hamma hunarpesha (hunarmand)lar kasblaridin xursand bo‘lgaylar. Va daryolardagi kishtilar (kemalar)ga salomatlik bo‘lgay, lekin haloyiqlar orasida yolg‘on so‘z ko‘p bo‘lgay, bemorlik ko‘p bo‘lgay, savdogarlik yaxshi bo‘lgay. Ul yil sipoh (lashkar)larning ahvoli ho‘b bo‘lgay. Vallohu a’lam bissavob. Agar Navro‘zi Olam juma kuni dohil bo‘lsa, Zuhraga taalluqli bo‘lgay. Ul yil farah (shod)lik va farovonlik bo‘lgay. Yomg‘ir ko‘p yoqgay, sovuq qattiq, qish uzun, yil oxirida andak qimmat (chilik) bo‘lgay. G‘alla saqlamoq kerak, bozurgonlik savdogarchilik ko‘p yaxshi bo‘lgay va kechki (ziroat)ga ofat yetkay. Ul yilda narxlar arzon bo‘lgay ne’mat, farox (ko‘p) bo‘lgay, ziroatlar xo‘b bo‘lgay. Kunjut miyona (o‘rtacha) bo‘lgay. Sipoh (lashkar)larning holi zabun (og‘ir) bo‘lgay. Vallohu a’lam bissavob. Agar Navro‘zi Olam shanba kuni dohil bo‘lsa, Zuhal (Saturn)ga taalluqlidir. U yil ba’zi shaharlarda qahatchilik bo‘lgay, yomg‘ur ko‘p yoqg‘ay, xunrezlik (qon to‘kishlik) ham ko‘p bo‘lgay. Janub soridin (tomondin) lashkar paydo bo‘lur, urush

va suqush va o‘g‘ri va qaroqchi ko‘p bo‘lgay, fitna va yolg‘on fosh bo‘lg‘ay. Kuzgi ekinlar yaxshi bo‘lgay va mevalar kamroq bo‘lgay, yil oxirida sovuq qattiq bo‘lgay, qishi uzoq bo‘lgay”. 1 Ilmiy bashorat qilishda falsafiy xulosalar ham muhim ahamiyatga ega. Chunki falsafa fanining xususiyati ham ilmiy bashoratga yaqindir. Ammo falsafa fani real imkoniyatlarga asoslangan holda o‘z muamolarini rivojlantiradi, muammolarni yechishga ko‘maklashadi. Shu bilan birga falsafa fani ilmiy ijodning-gina metodologiyasi bo‘lib qolmay, ilmiy bashoratning ham metodologiyasidir. Bashoratchi ana shu metodologiyaga suyanib o‘z fikrini bayon qilsa, tanlangan yo‘l to‘g‘ri chiqadi. Bashorat natijasi unumli bo‘ladi. Ijtimoiy hayotni bashorat qilishda o‘tmish, hozirgi, kelajakdagi jarayonlar hisobga olinadi. Yoki tabiatshunoslik bo‘yicha ijod qiluvchi olim dastlabki aniq bilimlarga ega bo‘lsa va unga amal qilsa, tajribalari mohiyatini to‘la tushungan holda amalga oshirsa, ijod jarayonida tasodiflarni nazardan chetda qoldirmasa, u holda oldindan aytib berish jarayoni ishonarli bo‘ladi. Murakkab ob’yektlarning xatti-harakatini oldindan aytib berish bitta yoki ikkita nazariyani emas, balki bir qancha nazariyalarni ham qamrab olishi mumkin. Chunki bu nazariyalar jarayonning ayrim tomonlarini, omillarni o‘zida mujassamlashtirgan bo‘lishi mumkin. Demak, ba’zi bashoratlarni o‘rtaga qo‘yishda bir fanning o‘zi kamlik qilishi mumkin. Bunday holatda ilmiy bashorat qilish uchun bir necha fanlar qonuniyatlaridan foydalaniladi. Insoniyat XXI asrga o‘tar ekan, uning oldida yangi-yangi muammolar paydo bo‘lmoqda. Bu muammolarni ilmiy tushuntirishda fanning harakati kamlik qiladi. Demak, taraqqiyotni ilmiy bashoratsiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Izlanuvchi ilmiy bashorat jarayonida ilmiy ijod bilan shug‘ullanar ekan, ijtimoiy taraqqiyotni qaysi yo‘nalishda harakat qilishi, bu harakat qanday sur’atlar bilan boradi, qanday to‘siqlar bo‘lishi mumkinligi, to‘siqlardan qanday o‘tish zarurligi, inson faoliyatiga qanday yo‘sinda 1 Xoja Ali Termiziy. “Navro‘znoma”.

ta’sir qilishi kabilarni tahlil qiladi. Pirovardida, taraqqiyotning istiqboli nimada ekanligini bilish uchun javob izlaydi. Iqtisodiy-ijtimoiy bashoratlar ma’lum bir davrni o‘z ichiga oladi. U davr qisqa yoki uzun bo‘lishi mumkin. Bu bashoratlarda sanoat, qishloq ho‘jaligi, moddiy boyliklar, boshqaruv jarayonlari hisobga olinadi. Uzoq davrni o‘z ichiga oladigan bashoratlar ma’lum bir davlatlar, mamlakatlar faoliyatini qamrab oladi. Shundan kelib chiqqan holda, faoliyat ko‘rsatadi. Bunday sohalarga ekologik jarayonlar, demografik xususiyatlar, oziq- ovqat muammolari misol bo‘la oladi. Tayanch tushuncha va iboralar: Bashorat (ilmiy), postindustrial jamiyat, iqtisodiy bashorat, ssenariy yozish, prognoz qilish (ilmiy), Rim klubi, ekstropolyatsiya, bashorat turlari, ilmiy bashorat, induktiv bashorat.

Foydalanilgan adabiyotlar r о `yxati: 1. О `zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi. -T. “ О `zbekiston”, 2009 2. Karimov I.A. О `zbekiston: milliy istiqlol, iqtisodiyot, siyosat, mafkura. 1-jild, - T. “ О `zbekiston”, 1996. 3. Karimov I.A. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. 2-jild, -T. “ О `zbekiston”, 1996. 4. Karimov I.A. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. 3-jild, -T. “ О `zbekiston, 1996. 5. Karimov I.A. Bunyodkorlik y о `lidan. 4-jild, -T. “ О `zbekiston”, 1996. 6. Karimov I.A. Xavfsizlik va barqaror taraqqiyot. 6-jild, -T. “ О `zbekiston”, 1998. 7. S. Xantington “Stopknoveniye sivilizatsiy ? // Polis, M, 1994. 8. SemenovY.N. Sotsialnaya filosofiya A.Toynbi. M., 1980. 9. Sorokin P. Chelovek, sivilizatsiya, obhestvo. M., 1992. 10. T.S. Pilye “ Falsafa tarixi” T., “Sharq” – 2002 y. 11. Tatsit Korneliy Sochineniya v 2-x tomax. L., 1969. 12. Toynbi A. Postijeniye istorii. M., 1991.

Похожие

Ijtimoiy bashorat va hozirgi zamonning umumbashariy muammolari

Nazariya ijodiy izlanish jarayoni va natijasi sifatida

Ong va ruhiyat bilish uning shakllari va uslublari

Hissiy, empirik, nazariy, mantiqiy va intuitiv bilish darajalari

Ijtimoiy prognozlashtirish muammolari