Сценарий тузиш. Адабий асарни бошқа санъат намуналари билан қиёслаш - Философия - Рефераты

Сценарий тузиш. Адабий асарни бошқа санъат намуналари билан қиёслаш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

52 KB

www.arxiv.uz Режа: 1. Адабий асарни сценарий асосида œрганиш. 2. Таҳлилда санъатнинг бошқа турлари билан таққослаш.

www.arxiv.uz "Таълим туђрисидаги" давлат конуни ва "Кадрлар тайёрлаш миллий Дастури" œқитувчилар олдига таълим шаклида хам, мазмунида дам туб ислохотлар қилиш вазифасини қœйди. Жумладан, сунги йилларда дарсда ноанъанавий усулларга мурожаат қилиш кенг канот ез ди. Бундай усуллардан бири адабиёт дарсларида œқувчиларни сцена рий тузишга œргатишдир. Сценарий œқитувчи томоницан ҳам, œқувчилар томонидан ҳам тузилиши мумкин. Сценарий тузишда œқитувчи урганилаётган асар мазмунигагина эмас, биринчи навбатда, мохиятига œқувчилар диққатини жалб қилади, уларнинг адабий-назарий тушунчаларни œзлаштириш даражасини назарда тутади. Негаки, адабиёт ҳақида муайян даражада билим олмасдан, асар гояси билан ҳаёт ҳақиқати œртасидаги алокани фарқламасдан, тасвирланган воқеликка ёзувчи муносабатини англамасдан, œқиганларни умумлаштириш кœникма ва малакасини эгалламасдан туриб, бадиий асар мохиятини тœла маънода тушуниб бœлмайди. "Биз, - деб ёзади филолог ва рухшунос олим А. Леонтьев, - бирор кишини сурат олдига œтказиб қœйилса ёки кинозалга киритилса, у кœрганларини бирданига ва бир хилда тушуниб, œзлаштириб олади, деб уйлаймиз. Бу - бутунлай хатодир. Третьяков галереясидаги суратлардан репродукция (нусха) кœчириб, мактаб деворига осиб қœйиш билан œқувчиларни эстетик тарбиялаш бир хил тушунчалар эмас. Бу кино санъатига дам тегишлидир. (Бадиий адабиётга хам - С.М.). Ҳар қандай муомала-муносабатда бœлгани каби санъатга ёндошишда махсус учиш тақозо қилинади" 1 . Бундан шундай хулоса қилиш мумкинки, санъат асари юзаки муносабатни кœтармайди. Унинг таҳлили назарий билимларга таянган ҳолда олиб борилсагина мазмун-мохиятини тушуниш, хис этиш ва англаш осон кечади, натижада эстетик тарбиявий ҳиммати янада ортади. Адабиёт назариясига оид билимлар œқувчиларга шунчаки назарий маълумот 1 Леонтьев А. "Поэтический язык как способ обшения с искусством", "Вопросы литературы", 1973, № 6. -С. 101.

www.arxiv.uz тарзида эмас, балки бадиий асар мохиятини тœђри ту шуниш, эстетик гœзаллигини ҳис этишга œргатиш мақсадида берилади. Адабий-назарий тушунчаларни пухта œзлаштирган œқувчигина бадият сирлгини теран англайди. Бадиий сюжет, композиция, мавзу, конфликт, гоя, адабий қаҳрамон, тасвирий ифода воситалари туррисидаги тушунчалар сœз санъатининг узига хос хусусиятлари юзасидан тасаввур беришга каратилса, адабий анъаналар, оқимлар, ижодий методлар, адабий тур ва жанрлар ҳақидаги билимлар адабиётнинг тарихий тараққиёти, қардош халқлар адабиётлари билан алоқаси, ижтимоий эстетик мохияти бœйича умумлаштирувчи хулосага тайёрлайди. Ҳар бир асар кенг китобхонлар оммасини назарда тутиб ёзилса-да, уни тушуниш, муаллиф фикрларини қабул қилиш-қилмаслик, эстетик таъсирланиш хусусийлик касб этади. Масалан, Алишер Навоийнинг бирор хикояти ёки рубоийсини 5-синф œқувчиси ҳам, катта ёшли киши ҳам œқиши, œрганиши мумкин. Лекин œқувчи ундан œзига яраша, катта ёшли киши œзига яраша хулоса чиқаради. Ёки бир хил асарлар баъзи œқувчиларда илик таассурот қолдирса, баъзиларга умуман ёқмаслиги мумкин. Аммо гап у ёки бу асарнинг ёқиш-ёқмаслиги ёхуд кимнинг қандай хулоса чиқаришида эмас, уни нечогли теран тушуниши устида кетяпти. Кузатишлар бадиий асар матни тагзаминидаги яширин маънони англашда адабий-назарий тушунчалар мухим дастуруламал бœлишидан далолат беради. Чœлпоннинг "Кеча ва кундуз" романи мутолааси бунинг ёрқин далилидир. Халкимизнинг œтмишдаги маишати, турмуш тарзи тарих китобларидан яхши маълум. Лекин сюжет марказида шу хилдаги маълумотлар турган мазкур асар китобхонга бошқача таъсир қилади. Роман мутолааси жараёнида тарих китобларини укигандаги совуққонлик œрнини чексиз ҳаяжон эгаллайди: Зеби билан Санталатнинг масъуд дамлари завқлантиради, Мирёқубнинг руҳий

www.arxiv.uz изтиробларга тœла кечинмалари чуқур œйга толдиради. Œқувчи бадиий асарнинг суз санъати сифатидаги œзига хос қонуниятлари юзасидан етарли даражада назарий илимга эга бœлмаса, ро мандан олган таассуротлари шунинг билан чекланиб қолиши тайин. У асарда тасвирланган воқеа-ҳодисаларни, манзара-ҳолатларни тœла билиши мумкин. Аммо œша воқеа ҳодисалар, манзара-ҳолатларнинг œзаро сабабий бођланишларини, қандай ђоя илгари сурилаётгани ва муаллиф нуқтаи назарини дастур талаблари даражасида тушуниб етмайди. Мусика асарларига оид нотали матндан фарқли œларок, поэтик матнда унинг Конунга мувофиқ ва тушунарли бœлишига қаратилган кœплаб белги ва ишоралар, кœрсатмалар бœлмайди. Лекин бу белги-ишоралар, кœрсатмаларнинг аниқлиги нота ёки иероглиф белгиларидан кам эмас. Œқимишли киши уларни матннинг œзидан топган каби жойига қœйиб œқ ий билади. Тажрибалар шуни курсатдики, адабиёт назариясидан билим бериш адабий таълимнинг огрикли нукталаридан бирини ташкил этади. Амалда кулланиб келинган дарсликларда асарларнинг яратилиш тарихи, хаёт материалининг бадиий ҳақиқатга айланиши-йœл-йœлакай, юзаки œргатилади. Айрим холларда бутунлай унутилади. Бадиий асарларда замон ва макон бирлиги хусусида маълумот берилмайди. Шеър тузилиши, тарихий поэтика хали хануз эътибордан четда қолиб келмқода. Матн устида мустақил ишлашга деярли œргатилмайди. Натижада œқувчилар ёзган мустақил ишларнинг 80 фоизи дарсликлардан Айнан кœчирилган булади. Бошқача айтганда, бадиий адабиёт намуналарини санъат асари нуқтаи назаридан баҳолашга караганда педагогик тамойиллар асосида бахолаш устиворлик қилади. Бу эса, суз санъатининг œзига хос хусусиятларини тан олмасликка, ундан чекинишга олиб келади. Натижада адабиётнинг эстетик тарбиявий моҳияти йœққа чиқади. Кœпчилик мактабларда шеър ёдлаш ва ифодали œқиш билан боглик кироатхонликка эътибор нихоятда суст. Хатто œқитувчиларнинг узлари ифодали œқишнинг уддасидан чиқолмайдилар

www.arxiv.uz Дастур ва дарсликлар адабиётнинг тасвирий санъат, тилшунослик, мусиқа, эстетика, тарих, рухшунослик, кино санъати билан богликлиги етарли даражада œз ифодасини топмаган. Тарихий мавзудаги асарлар таҳлили тарих, экранлаштирилган асарлар таҳлили кино санъати билан богланмаса, кузланган натижага эришиб булмагани каби, адабий қаҳрамонларнинг феъл-атвори, œзаро зиддиятли муносабатлари ҳақида суз юритганда этика ва руҳшунослик эришган ютуқларга таянилмаса, мурод ҳосил бœлмайди. Бизнингча, масалани шундай қœйиш керакки, œқувчилар назарий билимсиз бадиий асарни тушуниш, таҳлил қилиш мумкин эмаслигини англаб етсинлар. Бу яна шунинг учун хам зарурки, халқ таълими œз олдидаги келажагимиз бœлган ёш авлодни баркамол кишилар килиб тарбиялаш вазифасини билим бериш воситасида амалга оширади. Биолог олимларнинг фикрича, билимли киши миясида ахборотлар куламининг кенглиги билангина эмас, балки мухим масаларни мустақил ҳал қилишга қодирлиги билан ҳам ажралиб туради. Ёшларни "муҳим масалаларни мустақил ҳал қилишга қодир" кишилар қилиб тарбиялаш ватанимиз равнақини таъминлаш учун ҳар қачонгидан ҳам зарурдир. Бунга эришишда адабйётдан мустақил ишлар воситасида œқувчиларнинг œқув-билув кœникма ва малакаларини шакллантириш муҳим омиллардан бœла олади. Бундай кœникма ва малакалар œқувчида факат дарс жараёнида бевосита œқитувчи рахбарлиги остида шаклланади деб тушуниш гœллик бœлар эди. Зеро, œқувчи œқитувчи иштирокида œзлаштирган билимлар устида мустақил ишларни бажариш орқали қайта ишламас экан, улар тезда хотирадан œчади. Адабиётдан мустақил ишлар асосида унга бериладиган вазифа ва топшириқлар туради. Демак, у маълум маънода œзлаштирилган билим ва тушунчаларни такрорлаш орқали мустаҳкамлашга қаратилади. 1. Таълимнинг ноанъанавий усуллари деганда нимани тушунасиз? 2. Сценарий дарс тушунчасини қандай изоҳлайсиз?

www.arxiv.uz 3. Бадиий асарни кœпроқ санъатнинг қайси турлари билан таққослаб œрганиш мумкин? Ноанъанавий усуллар – одатдаги дарс усулларидан œзига хослиги билан ажралиб турувчи таълим тури. Сценарий дарс – дарсларнинг олдиндан тузилган сценарий асосида уюштирилиши. Адабиётлар : С. Матчон. Мактабда адабиётдан мустақил ишлар. "Œқитувчи", Тошкент, 1997.

Похожие

Сценарий тузиш. Адабий асарни бошқа санъат намуналари билан қиёслаш

Санъат–ижтимоий онг шакли. Санъат турлари

Ифодали ўқиш турлари ва уни ташкил этиш

Санъатнинг маънавият тизимидаги ўрни

Санъатнинг нафосатли моҳияти ва бадиий ижод жараёни