Санъатнинг маънавият тизимидаги ўрни - Философия - Рефераты

Санъатнинг маънавият тизимидаги ўрни

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

221 KB

Санъатнинг маънавият тизимидаги ўрни Режа: 1. Санъатнинг асосий хусусиятлари, тамойиллари ва вазифалари. 2. Санъатнинг маънавий ҳодиса сифатидаги моҳияти. 3. Санъатнинг бошқа маънавий ҳодисалардан фарқи ва улар билан ўзаро алоқадорлиги. 4. Санъат хиллари ва турларининг таснифи. 5. Санъат тизими, турлари ва уларда жанр муаммоси.

Санъатнинг асосий хусусиятлари, тамойиллари ва вазифалари Санъат – эстетик фаолиятнинг ўзига хос тури, сеҳрли маънавий кўзгу. Сеҳри шундаки, санъат асарини идрок этаётган одам унда ҳам шу асарни яратган инсон дунёсини, ҳам ўз дунёсини қадриятлар призмаси орқали кўради; ўзининг қандайлигини ва қаердалигини, ютуқларини ва нуқсонларини, ақлини ва ҳиссиётларини аниқлаштириб олади. Унинг эстетик моҳияти макон ва замондаги воқелик воситасида гўзаллик, улуғворлик, фожеавийлик, кулгилилик, хунуклик, тубанлик в.б. эстетик хусусиятларни инъикос эттириши ҳамда уларни баҳолаши билан белгиланади. Санъат қадриятларнинг қадрланишини ва қадрсизланган қадриятларни кўрсатиб беради, бир одам ёки бир неча одам тимсолида одам билан оламнинг яхлит, умумлашган қиёфасини яратади, уларнинг уйғунлигини таъминлайди. У кишини яшашга ўргатади, гўзалликка даъват этади, маънавий юксалтиради. Шу сабабли инсоният тарихида санъатсиз яшаб ўтилган бирорта ҳам давр йўқ. Ўйиннинг ранг-баранг ҳусусиятлари бўлганидек, санъатда ҳам турли хусусиятлар мавжуд. Улар жуда кўп, биз фақат асосийларинигина келтириб ўтамиз. Маъжозийлик хусусияти. Санъатнинг биринчи хусусияти бўлиб, бошқача қилиб айтганда, нарса-ҳодисалар ёки сўз-ибораларининг кўчма маъноларда, кўп маъноли тарзда қўлланилиши санъатнинг санъатлигини белгилаб беради. Мажозийлик, кенг маънода олганда, бадиий қиёфа яратиш, умумлаштириш, рамзийлик, ўхшатиш, сифатлаш, жонлантириш, истиора, киноя сингари бадиий восита ва усулларни ўз ичига олади. Масалан, дарё. У аслида биологик ҳодиса сифатида битта нарсани англатади: манбаидан то қуйилиш жойигача доимий оқиб турадиган катта сув. санъатда эса у – инсон умри, ҳаёт берувчи манба, инсоннинг кенглиги в.ҳ. Бадиий асарда у пишқиради, ўйноқлайди, югуради, ҳикоя сўйлаб беради, эртак айтиб беради в.б. сифатлар билан жонланади, одамийлаштирилади. Мажозийлик

хусусияти, хуллас, санъатнинг яшаш шартларидан бири, у йўқ жойда – санъат ҳам мавжуд эмас. Демократик хусусияти. Бу хусусият энг аввало эркинлик билан боғлиқ. Ижодкор фикр эркинлиги, сўз эркинлиги, ғоя эркинлиги, мавзу эркинлиги, услуб эркинлиги, ранг эркинлиги в.б. ижодий эркинликлар тизимига эга бўлсагина, улардан ўз ўрнида фойдалана олсагина, унинг асарини санъат намунаси деб аташ мумкин. Ижокорга, сиёсий-мафкуравий зўравонлик қилиш, уни мажбурлаш, қўрқитиш орқали таъсир кўрсатиш каби ҳодисалар санъат учун ўлим демакдир. Шу боис тоталитар тузум шиорларини, коммунистик ёки фашистик партиявийлик ғояларини, доҳийлар ёки фюрерлар шахсига сиғинишни тарғиб қилган кечаги асарларни бугун ўлик деймиз. Аслида эса улар аввал-бошданоқ ўлик туғилган эди. Фақат ижод эмас, бадиий асарни эстетик идрок этиш жараёни ҳам эркин бўлиши керак, бунда ҳам мажбурийлик, зўравонлик мумкин эмас. Зеро, ҳар қандай санъат асари эркин хоҳиш-ихтиёр билан идрок этилгандагина яшаб қолиш имконига эга бўлади. Мазкур хусусиятлар санъатнинг ички эстетик жиҳатларига дахлдор. Энди унинг ташқарида, ўзига ўхшаш маънавий ҳодисалар ўртасидаги мавқеига қисқача тўхталиб ўтамиз. Ижтимоийлик хусусияти. Ҳар бир санъат асари ўз даврнинг долзарб муаммоларини, етакчи ғояларини, муайян мафкурани кўтариб чиқмаслиги мумкин эмас. Фақат улар гўзаллик, улуғворлик, кулгилилик, эзгулик, идеал каби эстетик ва ахлоқий қадриятлар билан уйғун тарзда идрок этувчига етказиб берилади. Зеро санъат асарида асосий «воқеалар» марказида турувчи бадиий қиёфани биз асар қаҳрамони – қаҳрамон деб аташимиз ҳам шундан: ижтимоийлик йўқ жойда қаҳрамонликнинг мавжуд бўлиши мумкин эмас. Санъатнинг бу хусусияти унинг замонавийлик, мафкуравийлик, ҳозиржавоблик сингари долзарб тамойиллари ва сифатлари билан боғлиқ. Индивидуаллаштириш хусусияти. У – воқеликдаги макон ва замон учун умумий бўлган фазилатлар ёки иллатларни, гўзаллик ёки хунукликни,

улуғворлик ёки тубанликни в.б. жиҳатларни муайян бир бадиий қиёфада, тасвирда, ифодада умумлаштириб бериши, яъни умумийликни хусусийликда инъикос эттириш билан белгиланади. Бунда ҳар бир хусусийлашган умумийлик ўзининг индивидуал табиатига, феъл-атворига, хатти-ҳаракатига, дунёқарашига, ташқи кўринишига, сўзлашиш одатига, рангига, оҳангига в.б. ўзига хослигига эга бўлиши лозим. Айнан индивидуаллаштириш хусусияти санъатдаги ҳар бир бадиий қиёфа, тасвир ё ифодани такрорланмас эстетик ҳодисага айлантириди. Ана шундай ҳодисагина ўзининг моҳиятидаги умумлаштиришни идрок этувчига ишончли тарзда етказишга, қатор ҳаётий ҳақиқатлардан ягона бадиий ҳақиқат яратишга қодир бўлади. Масалан, Абдулла Қодирийнинг «Ўтган кунлар» романидаги Ўзбек ойим ўша даврнинг бешафқат урф-одатларига муккасидан кетган бегойимлар, шаддод оналар учун умумий бўлган хислатларни ўзида умумлаштирган аёл, романда тасвирланган қизлар базми – қиз мажлис эса анъанавий маросимнинг умумлашмаси. Лекин айни пайтда улар – Ўзбек ойим қиёфаси ҳам, қиз мажлис тасвири ҳам индивидуаллаштирилган, такрорланмас бадиий эстетик ҳодисалардир. Романдаги Ўзбек ойим бошқа аёлларга, романдаги қиз мажлис бошқа қиз мажлисларга ўхшамайди. Шуниси билан улар қизиқарли бадиий ҳақиқатлар сифатида бизни ром этади. Тарихийлик хусусияти. Ҳар бир ҳақиқий санъат асари, вақт нуқтаи назаридан замонавий ёки тарихийлигидан қатъи назар, у – тарих, бадиийлаштирилган тарих. Мисол учун Фирдавсийнинг «Шоҳнома» асари ХХI асрларда яратилган, милодгача ва милоддан кейинги дастлабки даврлардаги Эрон ижтимоий-сиёсий ҳаётидан олиб ёзилган тарих: у фақат бадиийлаштирилган, умумлаштирилган тарих. Айни пайтда «Шоҳнома»нинг яратилиши билан боғлиқ тарих ҳам мавжуд. «Шоҳнома» ўз ибтидосидан тарихий асар сифатида қабул қилинади. Тарихийликнинг яна бир бошқа жиҳати борки, унда асар даставвал замонавий санъат намунаси сифатида намоён бўлади ва кейинчалик у ўз даврининг бадиий қиёфалар воситасида яратилган тарихига айланиб қолади. Олайлик, Абдулла Қодирийнинг «Обид

кетмон» қиссаси 1934 йилда ёзилган ва ўша пайтда Ўзбекистонда энг авжига чиққан колхозлаштириш жараёнини, айни шу жараён давом этаётган пайтнинг ўзида кўрсатиб берган, ниҳоятда замонавий асар ҳисобланган. Ҳозирги кунда у тарихга айланган – колхозлаштириш даврининг «майдачуйдаларигача» ўзида акс эттирган, бадиийлаштирилган тарих. Санъатнинг тарихийлик хусусияти ана шу икки жиҳатда ўз аксини топади. Миллийлик ва умумбашарийлик хусусияти. Бу ўринда биз, эътибор қилсангиз, миллийликни умумбашарийлик билан бирга, ажралмаган ҳолда келтиряпмиз. Гап шундаки, уларни бошқа барча соҳаларда алоҳида-алоҳида олиб қараш мумкин. Фақат санъатда эмас, санъатда улар диалектик яхлитликда намоён бўлади. Яъни ҳақиқий миллий қадриятга айланган бадиий асаргина асл умуминсонийликни ва аксинча, ҳақиқий умумбашарий қадриятга айланган асаргина том маънодаги миллийликни ўзида мужассам этади. Чунки инсон равнақ топиб, тараққий қилиши учун миллийликдан умуминсонийликка қараб бориши керак, тарихда ҳам доимо шундай бўлиб келган. Инсон эса санъатнинг бадиий тадқиқот объекти. Шу сабабли миллий маҳдудликни тарғиб этган ёки ҳеч қандай миллий илдизга эга бўлмаган «умуман» инсонни, миллий-минтақавий ҳудудлардан ташқаридаги «муаллақ» одамни тасвирлаган бадиий асар ҳеч қачон санъат даражасига кўтарила олмайди. Масалан, Чингиз Айтматовнинг Жамиласи чинакам миллий табиатга эга қирғиз аёли, айни пайтда уни ўзбек, инглиз, фин, ҳинд ва бошқа аёллар «ўзиники» ҳисоблайди, ундан яшашни ўрганишга интилади. Шундай қилиб, қирғиз адабиётидаги «Жамила» қиссаси умумжаҳон адабиётининг мулкига, эстетик қадриятга айланади. Чунки у миллийлиги билан умуминсоний, умуминсонийлиги билан миллийдир. Ҳар бир маънавий ҳодисада бўлганидек, санъатда ҳам унинг асосини ташкил этадиган, тамал тоши вазифасини ўтайдиган тамойиллар мавжуд. Ижодийлик тамойили. Ижод маҳсули, ижод қилиши – кашф этиш, шу кунгача мавжуд бўлмаган нарсани яратиш демакдир. Бундай янгилик муайян санъат асарининг шакл, мазмун, услуб в.б. жиҳатлари билан ўзидан аввалги

асарларини такрорламаслигини, ўша асарлар билан ёнма-ён қўйганда, улардан ижобий ўзига хослиги туфайли ажралиб туришини тақозо этади. Мисол учун буюк ўзбек драматурги Ҳамза Ҳакимзода Ниёзийнинг «Майсаранинг иши» пьссасини сиз бир чеккадан кўчириб, жамиятга тақдим қилганингиз билан ҳеч ким сизни унинг ижодкори деб атамайди. Сиз агар бошқача шакл, мазмун, услуб в.ҳ. бадиий воситалар орқали янги «Майсаранинг иши» деган пьеса ёзсангиз, у – номланишидан қатъи назар, – сизнинг ижодингиз ҳисобланади, чунки сиз уни такрорламадингиз, балки, ҳалқона таъбир билан айтганда, «ичингиздан чиқариб» ёздингиз. Ҳаққонийлик тамойили. У санъат асарида инъикос этаётган инсон хатти- ҳаракатларининг, илғор ғояларнинг, бадиий усулларнинг, бутун ифодавий- тасвирий воситаларнинг бир-бири билан уйғун, мақсадга мувофиқ тарзда берилишини таъминлайди. Зеро умумийликни – хусусийликда акс эттириш, макон, замон ва инсон яхлитлигини бадиий қиёфаларга кўчириш санъаткор учун энг мураккаб иш. Бунда истеъдод, хаёлот, тасаввур ва маҳорат катта рол ўйнайди. Асардаги ҳар бир эпизод, ҳар бир ранг, ҳар бир мисра, ҳар бир товуш идрок этувчини ишонтириши, унда шубҳа уйғотмаслиги керак. Санъаткор уни, қадимги юнонлар таъбири билан айтганда, «гўзал ёлғонга» ишонтириши, рўй бермаган, лекин рўй бериши мумкин бўлган воқеликни рўй берган деб идрок этишга «мажбур қилиши» лозим. Шу сабабли ҳаққонийликни фақат реал ҳаётга яқинлик – ҳаётийлик билан изоҳлаш уни жўнлаштириш демакдир. Ҳаққонийлик тамойилига амал қилинмаса, асарлар жуда оз муддат яшайди, ҳаққонийликнинг йўқлиги схематизм ва сохталикни барқарор этади. Халқчиллик тамойили. Санъат асари халқ учун яратилади. Лекин халқ дегани, бу – аҳоли эмас, аҳолининг фикрлайдиган, миллий қадриятларга бефарқ қарамайдиган, афкор, тинглай олиш, томоша қила билиш ва ўқиш қобилиятига эга қисми. Асардаги халқчиллик ана шу кўпчиликнинг шодлигу қайғусини, дардларини, интилишларини, муаммоларини қай даражада тушунарли тарзда ифодалай олиши билан белгиланади. Ҳақиқий санъат

асари «қоралар» (омма) учун ҳам, «саралар» (элита) учун ҳам яратилмайди, табақавийлик, маҳаллийчилик, миллатчилик сингари салбий йўналмалардан йироқ бўлади, бошқача қилиб айтганда, подшолар ҳақидаги асарни – фуқаролар, фуқаролар ҳақидаги асарни - подшолар тушунганидай, ундай асарни халқчил дейиш мумкин. Масалан, Навоийнинг «Фарҳод ва Ширин», «Сабъаи сайёр» достонлари подшолару маликалар ҳақида, лекин халққа тушунарли. Чунки улар халқнинг вакиллари сифатида бадиий қиёфага эга қаҳрамонлардир. Ёки Сулаймон Юдаковнинг «Майсаранинг иши» операси халқ орасида шуҳрат қозонгани ҳеч кимга сир эмас. Бу асар орқали, бизда ётсираброқ қараладиган, опера санъати ҳам руҳимизга сингиб кетди. Халқчилликда муҳими – санъаткор томонидан халқ руҳини англай билиш ва уни инъикос эттира олиш, миллатни миллат қилган қадриятлар моҳиятини бадиий қиёфалар орқали акс эттириш. Халқчиллик тамойилининг яна бир муҳим жиҳати шуки, санъат асари у – тарихийми, замонавийми, – халқнинг орзу-идеалларини ифодалаши, яъни кечани ёки бугунни эмас, эртани куйлаши лозим, халқдан ортда қолмаслиги, у билан ёнма-ён ҳам турмаслиги, балки ундан ва замондан бир қадам олдин юриши керак. Биз имкон қадар таҳлилдан ўтказган санъатнинг хусусиятлари ва тамойиллари маълум маънода унинг асосий вазифаларини ҳам белгилаб беради. Энди ана шу вазифаларни қисқача кўриб ўтишга ҳаракат қиламиз. 1. Инсонийлаштириш вазифаси. У санъатнинг деярли барча асосий хусусиятларини ва ўзига хослигини намоён этади. Зеро, ҳар бир санъат асари марказида инсон туради. Инсонийлаштириш вазифасини санъат ҳам бевосита, ҳам билвосита амалга оширади. Бевосита деганимизда, инсоннинг бадиий қиёфалар шаклида инъикос эттирилишини назарда тутамиз. Яъни қаҳрамонларнинг шакли-шамойили, феъл-атвори ва хатти-ҳаракатлари асарда тақдим этилаётган замонавий ёки тарихий воқеликни инсонийлаштиради, уларда инсон иштирокини таъминлайди. Билвосита инсонийлаштириш эса, биринчидан, санъаткор воситасида рўй беради. Бунда тўғридан-тўғри инсон қиёфаси тасвирланмаган бўлса-да, асар ҳужайрасига

сингдирилган инсон руҳи уни ичдан нурлантириб, рангинлантириб туради. Масалан, рассомликдаги натюрморт жанрида яратилган асарларда кўпинча биз фақат мева, идиш-товоқ ва дастурхонни кўрамиз, тасвирда инсон йўқ. Лекин биз унинг иштирокини ҳис қилиб турамиз: у эндигина чиқиб кетган ёки, мана, ҳозир келиб қолиши керак. Яна бир мисол. Қуйидаги саккиз мисрали манзара-шеърга эътибор қилинг: Кўчган тоғдек залварли булут Босиб келади. Шамол елади, Чайқалади чамбаракда сут. Чақин... Бир зарб!.. Каллакланган тут Ёниб қулайди. Шамол увллайди, Чайқалади чамбаракда сут.. Бу шеърда ҳам биз одамни жисман кўрмасак-да, унинг руҳини, ҳиссиётларини, кечинмаларини яхши илғаймиз: табиат манзарасига айланган инсонни ёхуд инсонийлашган табиат манзарасини кузатамиз. Санъатнинг инсонийлаштириш вазифаси бу билан чекланмайди. У яна ўз бадиий қиёфалари, манзаралари, ранги, оҳанги в.ҳ. билан идрок этувчи қалбини юмшатади, уни мурувватли, шафқатли, диёнатли бўлишга даъват этади. Яъни ўзининг фориғлаштириш қудрати билан одамдаги ҳайвоний хислатларни йўқотишга ва уни инсонийлаштиришга хизмат қилади. 2. Фориғлантириш вазифаси. Фориғлантириш нима эканини, уни дастлаб Арасту санъатга нисбатан қўллаганини биз аввалги боблар орқали яхши биламиз. Қўшимча қилиб шуни айтиш мумкинки, санъатнинг бу вазифаси муайян бадиий асарни идрок этиш мобайнида рўй беради. Уни шартли равишда уч қисмга ажратиш мумкин. Даставвал ҳақиқий санъат асари инсон қалбини очади, калит вазифасини ўтайди. Кейин уни тозалайди – поклайдиган маънавий модда вазифасини ўтайди. Ундан сўнг, учинчи галда, очилган ва барча майда, ғаразли, салбий ҳислардан тозаланган қалбни юксак туйғулар, улуғвор интилишлар, буюк орзулар билан тўлдиради, ўзингиз ҳали яхши илғаб етмаган, маънавиятга бўлган ички бир ботиний-руҳий

ташналикни қондиради. Санъатнинг «руҳ озиғи» деб аталиши ҳам шундан. Айнан ана шу вазифа санъатдаги бошқа барча вазифаларнинг амалга ошувини таъминлайди, фориғлантириш вазифасини бажармаган асар – санъат асари эмас. 3. Билимли, маърифатли қилиш вазифаси. Уни, одатда маърифий – эвристик вазифа деб аташади. Ҳар қандай ҳақиқий санъат асари инсонга турли хил билим беради, уни бирваракай кўп соҳалар бўйича маърифатли қилади. Мисол учун, Жюл Верннинг «Ўн беш ёшли капитан» романини ўқир экансиз, сиз денгиз ҳақида, кемалар, қайиқлар, елканлар, кит ови, Африка қитъасининг ўзига хосликлари у ердаги қабилалаларнинг одатлари, қул савдоси в.б. тўғрисида маълумот оласиз. Яъни бир асар орқали бир йўла географик, навигатцион, этнографик, тарихий в.ҳ. илмлардан хабардор бўласиз. Тўғри, бу билимларингиз мазкур фанларни махсус ўрганганлик – мутахассислик даражасида бўлмаса ҳам, лекин сиз бундан буён ўзингизга ва минтақангизга хос бўлмаган ижтимоий ҳодисалар тўғрисида яхшигина маърифатли киши ҳисобланасиз. Агар борди-ю Жюл Верннинг асосий асарларининг барчасини ўқиб чиқсангиз, сиз географ билан ҳам баҳслаша оласиз. Умрида бирор-бир мамлакатга саёҳат қилмаган бу ёзувчининг бадиий асарлари унинг кўпгина мамлакатлар география жамиятлари фахрий аъзоси этиб сайланишига, ҳатто ўзининг ҳам географиядан илмий ишлар қилишига сабаб бўлди, кўпдан-кўп олимларнинг илмий кашфиётларига туртки берди. Ёки машҳур режиссёримиз Комил Ёрматовнинг «Алишер Навоий» фильмини олайлик. Томошабин ундан завқланиши баробарида Навоий ҳақида, Ҳусайн Бойқаро ҳақида, ўша давр зиёлилари, Ҳирот адабий мактаби, шоҳ саройи ҳамда ундаги муҳит, темурийлар орасидаги ўзаро урушлар в.ҳ. тўғрисида яхшигина маълумот олади, маърифий жиҳатдан бир бош баланд кўтарилади. Санъатнинг ана шу маърифатчилик, билим бериш вазифаси учун уни «ҳаёт дарслиги» деб ҳам атайдилар. 4. Тарбиявийлик вазифаси. Бу санъат учун устувор вазифаларидан бири. Тарбиячи сифатида санъат инсон ҳиссиётларига таъсир қилади, эстетик

кечинмалар уйғотади ва шу орқали бизда эзгуликдан ёвузликни фарқлай билиш кўникмасини шакллантиради. Бу жараён икки ёқлама таъсир туфайли рўй беради. Биринчиси – бевосита, иккинчиси– билвосита. Биринчиси – тўғридан-тўғри дидактик усул орқали амалга ошириладиган тарбия. Бунда санъат асарининг ўзи, шакли ва мазмуни билан, бутунисича насиҳат руҳидаги тарбияга қаратилган бўлади. Мисол тариқасида Шайх Саъдийнинг «Гулистон», Аҳмад Югнакийнинг «Ҳиббат ул-ҳақойиқ» пандномаларини, Махтумқулининг шеърларини, Эзопнинг масалларини келтириш мумкин. Санъатни тарбиявийлигининг иккинчи, билвосита томони реал ҳаёт тажрибаси сифатида асардан идрок этувчи ўзига «юқтирган», яъни қалб призмасидан ўтказиб, ўзи учун зарур деб қабул қилган ахлоқий-эстетик қадриятлар билан боғлиқ. Бунда санъат асари ижтимоийлашган бадиият, ундаги қаҳрамон ғоявий-бадиий яхлитлик тарзида тарбиявий рол ўйнайди. Олайлик, Ҳамид Олимжоннинг «Муқанна» драмасидаги: Халққа айтинг мен асло ўлганим йўқ, Ёв қўлига таслим бўлганим ҳам йўқ. Мен халқимнинг юрагида яшайман, Эрк деганнинг тилагида яшайман! – деб ҳайқирган Муқанна қиёфаси, эрксеварликнинг, ватанпарварликнинг ажойиб намунаси сифатида идрок этувчини юксак ахлоқийликка чорлайди, уни жасорат ва матонатга ўргатади. 5. Ижтимоий алоқачилик (коммуникатив) фаолияти . Ҳақиқий санъат асари идрок этувчини муайян маконда ва замонда «бирга олиб юради», биз учун янги бўлган воқелик билан «таништиради», ҳозирги замон одамини бошқа бир замонга, бошқа тарихий воқеалар жойига, бошқа минталететга, бошқа минтақага «олиб боради», Масалан, Шекспирнинг «Ромео ва Жулетта» асари орқали Ўрта асрлар Италиясидаги воқеалар билан боғланамиз. Замонавий санъат асарида ҳам шундай ҳолатни кўришимиз мумкин. Бундан ташқари, санъат ижодкор ва жамият, ижодкор ва асар, асар ва уни эстетик идрок этувчи орасидаги уч ёқлама алоқани ҳам амалга оширади.

6. Ҳузурбахшлик вазифаси. Биз юқорида санъатнинг келиб чиқишини ўйин билан боғлаган эдик. Шундай экан, ҳузурбахшлик вазифасини унинг табиий бурчи деб аташ мумкин. Чунки ўйин «бир маза қилиш», бир муддат завққа берилиб, ҳузур олиш учун керак. Санъатда ҳам, у илк бор бунёдга келган пайтидан бошлабоқ, ҳузурбахшлик асосий вазифа ҳисобланган. Бироқ, тараққиёт давомида инсоннинг, қўполроқ бўлса ҳам, Арасту таъбири билан айтганда, «ижтимоий ҳайвон»лиги устуворлик касб этиб боргани сайин, бу вазифага жуда кўп ҳолларда етарли эътибор берилмайди: ғоявийлик, мафкуравийлик, замонавийлик, долзарблик каби ижтимоий «юк»лар «санъат елкасига» меъёридан ортиқ юкланади. Натижада саъат бундай оғир юк остида эзилиб қолади ва ҳузурбахшлик вазифасини керакли даражада бажара олмайди. Бундан на замон, на мафкура, на ғоя, на санъаткор, на санъат асари фойда кўради. Чунки буларнинг ҳаммаси асарни идрок этувчига хузурбахшлик орқали етиб боради. Ҳузурбахшлик йўқолган жойда санъатнинг ўзи йўқолади. У бир марта ўқиладиган, бир марта кўриладиган, бир марта тингланадиган, ғоявийлиги билан бадиийлиги орасида Хитой девори кўтарилган сохталик намунасига айланади. Зеро, ҳузурбахшлик вазифаси санъатнинг ғоявий-бадиий яхлитлигини таъминлаши баробарида уни аждоддан авлодга асраб етказишни ҳам ўз бўйнига олади. Санъатнинг бошқа маънавий ҳодисалардан фарқи ва улар билан ўзаро алоқадорлиги Санъат маънавиятнинг узвий қисми, қисм сифатида яхлитликдан ташқарида яшай олмайди. Яъни санъат ўзига ўхшаш, айни пайтда, таъсир қилиш усуллари жиҳатидан фарқланадиган маънавиятнинг қисмлари билан домий алоқада мавжуд бўлади. Бундай қисмларни биз, одатда, маънавият соҳалари деб атаймиз. Энди ана шу соҳалар билан санъатнинг ўзаро алоқаларини кўриб чиқамиз. Санъат ва фалсафа. Фалсафани қадимда (Афлотун, Арасту) санъат деб аташган. Фалсафа фанми ёки санъатми деган муаммо ўшандан буён мавжуд: вақти-вақти билан ўртага қўйилиб туради. Масалан, Шопэнҳауэрнинг

фалсафанинг санъатга муносабати винонинг узумга бўлган муносабатидек гап, деган қанотли фикрини ёки машҳур ХХ аср мутафаккирларининг ХХI асрда фалсафа санъат билан мустаҳкам алоқада бўлсагина яшаб қолади, деганга ўхшаш мулоҳазалари мазкур муаммонинг янгича ўртага ташланиши, холос. Буларнинг ҳаммаси шунчаки гаплар эмас, аксинча муайян илдизга эга, маълум маънода асосланган фикрлар. Чунки фалсафа билан санъат моҳият нуқтаи назаридан бир-бирига ўхшаш. Аввало буни уларнинг тадқиқ усулида кўриш мумкин. Фалсафа воқеликнинг фақат бир қисминигина ажратиб ўрганадиган фандан фарқли ўлароқ, у оламни яхлитлигича олиб текширади. Санъат ҳам худди шундай: олам яхлитлигини бадиий қиёфа яхлитлигида ифодалайди, воқеликни бутунисича бадиий тадқиқ этади. Хуллас, ҳар иккисининг илдизи асотирларга – мифларга бориб тақалади: дастлаб дунёнинг яхлит манзарасини кўриш учун “тасаввур ўйини”дан фойдаланган қадимги одам, аста-секин бу яхлитликни “тафаккур ўйини” воситасида мушоҳада қилишга ўтгани шубҳа туғдирмайди деб ўйлаймиз. Шундай қилиб, фалсафада ниҳоятда муҳим аҳамиятга эга бўлган билиш санъатда ўзининг энг мукаммал ва универсал шаклини топади. Санъат билан фалсафанинг яна бир ўхшашлигини уларнинг демократик табиатида кўрамиз. Чунончи, “физик”, “тарихчи”, “геолог” в.ҳ. деган касблар бор, бу касбларни эгаллаш учун махсус ўқув масканларида таҳсил кўрилади, ихтисослик дипломи олинади. Санъат билан фалсафада “мутахассис” – “мутахассис эмас” деган қатъий гапнинг ўзи йўқ. Ҳамма гап истеъдодда. Оддий фермер ҳам, фаррош ҳам фалсафий асарларни мутолаа қилиши мумкин, фалсафий фикрлай олади, санъатни тушунади, унинг бирор турида, ҳаваскор даражасида бўлса-да, ниманидир ижро эта билади. Лекин улар геологлик ёки физиклик қила олмайдилар. Чунки булар касб сифатида хусусийлик табиатига эга, фанларнинг амалиёти. Санъат билан фалсафа эса ҳамма учун умумий, айни пайтда, ҳар бир одам уни ўзича тушунади ва ўзича талқин қилади.

Бундан ташқари, ҳар бир ҳақиқий санъат асари ўзининг фалсафий концепсиясига эга бўлади, унда ғоявийлик бадиийлик билан уйғунлашиб кетади, идрок этувчи фалсафий мушоҳада юргизишга, унда умумлашма фикр уйғотишга «мажбур қилади». Бошқачароқ айтганда, санъат ҳам ўзини дунёқараш сифатида намоён этади. ХХ асрнинг буюк файласуфларидан бири Мартин Ҳайдеггер: «Фалсафа фақат инсоний қилмиш сифатидагина маънога эга. Унинг ҳақиқати моҳиятдан инсоний иштирокдан иборатдир. Файласуфлик қилиш инсоний иштирокнинг тақдирига илдиз отган. Бу иштирок эса эркинликда рўёбга чиқади», – деганида томомила ҳақ эди. Зеро фан бевосита инсоннинг иштирокини инкор этгани ҳолда, фалсафа санъат каби инсонининг иштирокисиз воқе бўлолмайди, у, юқорида айтганимиздек, инсоннинг «тафаккур ўйини». Инсон ички эркинлигининг дунёқараш сифатида инъикос этишидир. Маълумки, санъатнинг асосида мажозийлик ётади. Мажоз йўли билан фикрлаш фалсафада ҳам мавжуд. Масалан, Афлотуннинг «Давлат» асарида келтирилган ғор ҳақидаги фалсафий-рамзий масал, Ибн Синонинг «Ҳайй ибн Яқзон», «Қуш рисоласи» каби фалсафий тафаккур намуналарини айтиб ўтиш мумкин. Бундан ташқари, кўпгина ижодкорлар айни пайтда ҳам файласуф, ҳам санъаткор бўлганлар. Мисол учун Афлотун аслида шоир, Хайём ҳам шоир, Шиллер –- драматург, Р.Вагнер – бастакор, Вл.Соловёв – шоир С.Киркегаард, Л.Толстой, Ж.П.Сартр, А.Камю ёзувчи в.ҳ. Санъат билан фалсафанинг алоқадорлигини яна фалсафий асарларнинг шеърий йўлда ёзилганида ҳам кўриш мумкин. Масалан, Тит Лукретций Карнинг «Нарсаларнинг табиати», Ҳелветсийнинг «Бахт» асарлари достон шаклида ёзилган йирик фалсафий рисолалардир. Хуллас, санъат билан фалсафа бир-бири билан доимий алоқада бўлиб келган ва бу алоқалар ҳозир ҳам давом этмоқда. Санъат ва ахлоқ. Бу икки маънавий ҳодиса шу қадар мустаҳкам алоқадаки, бири иккинчисининг иштирокисиз тўлақонли мавжуд бўлолмайди. Ҳар иккаласини ҳам инсоншунослик деб аташ мумкин, фақат

улар анатомия каби одам аъзоларини эмас, инсон ахлоқий-эстетик-руҳий мурватларини, яъни унинг эзгулик ва гўзалликка, ёвузлик ва хунукликка муносабатини акс эттиради, ўрганади. Шу сабабли ахлоқдан ташқарида санъатнинг мавжудлиги мумкин эмас, айни пайтда санъатсиз ахлоқ тарғиботдан маҳрум бўлиб қолади ва фаоллик хусусиятини йўқотади. Зеро санъатнинг азалий ва абадий бош мавзуси эзгулик билан ёвузлик ўртасидаги курашдир, бошқа барча инсоний муаммоларнинг ўртага ташланиши ва ҳал этилиши бадиий асарда ана шу мавзунинг очиб берилиши учун ёрдамчи вазифасини ўтайди. Санъат, одатда, хулқий гўзаллик масаласини ўртага ташлайди, яъни ахлоқий идеал муаммоси бадиий асарнинг шоҳтомири ҳисобланади. У санъатда эстетик моҳият касб этади ва кўз олдимизда асар қаҳрамони эстетик идеал, унинг қаҳрамонлиги - улуғворлик тарзида гавдаланади. Хуллас, ижтимоий-ахлоқий муносабатлар санъатда гўзаллик, улуғворлик, фожеавийлик, кулгилилик, мўъжизавийлик каби эстетик хусусиятлар орқали ифода топади. Масалан, Шекспирнинг «Отелло» пьесаси фожеавийлик асосига қурилган бўлса-да, айни пайтда биз Отеллода – улуғворликни, Дездемонада – гўзалликни, Ягода – тубанликни эстетик идрок этамиз. Ахлоқнинг санъатда инъикос қилиши икки хил йўл билан амалга ошади. Биринчиси – бевосита, яъни асардаги бадиий қиёфаларда ижобийлик, ахлоқий фазилатлари устун бўлади, ахлоқий идеални яққол кўриб турамиз. Иккинчисида эса, биз асарда ахлоқий идеал тугул, ҳатто бирор бир ижобий қаҳрамонни ҳам учрата олмаймиз. Лекин уларни баҳолаш имконига эга бўламиз. Чунки муаллиф иллатларни ўз замонаси эришган ахлоқий юксаклик даражасидан туриб фош қилади. М., Гулханийнинг «Зарбулмасал», Гоголнинг «Ревизор», Абдулла Қаҳҳорнинг «Майиз емаган хотин» асарлари шулар жумладан. Бундан ташқари санъат билан ахлоқ алоқадорлигини махсус «ахлоқий» адабий жанрларнинг мавжудлигида ҳам кўриш мумкин. Оғзаки ва ёзма

адабиётдаги мақол, матал, ҳикмат, ривоят, панднома, масал каби жанрлар бунга мисол бўла олади. Шундай қилиб, санъат ва ахлоқнинг алоқадорлиги, халқона айтганда, эт билан тирноқ даражасидаги яқинликда, асардаги ахлоқий-эстетик яхлитликда намоён бўлади. Санъат ва дин. Биз умумжаҳоний динларнинг вужудга келиши ва уларнинг санъат билан алоқадорлигини китобнинг тарихий қисмида кўриб ўтган эдик. Яна қўшимча қилиб, шуни айтиш мумкинки, санъат, аввало, ахлоқийликни тарғиб этиш нуқтаи назаридан дин билан боғлиқ. Буни барча умумжаҳоний динлар учун сўнг мақсад – юксак ахлоқ эгаси бўлмиш комил инсонни, солиҳ бандани тарбиялаш эканида кўрса бўлади. Зеро жуда кўп диний тушунчалар ахлоқий маънога, ахлоқий тушунчалар эса диний маънога эга. Мисол учун имон, диёнат, ҳалоллик, поклик, муҳаббат, виждон каби тушунчалар ҳар икки маънавий ҳодисага ҳам тегишлидир. Айни пайтда дин эзгулик, мурувват, шафқат, жўмардлик, ростгўйлик, ватанпарварлик каби ахлоқий фазилатларни тарғиб қилади ва қотиллик, ўғрилик, порахўрлик, хиёнат, ёлғончилик сингари иллатларни тақиқлайди. Буларнинг ҳаммаси асарда ўз ифодасини топар экан, бир варакай уч ёқлама – дин, ахлоқ ва санъат алоқадорлиги вужудга келади. Бундан ташқари санъатнинг дин билан боғлиқ махсус йўналиши мавжуд. Биз уни диний-бадиий асар сифатида кўриб ўтган эдик. Унда дин санъатнинг равнақига, санъат эса диннинг ёйилишига хизмат қилади, ҳар икки ҳодиса қўлни - қўлга бериб фаолият кўрсатади. Масалан, Ҳазрат Али қиссаси, «Машраб қиссаси», Кёлн жомеси, Тож Маҳал мақбараси, Ал-Ҳумро масжиди, Имом Бухорий мақбараси, қадимги Буддҳа ҳайкаллари, ҳазрати Исо ва ҳаворийлар тасвирланган рангтасвир намуналари сингари диний бадиий асарлар шулар жумласидан. Улар аллақачон умуминсоний маънавий қадриятларга айланиб бўлган. Демак, санъат билан диннинг ҳамкорлик алоқалари натижасида маънавий қадриятларнинг вужудга келиши рўй беради.

Санъат умумжаҳоний динларнинг эътиқодий китобларида ҳам кенг ўрин эгаллаган. Мусулмонлар эътироф этиши керак бўлган Таврот, Забур, Инжил ва Қуръонда кўплаб бадиийлашган қиссаларни ривоятларни учратамиз. Масалан, Қуръондаги Юсуф қиссаси (3-сура) бунинг яққол далилидир. Тўғри, муайян даврларда дин санъатни тақиқлашга, унинг баъзи турларини ман этишга уринган Масалан, асронийлик дастлаб санъатнинг барча турларини, Ислом эса тасвирий санъатни таъқиб остига олди. Лекин санъатни бўйсундиришдан кўра, ундан фойдаланиш, у билан ҳамкорлик қилиш дин учун мақбул экани тезда маълум бўлиб қолди. Шундай қилиб, санъат ва дин бевосита, ҳам билвосита бир-бири билан мустаҳкам алоқада фаолият олиб борадиган маънавий ҳодисалардир. Санъат ва фан. Инсоният маданияти тарихида санъат ва фан каби бирбирига яқин маънавий ҳодиса кам учрайди. Уларнинг ҳар иккиси ҳам бир вазифани бажаради, воқеликни инъикос эттиради. Фақат санъат буни – муайян фан-мавҳум тарзда амалга оширади. Яъни санъат воқеликдаги умумийликни хусусийлаштириш, фан эса хусусийликни умумлаштириш – мавҳумлаштириш орқали иш кўради. Шу сабабли санъатда бадиий қиёфалар, фанда тушунчалар муҳим ўрин эгаллайди. Масалан, ахлоқшунослик фанидаги муҳаббат тушунчасини олиб кўрайлик. У бизга инсонлар ўртасидаги, маънавий-руҳий туйғуни, «мен» ва «сен»нинг бир-бирига ниҳоятда яқинлигини англатади, тушунтиради, у орқали барча асрлар ва барча одамларга таалуқли муҳаббат ҳақида умумий, мавҳум, тушунчага эга бўламиз. «Меҳробдан чаён» романида Абдулла Қодирий тасвирлаган Анвар ва Раъно ўтрасидаги муҳаббат эса муайян, хусусий муҳаббат. У бошқаларнинг, Ромео ва Жулеттанинг, Отабек ва Кумушнинг, муҳаббатига ўхшамайди, лекин айни пайтда биз ундан муҳаббат қандай бўлиши мумкинлигини билиб оламиз. Бу ўринда бизга фан ҳам, санъат ҳам билим бераётир: фақат фан – тушунтириш орқали (умуман), санъат - тасвирлаш воситасида (хусусан). Демак, фан туфайли муҳаббат нима эканини, санъат

орқали унинг қандай эканини биламиз. Шу маънода, фан – тушунтиради, санъат – кўрсатади; фанда муҳаббат – тушунча, санъатда эса қадриятлардир. Санъат билан фаннинг яна бир ўхшашлик томони бор, бу –уларнинг рўй берадиган воқеликни аввалдан кўра билиш, каромат қилиш хусусиятида кўринади. Уни фанда – илмий тахмин, фараз, санъатда – хаёлот, тасаввур деб атайдилар. Масалан, Беруний глобус ясар экан, ўз илмий назарий ҳисобкитобларига таяниб, дунёда яна бир қитъа мавжуд бўлиши керак деган фаразни илгари суради ва у қитъани харитада қайд этади. Бир неча асрдан сўнг Америка қитъаси кашф этилади ва Берунийнинг тахмини амалиётда тасдиқланган илмий хулоса тусини олади. Санъатда ҳам шундай: Шарқ адабиётидаги бошқа ерда бўлаётган воқеаларни кўрсатувчи мўъжизавийлик билан боғлиқ узук, жом, кўзгулар, илмий – хаёлот жанридаги асарларда фазо кемаларида учиш, ўзга сайёраларга қўниш сингари жуда кўп ҳодисалар ҳозир реалликка айланган. Фақат бундай ҳодисалар санъатда фандагига нисбатан кенг, миқёсли ва катта ҳажмларда намоён бўлади. Бу – санъаткор шахсининг алоҳидалиги, онгланмаган руҳий ҳолатининг трансцендентал алоқадорликка эга эканлиги, илҳом ва унинг илоҳийлиги каби хусусиятлари билан боғлиқ. Хуллас, санъат, маълум маънода фанни бошқариб боради, унга янги илмий ғоялар тизимини, муаммоларни ҳатто уларни ҳал этиш йўлларини таклиф қилади. У фанга ўхшаб «шундай қилишинг керак», демайди, «шундай қилиш мумкин эмасми»? деган таклифни ўртага ташлайди ва «демократик асосда» фанни илгари етаклайди. Шунингдек, фаннинг санъатга таъсири борлигини ҳам таъкидлаш жоиз. У олимлар ҳаёти ва фаолиятини, янги илмий муаммоларни бадиий асарларда инъикос топишида, фан тараққиётининг санъат турлари равнақига, янги санъат турларининг вужудга келишига кўрсатган таъсирида кўзга ташланади. Айни пайтда санъатни ўрганадиган, уни илмий тадқиқ этадиган ўзининг махсус фанлари бор. Санъат ҳам, фан ҳам мантиқ билан иш кўради. Лекин санъатнинг мантиқи ўзига хос – оддий мантиқдан фарқланади. Чунки фан тушунча

сифатида сўзларни фақат асл маъносида, яъни, бир маънода қўллайди, санъат эса уларни кўп маъноли тарзда, кўчма маъноларда ишлатади. Зеро рамзийлик, мажозийлик санъатнинг яшаш шарти. Масалан, сув ҳидсиз, тамсиз, рангсиз суюқлик бўлиб, унинг кимёвий формуласи Н 2 О. Бу фанда шундай қабул қилинган, уни бошқача, иккинчи хил изоҳлаш мумкин эмас. Санъатда эса сув – оби ҳаёт, болдай ширин, мовий, тиниқ, лойқа, қора, ўтаётган умр, тупроқнинг жони каби юзлаб сифат, хусусият ва маъноларга эга сўз. Кўриниб турибдики, фан санъат даражасидаги эркинликка эга эмас. Бир марта узил-кесил ҳал қилинган муаммога ёки биров кашф этган қонунга иккинчиси бир олим қайтмайди. Масалан, Фарадей қонунларини бошқа ҳеч ким қайтадан кашф этмайди. Санъатда бир мавзу, бир муаммо ҳар хил йўл билан очиб берилади ва, энг қизиғи шундаки, ҳар бир бадиий талқин бошқасини такрорламайди. Олайлик «Ватан» деб номланган юзлаб шеърлар бор, ёки Навоий қиёфасини тасвирлаган рангтасвир асарлар ҳам шунақа. Лекин уларнинг бирортаси иккинчисини айнан бизга қайта тақдим этмайди, ҳаммаси янги ва ўзига хос. Санъат билан фаннинг орасидаги яна бир фарқ тараққиёт масаласи билан боғлиқ. Фан – тадрижий тараққий топиб, жамият интелектуаллашган, иқтисодиёт ривожланган сари равнаққа қараб боради. Санъат эса бу омиллар билан иш кўрмайди, унинг ўз ички тараққиёт қонунлари бор. Улар жамиятнинг маънавий олами билан, қадриятлар қандай англанганлиги ва қадрланганлиги, тарихий даврлараро рўй берадиган руҳ янгиланиши, даҳоларнинг дунёга келиши каби сабаблар билан боғлиқ. Шундай қилиб, санъат ва фан барча ўзаро ўхшашликлари ҳамда тафовутлардан қатъи назар, бир-бирини тўлдириб борувчи маънавий ҳодисалар сифатида мунтазам, диалектик алоқада фаолият олиб боради, инсон маънавият оламини янада бойишига, ранг-баранглашишига хизмат қилади. Санъат ва техника. Техника қадимги юнонча techne – санъат, маҳорат маъносини англатади. Ҳозир ҳам ўша маъносини сақлаб қолган: санъатнинг

бирор-бир турида муайян маҳорат эгаси бўлган кишига нисбатан қўлланилади. Масалан, Ҳамза Умаров актёрлик техникасини яхши эгаллаган истеъдодли санъаткор эди, деймиз. Шунингдек, рангтасвир техникаси, шеър техникаси, рақс техникаси в.б. ҳақида ҳам гапириш мумкин. Айни пайтда у ишлаб чиқариш ва хизмат кўрсатиш жараёнларини амалга ошириш учун яратилган воситалар мажмуи сифатида ҳам санъат билан алоқадор. Уни жамият моддий ва маънавий маданиятининг ўзаро муносабатлари тарзида талқин қилиш мумкин. Зеро, ҳозир техника инсон хиссиётлари ва санъат билан келиша олмайдиган темир тан, инсоний назокатга, нафосатга путур етказувчи машиналар дунёси эмас. Техника равнақи натижасида эстетик фаолиятнинг янги тури дизайн ва унинг назарияси – техника эстетикаси вужудга келди. Атроф-муҳитни гўзаллаштиришда, шаҳарсозликда, меъморликда техникадан унумли фойдаланилмоқда. Сўнгги пайтларда санъат билан техниканинг ўзаро алоқалари тобора мустаҳкамланиб, кенгайиб бормоқда. У деярли ҳамма санъат турларига «керак бўляпти». Театрдаги айланадиган саҳна, мусиқадаги клиплар, фонограммалар, электрон чолғу-асбоблар, китоб нашридаги техник қувватлар, ёзувчиларнинг компютер воситасида ишлашлари, аудио ва видео ёзувлар в.ҳ. бунга мисол бўла олади. Буларнинг ҳаммаси бадиий асарни идрок этувчига қулайроқ шаклда етказиб бериш орқали техника санъат тарғиботи ва ривожига катта хисса қўшаётганини кўрсатади. Демак, техникавий равнақ туфайли санъат турлари такомиллашиб бормоқда. Бундан ташқари, яна энг муҳими шундаки, бу равнақ янги – «техникавий» санъат турларининг пайдо бўлишига олиб келмоқда. Бадиий суъраткашлик, кино ва телевидение ана шундай санъат турларидир. Бир сўз билан айтганда, техника санъат учун беминнат хизматкор вазифасини ўтамоқда ва ўзи ҳам аста-секин санъатнинг «парда ортидаги» узвий қисмига айланиб бормоқда. Санъат ва меҳнат. Маълумки, меҳнат инсоннинг мақсадга мувофиқ тарзда ақл ёки куч воситасида амалга ошириладиган фаолияти. Ибтидоий даврларда меҳнат асосан мажбурийлик табиатига эга бўлган: Қадимги одам

қорин тўйдириш учун кўп ва оғир меҳнат қилгани бизга яхши маълум. Кейинчалик иш қуролларининг такомиллашуви, янгидан-янги ишлаб чиқариш воситаларининг вужудга келиши меҳнатни муайян касблар бўйича бўлинишига олиб келди. Фан-техника тараққий топган ҳозирги даврда одамлар асосан муайян касбий тайёргарликдан кейин меҳнат фаолиятини бошлайдилар. Касб-ҳунар коллежларидан тортиб, то олий ўқув юртларигача турли ихтисосликлар бўйича мутахассислар тайёрлайдилар. Бунда муайян ихтисосликка мойил одамлар ўзлари ёқтирган меҳнат фаолияти турларини аввалдан танлайдилар, тайёргарликни (ўқув юртини) тугатгач, севган касбида ишлайдилар. Натижада меҳнат қадимгидагидек оғир мажбурият эмас, балки жамият аъзосининг севимли касбига, юмушига айланади, ижодийлик касб этади, завқ билан амалга оширилади. Меҳнат ибтидоий даврларда иш қуролларини безашдан бошлаб, бугунги кундаги дизайнгача санъат билан ёнма-ён келади. Ишлаб чиқариш макони, воситалари ва жараёнларининг гўзаллашиб бориши меҳнатни инсондан, инсонийликдан наридаги фаолият эмас, балки ички эҳтиёжга, маънавий ҳодисага айланиб бораётганлигини билдиради. Ана шу яратиш эҳтиёжи меҳнатни нафақат ижтимоий, балки эстетик эҳтиёж даражасига ҳам кўтаради. Меҳнатнинг ана шу ижодийлик, бунёдкорлик хусусиятлари санъатда ўз аксини топиб келган. Меҳнат ва меҳнаткашлик улуғланган бадиий асарларни барча санъат турларида учратишимиз мумкин. Чунончи, халқ оғзаки ижодидаги мақол, матал, эртак ва достонларда меҳнат маънавий-ахлоқий ҳодиса, меҳнаткаш инсон юксак маънавият эгаси сифатида намоён бўлади. Дангаса, меҳнатдан ўзини олиб қочадиган бекорчи одамлар эса кулгилилик орқали танқид қилинади, ҳажвий қиёфаларда тасвирланади. Ҳозир ҳам барча санъат турларида меҳнат – бахт манбаи, меҳнатсеварлик – юксак ахлоқийлик тарзида инъикос эттирилади. Бу меҳнатнинг санъат билан билвосита боғлиқлиги, уларнинг бевосита алоқадорлиги ҳам мавжуд. Санъаткорнинг меҳнати бунга яққол мисол бўла

олади. Масалан, Шукур Бурхонов ижро этган «Шоҳ Эдип» спектаклидаги Эдип роли буюк актёрнинг улкан истеъдоди билан бирга жуда катта меҳнатининг ҳам маҳсулидир. Ёки машҳур корейс сериали «Сарой жавоҳири» фильми саккиз йиллик меҳнатнинг меваси экани бунинг далилидир. Бундай ўринларда истеъдод ва меҳнат бир-бири билан уйғунлашиб кетади, бир-бирини тўлдиради. Ижодий меҳнат, қанчалик оғир бўлмасин, у муаллифга завқ бағишлайди. «Истеъдоднинг тўқсон фоизи – меҳнат» деган гап бежиз айтилмаган, унда маълум даражада ҳақиқат бор. Тўғри, тарихдаги қуллар ёки чоркор-деҳқонлар, ё бўлмасам, илк капитализм давридаги ёлланма ишчилар меҳнатини ижодий деб бўлмайди, улар оғир, тинкани қуритадиган мажбурият эди. Чунки меҳнатнинг ижодийлиги, энг аввало, меҳнаткаш ўз фаолиятига эркин муносабатда бўлгандагина рўй беради. Демак, меҳнат ҳам, санъат ҳам биринчи галда эркинликни талаб қилади. Меҳнатнинг санъат каби қадрият даражасига кўтарилиши ҳар қандай ижод, ҳар қандай қадриятнинг воқе бўлиши, эркинлиги асосида юз беради. Санъат ва сиёсат. Санъат билан сиёсат ўртасидаги алоқалар ўзига хос мураккаб, баъзан кўзга яққол ташланмайдиган тарзда, баъзан яққол бўртиб намоён бўлади. Лекин барча замонларда ҳам улар ўзаро алоқа қилиб келган. Чунки санъат ижтимоий-эстетик ҳодиса сифатида ҳар қандай воқеликни инъикос эттирар экан, ундаги сиёсий қарашларни, курашларни бир четга суриб қўя олмайди. Сиёсат эса ўзига мос келадиган қарашларнигина санъат томонидан устувор тарзда акс эттиришни хоҳлайди ва шу боис уни, динга ўхшаб, ўзига бўйсундиришга интилади. Бунда у ўзининг «суянган тоғи» бўлмиш мафкурадан фойдаланади, санъатни иложи борича мафкуравийлаштиришга ҳаракат қилади, бу ҳаракат баъзан зўравонлик билан, ижодкорларни мажбурлаш, улардан сиёсий шиорларни бадиийлаштириш асосида асар яратишни талаб қилиш орқали амалга оширилади. Бундай ёндашув тоталитар давлат тузумларида қўлланилади ва уларда сиёсат ўз мақсадига эришиш учун бадиий асарни цензурадан ўтказиш,

махсус комиссиялар орқали қабул қилиб олиш, «гапга кирмаган» ижодкорларни сургунга юбориш, қамаш, жисман йўқотиш усулларидан фойдаланади. Натижада муайян сиёсий тузумнинг ташвиқот-тарғибот воситалари, матбуоти, судлари, ҳуқуқ-тартибот органлари, давлат ҳавфсизлиги тизими – ҳаммаси санъатнинг устига ёпирилиб, уни бўйсундиришга қаратилади. Аммо бу йўл билан вужудга келган бадиий асарлар ҳеч қачон санъат асари бўла олмайди, муайян сиёсий ёлғоннинг ифодаси сифатида вақтинчалик «санъат» ролини бажариб турувчи, ўткинчи, сохталаштирилган ижодий хатти-ҳаракатдан бошқа нарсалар эмас. Тоталитар тузум ўзгариши демократик инсонпарвар тартибларнинг ўрнатилиши билан, улар халқ, миллат, инсоният томонидан ўлимга маҳкум этилади, уларни ҳеч ким ўқимайди, кўрмайди, тингламайди. Чунки санъат, эркинлик меваси, уни ижодкор мажбуран бошқара олмайди, аксинча, бадиий асар кўриб ўтганимиздек, шаклланиши жараёнида ижодкорни бошқариб боради. Ана шу сабабларга кўра, фашистча ва коммунистча мафкура маҳсулига айланган бадиий асарлар бугун ўлик тарихдан бошқа нарса эмас. Айни пайтда санъат демократик давлат сиёсатини, умуминсоний ва миллий маънавий қадриятларга асосланган мафкурани тарғиб этади, ватанпарварлик, қаҳрамонлик, фидойилик ғояларини илгари суради, лозим бўлса, жанговарлик касб этади. Санъат тарихида муайян ғояларни, айниқса умумбашарийликни инкор қилмайдиган миллий ғояни ифодаламаган санъат асари кам топилади. Шундай қилиб, санъат ва сиёсат бир-бирининг ишига аралашмай росмана мавжуд бўлолмайди. Лекин бу аралашув ҳеч қачон бир томондан – зўравонликка, иккинчи томондан – ғоясизликка асосланмаслиги керак; ҳақиқий санъат асари ҳеч қачон «соф бадиий» бўлмайди. У фақат ғоявийбадиий яхлитлик сифатидагина маънавий қадрият мақомига эга. Санъат хиллари ва турларининг таснифи Санъат – эстетик тадқиқот объектининг умумий номи, муштарак тушунча. Хусусий тушунча сифатида у воқеликни гўзаллик ва хунуклик,

улуғворлик ва тубанлик каби қадриятлар ва аксилқадриятлар орқали муайян хил, тур ҳамда жанрлар доирасида инъикос эттирадиган бадиий ижод маҳсулини англатади. Шу боис санъатни хил, тур ва жанрларга бўлиб, эстетик тадқиқ этиш одат тусига айланган. Бироқ ана шу «бўлиб ўрганиш», яъни таснифлаштириш, туркумлаштириш бир қарашда осондек кўринса-да, аслида эстетикадаги мураккаб ва чалкашликларга тўла муаммо саналади. Бу борада ўнлаб нуқтаи назарлар бор. Биз ҳаммасини бир чеккадан таҳлилдан ўтказиш имконига эга эмасмиз ва бунга ҳожат ҳам йўқ, фақат улар орасида муҳим деб ҳисоблаганларимизни умумий тавсифлаш билан чекланамиз. Таснифлаштириш аввало санъатни хиллашдан бошланади. Санъат анъанавий тарзда уч хилга бўлиб келинади: 1) эпос; 2) лирика; 3) драма. «Эпос» атамаси қадимги юнончадан олинган бўлиб, сўз, ҳикоя, қисса маъноларини англатади. Унда муаллифнинг ўзи аралашмаган ҳолда воқеанавислик қилиши, яъни ижодкор-субъектдан воқелик-объект алоҳидалик табиатига эгалиги энг муҳим белги ҳисобланади. У дастлаб бадиий адабиёт доирасида қўлланилгани учун ҳозир ҳам баъзилар уни фақат оғзаки ва ёзма адабиёт намуналарига нисбатан тадбиқ этишга уринадилар. Бунга қўшилиб бўлмайди. Чунки санъат турлари равнақ топиб бориши натижасида ҳозир эпосни эпиклик маъносида қўллаш, бошқа санъат турларига ҳам нисбат бериш мумкин. Эндиликда фақат Ҳомернинг «Илиада»си, «Алпомиш», «Калевала» достонларигина, роман жанрининг вужудга келиши билан, Л.Толстойнинг «Уруш ва тинчлик», Абдулла Қодирийнинг «Ўтган кунлар» романлари сингари асарлар ҳам санъатнинг эпос хилига киради. Бугина эмас, кейинги пайтларда рангтасвир, мусиқа в.б. санъат турларига ҳам эпосни тадбиқ этиш мумкин бўлиб қолди. Масалан, Рихард Вагнернинг «Нибелунглар узуги» операсини, Баҳодир Жалоловнинг панно-полотноларини, халқ қаҳрамонлигига бағишлаган ҳайкалтарошлик мажмуларини в.б. шу каби миқёсли асарларни мисол қилиб келтириш мумкин.

Лирика эпосдан кўпинча қатъий сюжет чизиқларига эга эмаслиги, воқеликни объектда эмас, субъектда берилиши, бевосита муаллифнинг «аралашуви» билан шартланганлиги туфайли ажралиб туради. Айни пайтда кўлам нуқтаи назаридан ҳам уни фарқлаш мумкин; лирикадаги воқелик муаллифнинг ҳиссиётлари призмасидан ўтиб, идрок этувчига етиб боради; унда ҳажм эпосдагидек катта ҳам бўлиши мумкин, лекин миқёс, кўлам субъектлаштирилган объект тарзида, субъектнинг бир қисми сифатида нисбатан тораяди ва кичраяди. Лекин идрок этувчи дунёсини эпосдагидан кам бойитмайди, воқеликнинг камбағаллашуви ҳиссиётларнинг мўллиги орқали ўз расамадини топади. Хуллас, эпосда муаллиф идрок этувчини олисдан кузатиб борса, лирикада у билан ёнма-ён «суҳбатлашиб» боради. Шунинг учун муаллифни одатда «лирик қаҳрамон» деб атайдилар. Драма (юнончада-ҳаракат дегани) саҳнада ижро этишга мўлжалланган, матни қатнашувчиларнинг диалог ва монологлари асосига қурилган, воқеликдаги ҳаётий қарама-қаршиликларни зиддият ҳолати (конфликт) орқали ифодалайдиган, санъатнинг нисбатан «соф» адабий хили. Драмада лирикадаги субъективлашиш ҳодисаси йўқ, эпосдаги воқеанависликни ҳам учратмаймиз: ҳамма нарсани иштирок этувчиларнинг хатти-ҳаракатлари ва нутқлари ҳал қилади. Шунингдек, унда эпосдаги «оғир карвонликни», лирикадаги «оний кайфиятни» ҳам кўрмаймиз: қаҳрамонлар тақдири динамик тарзда ривожланиб борадиган фожеавий азоб-уқубатлар, оғир кўргиликлар ёки танқидий кулги воситасидаги ечим билан ниҳоя топади. Кино санъати вужудга келганидан кейин кинокомедия, кинодраматургия каби атамалар ҳам эстетикага кириб келди. Санъат ўзига хос яхлитликка эга эканини кўриб ўтган эдик. Шу жиҳатдан олганда, унинг бу уч хилини жуда қатъий чегаралаб, ажратиб ташлаш мумкин эмас: улар муайян яхлитликнинг уч қисми сифатида ҳаракат қилади, бир-бири билан диалектик алоқада воқе бўлади. Эпосда лирика ва драма унсурларини, лирикада эпик ва драматик ҳолатларни, драмада – лиризмни кўп учратамиз. Чунончи, «лиро-эпик достон», «лирик драма»,

«драматик достон», «шеърий драма», сингари жанрий кўринишлар, эпик асарлардаги лирик чекинишлар – уларнинг ўзаро алоқадорлигини таъкидлаб туради. Санъат турларини таснифлашга доир мавжуд фикрларни танқидий ўрганиш ҳамда бу мулоҳазаларни ҳисобга олган ҳолда, биз, санъатнинг мавжудлик шартидан, яъни унинг маънавий борлиқ сифатида намоён бўлиш ҳолатидан келиб чиқиб, кўпчилик томонидан қабул қилинган макон (меъморлик, ҳайкалтарошлик в.ҳ.), замон (бадиий адабиёт, мусиқа в.ҳ.) ва макон-замон (театр, цирк в.ҳ.) бўйича таснифлаштиришни маъқул деб ҳисоблаймиз. Бироқ санъат тарихий ҳодиса эканини, у қадимдан тадрижий ривожланиб келганини, тараққиёти мобайнида ўзгаришларга учраганини ва маълум бир тарихий даврда муайян санъат тури фаол, етакчи бўлганини назарда тутиб, айни пайтда юқоридаги биргина туркумлаштириш ҳамма томонни қамраб оломаслигини ҳисобга олиб, масалага тарихийлик тамойили асосида ёндашувни ҳам мақсадга мувофиқ, деб ўйлаймиз. Шундан келиб чиққан ҳолда, биз таклиф этаётган тасниф санъат турларини уч туркумга бўлиб ўрганишни тақозо қилади. Булар: 1) архаик - эндиликда тарихга айланган, ҳозирги пайтда реал ҳаётда амалда бўлмаган; 2) анъанавий қадимдан ҳозирги кунгача ўз ўрнини ва аҳамиятини йўқотмай келаётган; 3) замонавий – илмий-техник тараққиёт натижасида вужудга келган «техникавий», янги санъат турлари. Архаик санъат турлари. Юқорида билдирилган фикрлардан келиб чиққан холда архаик турга қайси санъат турлари киришини тасаввур қилган бўлсангиз керак. Шу боис тўғридан-тўғри уларга қуйида қисқача тўхталиб ўтамиз. Бадиҳагўйлик. Бу санъат тури асосан лирик ёки дидактик шеърларни ўз ичига олади. Бадиҳагўйларни баъзан маддоҳлар деб ҳам аташган. У асосан Шарқда вужудга келган ва тараққий топган. Уни ғарб адабиётидаги импровизация ёки экспромт санъаткорлар билан чалкаштириш керак эмас. Чунки улар муайян санъат тури ичидаги ҳозиржавоблик, холос.

Бадиҳагўйлик – оғзаки ижод қилувчи санъаткор. Унинг бахшидан фарқи ўз мавзуига эга эканлиги, шеърларнинг жамоавий, халқ оғзаки ижоди вариантлари ёки версиялари эмас, балки мустақил асар сифатида идрок этиш билан боғлиқ. Бадиҳагўй буюртмага биноан кўпинча бозорларда, баъзан саройларда шеър ўқиган, гоҳо шеърни мусиқий асбоб жўрлигида ижро этган. Бадиҳанинг баҳоси унинг қай даражада оригиналлиги, ташбеҳларнинг қуюқлиги, буюртма эгасининг қалбида етиб бориши, яъни таъсирчанлиги каби хусусиятларига қараб белгиланган. Хаттотлик. Ёзма адбиётнинг кенг ёйилиши бир томондан, бадиҳагўйлик равнақига чек қўйган бўлса, иккинчи томондан янги санъат тури хаттотликнинг вужудга келтирди. Хаттотлик Хитой, Япония, Сурия ва мусулмон минтақасида ва Оврўпада кенг ёйилди, дастлаб унга қимматбаҳо китобларни чиройли ёзув билан кўчириб кўпайтириш ҳунари сифатида қаралган. Кейинчалик у мустақил санъат турига айланди. Хаттотлик қуроли сифатида мусулмон Шарқида қамиш - қалам, Будҳа Шарқида - мўйқалам, Оврўпада - патқалам қўлланилган. Хаттотликда ҳарф ёки иероглиф ҳам аниқ, ҳам чиройли ёзилиши билан гўзалликни намоён этади. Ҳар бир хаттот санъаткор сифатида ўз ёзиш услубига эга бўлган. Бизнинг минтақамизда ушбу санъат туфайли араб ёзувининг турли хил гўзаллашган кўриниши вужудга келди. Настаълиқ, насх, сулс, куфий, райхоний ва б. шулар жумласидандир. Ҳукумдорлар девонларидаги мирзалар ҳам чиройли ёзув соҳиблари бўлган. Лекин улар фармонлар, кўрсатмалар, расмий мактублар билан шуғулланганлар, уларда реал, дипломатик талаблар ифода топган. Хаттотликда ҳарфлар гўзаллиги, биринчи ўринда турган. Бунга мисол тариқасида Султонали Машҳадий кўчирган Навоий девонларини келтириш мумкин. Хаттотлик санъатининг равнақи Ўрта асрларга тўғри келади. Табризий, Султонали Машҳадий, Мажнун ибн Камолиддин Рафиқий, Мунис Хоразмий сингари хуснихатнинг йирик санъаткорлари айни пайтда хаттотлик санъати тўғрисида эстетик рисолалар ҳам битганлар.

Хаттотликнинг санъат тарихидаги яна бир муҳим хизмати шуки, у мусулмон Шарқида рангтасвир санъати ривожига, хусусан унинг минатюра жанри тараққиётига улкан хисса қўшди. Китоблар нафақат ўсимликсимон тасвирлар билан безатила бошланди, балки кўчирилаётган асар сюжетларига мос минатюралар ҳам русм бўлди. Буларнинг ҳамаси Навоий даврида Ҳиротда “Нигористон” миниатюра мактабининг вужудга келишига олиб келди. Шунингдек, кейинчалик Бухоро, Ҳиндистон, Шероз миниатюра ҳам пайдо бўлди ва энди миниатюра мактаблари алоҳида, фаол жанр сифатида маънавий ҳаётда катта ўрин эгаллади. Масалан, Шафиий Аббосийнинг “Ухлаётган дарвиш” (Исфахон, 1650), Мирза Алининг “Шахмат ўйини” (Машҳад 1556 – 65) Бухоро мактабида яратилган “Устоз ва шогирд кураши” (XVI аср), “Чашма бўйидаги базм” (1578) каби минатюралар ана шундай мустақил мактаблар намуналаридир. Кўриб ўтганимиздек, хаттотлик санъати китобат, яъни китобни ўқувчига гўзал шаклда етказиш билан боғлиқ. Шу боис босма тарзда китоб чоп этиш вужудга келгач, хаттотликка эҳтиёж қолмади ва тез орада у санъат сифатида фаолликни йўқотиб, тарихга айланди. Анъанавий санъат турлари . Аввал айтганимиздек, барча санъат турлари дастлаб вужудга келганида, уларда бевосита манфаатдорлик, фойдалилик жиҳатлари устувор бўлган, ҳунар сифатида қабул қилинган: юқоридаги бадиҳагўйлик ҳам, хаттотлик ҳам текинга бажарилмаган. Кейичалик уларда эстетик хусусиятлар, хусусан, гўзаллик асосий мақсадга айланган. Анъанавий санъат турларининг баъзиларида ана шу икки томон баравар, бевосита тарзда сақланиб қолган. Бундай санъат турлари сирасига меъморлик ва кўргазмали санъат киради. Замонавий санъат турлари. Бу санъат турларига замонавий – илмийтехник тараққиёт натижасида вужудга келган «техникавий», янги санъат турлари киради. Булар – телевидение, кино, цирк, эстрада ва бошқа шу каби эндиликда янгидан ривож топаётган санъатлардир.

Меъморлик. Бу санъат турининг пайдо бўлиши инсоннинг турар жойига бўлган эҳтиёжидан келиб чиққан ва одамнинг эстетик табиати уни тобора гўзаллаштириб боришни талаб этган. Кейинчалик бу талаб ўлимдан кейинги “турар жойга” мақбарларга тадбиқ этилган. Ундан сўнг ҳукумдорлар саройилари, девонхоналар турли расмий ва норасмий хизмат бинолари, ибодатхоналар ҳам ана шу гўзаллик қонунига биноан қурилган. Испаниядаги Ал-Ҳумро масжиди, Олмониядаги Кёлн жомеси, Хивадаги Нуриллавой саройи в. б. шулар жумласидан. Меъморлик мавжудлиги макон билан шартланган санъат тури. Унда ҳажм, маконни эгаллаш хусусияти биринчи ўринда туради, дейишади, аслида “ҳажм” эмас, маҳобат атамасини қўллаш мақсадга мувофиқ, зеро маҳобат улуғворлик ифода топган ҳажмдир. Меъморликнинг санъат сифатидаги эстетик моҳияти унинг кулгилилик хусусиятини инкор қилиши ва улуғворлик хусусиятини барқарор этиши билан боғлиқ, ҳеч бир санъат турида улуғворлик бу қадар ўзини яққол намоён қилмайди. Айни пайтда унда тасвирийлик, нозиклик, инжалик каби гўзаллик унсурлари катта аҳамиятга эга, улар маҳобатнинг таркибий қисмини ташкил этгани ҳолда, хандасавий ёки баргсимон нақшларда, сиркор нарсаларда, деворий ёзувларда, пештоқий тасвирларда ўз аксини топади. Масалан, Самарқанддаги Регистон мажмуига кирувчи “Шердор мадрасаси”ни олиб кўрайлик. Мадраса пештоқидаги кошинкорли безак орасида қора замини кошинга оқ ҳарфлар билан меъмор Абдужаббор номи битилган. Пештоқ равоғининг тепасида қизғиш зарҳал тусли шер оқ кийикни қувиб бормоқда. Қуёш бодомқовоқ, қийиқ кўзли тарзда тасвирланиб, юзи зарҳал ёғдуга йўғрилган. Бинога синчковлик билан қарар эканмиз, унинг бир пайтлар мулаваччалар (талабалар) ўқийдиган олий ўқув юртларидаги мадраса бўлганига ҳатто ишонгингиз келмайди. Албатта, замонавий меъморликда бундай жиҳатларининг ҳаммасини, тасвирий тўкиисликни учратиш қийин. Айниқса шўролар давридаги ўқув юртлари, расмий ва турар-жой бинолари қурилишлари вақт нуқтаи назаридан анъанавий меъморликдан қанчалик узоқлашгани сари, шунчалик санъатлик

хусусиятини йўқотиб борди. Масалан, иккинчи жаҳон уруши давридаги меъморлик қурилишлари (Алишер Навоий номидаги опера ва балет академик театр биноси) билан 60-80 йилларда тикланган биноларни солиштиришда бу фарқ яққол кўринади. Айниқса турар жой биноларининг бир хиллиги, хусусан, тўққиз қавватли “қути”ларга меъморлик санъати сифатида мунорсабат билдиришнинг ўзи ғайритабиий туюлади. Буни машҳур рус кинорежисёри Э.Разянов ўзининг ҳаммамиз яхши биладиган “Қушдай енгил бўлинг” фильмида кўрсатиб берган. Фильмнинг премерасида дастлаб экранда мексиканча шляпа кийган, қўлида улкан қамчи тутган, қавоғи солиқ ҳайбатли киши пайдо бўлган. У меъморлик санъати қўлланган турли кўринишдаги биноларни ҳар қамчилаганида ялонғочлаб (аввал томлардаги ва пештоқлардаги, кейин деразалардаги ва деворлардаги безакларни кўчириб тушириш асносида) бир хилдаги “қути”ларга айлантириб чиқади (кейинчалик «қамчили ҳукмдор» олиб ташланди). Ана шундан сўнг бир хилдаги «қутиларга жойлашган» совет кишиларининг кулгили саргузаштлари бошланар эди. Инсонга асосан ишлаб чиқарувчи куч сифатида қараган, ҳар бир шахснинг ноёб ҳодиса, такрорланмас олий қадрият эканлиги тан олинмаган тоталитар тузум меъморликка санъат, яъни маънавий қадрият тарзида муносабатда бўлмасди ҳам. Не-не меъморий ёдгорликларнинг – юзлаб қадимги, такрорланмас санъат намуналари ҳисобланган мадрасалар, мақбаралар ва черковларнинг портлатиб таг-туги билан йўқ қилиб ташланганини эсланг. Мустақилликка эришганимиздан сўнг меъморлик яна ўзининг санъатлигига қайтди. Республикамиз президенти Ислом Каримовнинг ташаббуси билан қатор меъморий мажмуалар, лойиҳалар яратилди, қадимги ёдгорликлар таъмирланди. Шунинг натижаси ўлароқ, бугун биз Имом Бухорий меъморий мажмуи каби улуғвор санъат намуналарига эгамиз. Якка тартибдаги бинолар ҳам, жамоат бинолари ҳам, ишлаб чиқариш иншоатлари ҳам эндиликда ҳар хил оригинал лойиҳалар асосида, меъморлик санъати

қоидаларига биноан бунёд этилмоқда. Зеро ҳар бир бинони умумий қолип асосида эмас, алоҳида меъмор – архитектор таклиф қилган лойиҳа воситасида бунёд этилиши меъморликнинг санъат эканини белгилайдиган энг муҳим омил ҳисобланади. Чунки меъмор – қурувчи-инженер эмас, санъаткор. Унинг учун бино лойиҳаси шунчаки ҳисоб-китоб қилинган чизмалар эмас, илҳом, истеъдод натижаси бўлган ижодий иш, бўлажак асарнинг ғояси ва режасидир. Шу боис баъзи бизгача етиб келган улуғвор, гўзал меъморий обидалар Амир Темур, (Самарқанддаги Амир Темур Жоме масжиди), Улуғбек (Улуғбек мадрасаси, Обсерватория) каби ҳукмдорлар лойиҳалари асосида қурилгани бежиз эмас. Ҳозирги пайтда замонавий материаллар асосида қурилаётган бинолар ҳам санъатлик хусусиятига эга экани билан диққатга сазовор. Уларда кўргазмали-амалий санъат, атроф-муҳитни гўзаллаштириш эстетикаси бинонинг маҳобати билан уйғунлашиб кетади. Натижада бино янада улуғворроқ кўриниш ҳосил қилади. Масалан, «Тошкент-Шератон» меҳмонхонаси, Олий Мажлис Сенати биноси каби иншоотларни ана шундай замонавий меъморлик намуналари қаторига киритиш мумкин. Ҳайкалтарошлик. Энг қадимги, ибтидоий даврлардан бошлаб ҳозиргача ҳайкалтарошлик ўз мақеини йўқотмай келаётган санъат турларидан бири. Ҳайкалтарошлик материали бўлиб, юмшоқ (ганч) ва қаттиқ (тош, ёғоч) субстрат хизмат қилади. Лекин ҳайкалнинг тайёр ҳолатида юмшоқ материалларнинг ҳам қаттиқлашганини кўрамиз. Масалан, ганч, эритилган мис, бринж аввал суюқ (юмшоқ ҳолида бўлиб, зарур қолипларга) солгандан кейин қаттиқлашади. Бу санъатнинг асосида фақат оний, бир лаҳзалик санъат тасвири ётади. Ҳайкалтарош томонидан ана шу энг муҳим ҳаракатни топиш ҳамда унга мос нур ва сояни танлаш юксак исдеъдодни талаб қилади. Зеро ўша танланган оний ҳаракат бизга аввалги ҳаракатлар ҳақида эстетик тасаввур беради ва бўлажак ҳаракатларга ишора қилади. Шу уч – (ўтган, ҳозирги, келаси) замондаги ҳаракат ифодаси жой, нур ва соянинг ўрин алмашиши билан

ўзгаради, яъни ҳайкал маълум маънода ўзгача товланиш касб этади. Бошқача қилиб айтганда, ҳайкал нур ва соя ўйини билан идрок этувчини мафтун қилади. Унда эстетик ҳиссиёт уйғотади. Шуни айтиш керакки, ҳайкалтарошлик монументал санъат ҳисобланади. Чунки кўпинча у катта ҳажмли ҳайкаллар ёки мажмуаларни ўз ичига олади. Айни пайтда унинг кичик ҳажмдаги ва ҳар бири ўзига хос бўлган ҳолда муайян юзаликда шакллар уйғунлигини ташкил этадиган кўринишлари ҳам мавжуд. Ҳайкалтарошликнинг биринчи ҳилига алоҳида маконни эгаллаган ва ҳар ҳил раккурсда томоша қилиш мумкин булган асарлар киради. Унга қадимги Юнонистоннинг Родост оралидан чиққан санъаткорлар Агесандр, Атенадор ва Полидор яратган машҳур «Лоокон» ҳайкаллар мажмуи мисол бўла олади. Иккинчи ҳил ҳайкалтарошлик релэфларда, пештоқлар ва деворларни безаб турувчи бўртма шаклларда, асосан меъморлик санъатига сингишиб кетган ҳолда намоён бўлади. Масалан, буддҳачилик даврига оид «Айритом мусиқачилари» деб шартли номланадиган бўртма ҳайкаллар гуруҳи шулар жумласидан. Ҳайкалтарошлик ҳайвонларни, ўсимликларни ҳам тасвирлайди. Лекин унинг асосий мазмуни – инсон ва унинг руҳияти. Ҳайкалтарош, сумба, искана, қолиб ёки лўмбоз воситасида бизга тошдаги, ёғочдаги, (бронза) биринч ёки ганчдаги инсон қиёфасини тақдим этади. Бадиий қиёфа қанчалик жонли чиқса, уни турли нуқтадан томоша қилиш имкони қанча кенг бўлса, ўша асар ҳақиқий санъат намунаси, деб қабул қилинади. Ҳайкаллар санъат асари сифатида бир-бирини такрорламаслиги керак. Шу боис шўролар даврида бир қолипда қуйилган, ҳар бир майдонга, гузарларга, давлат идоралари олдига ўрнатилган улуғ «доҳийлар» ҳайкаллари ҳеч қачон санъат асари бўлолмайди. Кўпгина санъат турларида бўлганидек, ҳайкалтарошлик ҳам деярли барча эстетик хусусиятларни намоён этади. Мисол пойтахтдаги Мотамсаро Она ҳайкали фожеавийликни, Д.Қутимуродов ёғочдан ишлаган «Қорақалпоқ

қизи» гўзалликни, Тошкент зилзиласига бағишланган меъмориал – улуғворликни ўзида инъикос эттиради. Бахшилик санъати. Одатда бахшиликни эстетикада санъат турига киритиш қабул қилинмаган ва халқ оғзаки ижоди сифатида бадиий адабиётнинг хили деб ҳисоблаб келинади. Аслида “бундай камситиш”нинг сабаби ўзбек эстетикасида шу пайтгача оврўпага, тўғрироғи, русларга тақлиднинг ниҳоятда кучли бўлганидандир. Шундай қилиб, биз уни тўлақонли санъат тури деб биламиз ва буни қуйида исботлашга ҳаракат қиламиз. Бахшилик санъати асосан Шарқ халқларида мавжуд, келиб чиқиши қадимги Ҳиндистон билан боғлиқ, санскритчадаги “бҳикшу” (қаландар, дарвеш) сўзига бориб тақалади. Кейинчалик,”бахши”, “бахша”, “бахши” ва бошқа шаклларда Шарқ халқларининг кўпчилигида устоз, маърифатчи деган маъноларда қўлланилган. Ғарбда уни фақат қадимги юнонлар маданиятида кўришимиз мумкин. Қадимги Ҳиндистон таъсирида бўлса керак, бахшилар уларда дастлаб, “аэдлар”(қўшиқчилар), кейинроқ “рапсодлар” (қўшиқ тўқувчилар) деб аталган, улар “Илиада”, “Одисея” каби йирик эпик достонларни торли соз жўрлигида куйлаганлар. Бизда бахшилик санъати қадимдан машҳур бўлиб келган. Илмий фаразларга кўра (В.Жирмунский, Ҳ.Зариф в.б.), “Алпомиш” достонининг илдизлари Ҳомер эпослари билан туташиб кетгани қайд этилади. “Алпомиш” ҳам, бошқа алоҳида достонлар ҳам, достонлар туркумлари ҳам минтақамизда дўмбира, қўбиз ва дутор жўрлигида куйланади. Бахши халқ достонларини ёдда сақловчи, меёрига етказиб куйловчи, уларнинг ўзига хос вариантларини, версияларини яратувчи санъаткор. У, бир томондан, шоирлик истеъдодига эга бўлиши керак, иккинчи томондан, маҳорат билан куйлай билиши, “Худо берган овозга” эга бўлиши лозим. Бахшилик санъати ибтидодан бизда соф оғзаки ижод бўлиб келган, ХIХ асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб, бахшилар мадрасаларда таҳсил кўриб, баъзи асарларини ёзма ҳолда ҳам қолдирганлар. Лекин, асосан

фолклоршунослар томонидан достонлар ва термалар ёзиб олинган, ҳозир ҳам бу анъана маълум маънода давом этмоқда. Шунингдек, бу санъатнинг яна ўзига хос томони шундаки, унда устоз – шогирдлик анъанаси қатъий тарзда ўрнатилган, доимо шунга амал қилиб келинади. Натижада биз бахшилик санъатининг бир неча ўзига хос мактабларига эгамиз. Масалан, Қўрғон достончилик мактаби, Булунғур достончилик мактабива Хоразм мактаби шулар жумласидан. Ўзбек бахшилик санъатида икки йўл билан достонлар куйланади. Бири – Сурхандарё, Қашқадарё, Самарқанд йўли, унда достон ё терма дўмбира жўрлигида, ички ғарғара овоз билан, иккинчиси – Хоразм йўли, унда оддий, очиқ овоз орқали ижро этилади. Бахшилик санъатининг Эргаш Жуманбулбул, ўғли, Фозил Йўлдош ўғли, Пўлкан шоир каби улуғ намояндалари халқ достончилиги намуналарини яратганлар. Улар анъанавий сюжет асосида ўзига хос гўзал асарлар ижод этдилар. Халқ достонларидаги тасвирлар, мажозийлик кўп ҳолларда муболағага ва аллитерацияга асосланади, натижада бадиий қиёфа афсонавийлаштирилган, мўъжизавийлаштирилган тарзда гавдалан-тирилади. Масалан, “Гўрўғли” туркуми достонларидаги баҳодирлардан бири – Ҳасан Кўлбар бир тўйнинг ошини еб тўймайди, муртининг ичига каламушлар ин қуриб ташлаган в.ҳ. Ёки Амин бахшининг ўзбек баҳодирларига чақириқдай янграйдиган мана бу муболаға сатрларини олайлик: Ариқ тубинда индиз, Дарё тубинда Қундуз, Тоғларни осмонга отинг, Тутдай тўкилсин юлдуз. Достонларда от ҳам асосий қаҳрамонлардан бири. “Алпомиш”да Бойчибор, “Гўрўғли” туркуми достонларида Ғирот худди одамлардай тасвирланади. Айни пайтда уларнинг учқурлиги фавқулодда ва ранг-баранг ўхшатишлар воситасида таърифланади. Масалан, Ғирот “қулоғини қалам, думини алам қилиб” елиб боради. Яъни Ғирот –муқаддас от, унинг қулоғи инсоният учун муқаддас бўлган, учи учланган адл қамиш қаламга, думи қадимий попукли муқаддас байроққа ўхшатилади. Достонларда турли бадиий воситаларнинг қўлланиши, бахшининг овози ва дўмбиранинг оҳанглари

уйғунлашиб кетади. Натижада учқур отнинг йўл босишини тингловчи ниҳоятда яққол тарзда идрок этади. Эргаш Жуманбулбул куйлаган “Равшан” достонидаги мана бу парчага эътибор қилинг: Қулон юрмас ерлардан Қувиб ўтиб боради. Булон юрмас ерлардан Бувиб ўтиб боради. Қарсоқ юрмас ерлардан Қалқиб ўтиб боради. Бўри юрмас ерлардан Бўзлаб кетиб боради... Бу тасвирдаги аллитерациялар (оҳангдош товушлар) соз ва овоз воситасида от билан яхлитлашиб кетган чавандоз қиёфаси ҳақида тасаввур беради. Бахшилик санъатида наср, назм шакллари, бармоқ вазнининг турли кўринишлари ўз аксини топади. Улар гўзаллик, улуғворлик, мўъжизавийлик, кулгилилик каби эстетик хусусиятларнинг янада бўртиб кўзга ташланишини таъминлайди. Айни пайтда бу санъат тури мақол, матал ва ҳикматларга бойлиги билан катта тарбиявий аҳамиятга эга. Фозил Йўлдош ўғлидан ёзиб олинган “Алпомиш” достонидаги Бойсари тилидан айтилган мана бу сатрларни ҳақиқий ҳикмат намунаси десак янглишмаймиз: Давлат кўнса бир чибининг бошига, Семурғ қушлар салом берар қошига. Бахшилик сўз ва ижро санъатининг уйғунлиги сифатида ҳозир ҳам ўз аҳамиятини йўқотгани йўқ. ХIХ-ХХ асрларда устоз борлиқларининг анъаналарини давом эттирган ва давом эттираётган улкан санъаткорлар етишиб чиқди. Хоразмлик Бола бахши, қашқадарёлик Қодир бахши, сурхандарёлик Шоберди бахшилар шулар жумласидан. Ватанпарварлик ғоясининг ўзбек миллий қўшиқчилик санъатидаги инъикоси. Мусиқа моҳиятан умуминсоний табиатга эга, қайси миллатга тааллуқли бўлишидан қатъи назар, мусиқа таржима қилинмайди, рассомлик санъатига ўхшаб, унинг тили – битта. Фақат ўша тилни тушуниш учун ҳар бир миллат ўз эстетик тарбиясини юксак даражага кўтариши, эстетик дидини илмий-амалий асосида шакллантириши лозим. Муҳиддин Қориёқубов ХХ асрнинг 30-йилларида, Муножот Йўлчиева 90-йилларида Париж концерт залларида берган концертларига кўпчиликка чипта етишмаган, залга

кирганлар эса уларни бир мўъжизадай тинглашган, концерт сўнгида деярли ярим соат тик туриб қарсаклар билан олқишлашган эди. Халқимиз асрлар давомида озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт орзусида яшаб келди. Шунинг учун ҳам бу орзу бугунги кунда халқимизнинг миллий тараққиёт йўлидаги асосий мақсадларидан бирига айланган. Чунки дилида Ватан туйғуси шаклланмаган, киндик қони тўкилган заминга меҳр туйғуси жўш урмаган кишини ҳақиқий инсон, деб бўлмайди. Халқимиз истиқлолга эришгандан сўнг мамлакатимизда халқ ижодининг тикланиш ва равнақ топиш жараёни жадал суратлар билан амалга ошиши натижасида ўзбек миллий қўшиқчилигимизда ватанпарварлик ғояларини тараннум этувчи қўшиқларга бўлган эҳтиёж кучайди: ватанпарварлик мавзуси қўшиқчилик санъатининг бош мавзусига айланди. Бу ҳодисани қуйидаги жиҳатлар билан изохлаш мумкин: - миллий эстетик қадриятлар, маданият ва анъаналарни, маънавиятни тиклаб фуқароларимиз қалбида миллий ғурур ва ифтихор ҳамда ватанпарварлик туйғуларини камол топтиришга замин яратганлиги; - қўшиқчилик санъати воситасида ўзлигимизни англаш, миллий ғоя ва мафкурани халқ онгига чуқурроқ сингдиришга нисбатан эстетик эҳтиёжнинг ортганлиги; - Ватанга муҳаббат туйғусини юксалтириш билан кишиларда “озод Ватан”, “обод Ватан”, “эркин ва фаровон ҳаёт” тушунчаларига янгича ёндошувни шакллантириш. Ватанпарварлик мазусини қўшиқчилик санъатининг бош мавзусига айлантиришдан кўзланган асосий мақсад - истиқлол даврига мос янги миллий рухда яратилган қўшиқларни оммалаштириш орқали ёшларни Ватанга муҳаббат ва садоқат рухида тарбиялашдан иборат. Зеро, президентимиз И.А.Каримов таъкидлаганидек, “Энг гўзал ва дилбар қўшиқлар Ватан ҳақидаги қўшиқлардир. Бундай жозибадор қўшиқлар элэлатларни бирлаштиради, уларни тинч-тотув ва осойишта яшашга, Ватанни

ҳар жиҳатдан юксалтиришга, кўз қорачиғидай авайлаб асрашга ва кўксини қалқон қилиб ҳимоя қилишга даъват этади.” Бугунги кунда ватанпарварлик ғоясининг ўзбек миллий қўшиқчилик санъатининг бош мавзусига айланиши эстетик заруриятни тақазо этади. Буни бир қатор омиллар орқали кўрсатиш мумкин. Биринчи омил - тинчлик ва барқарорлик. Яъни, жамиятдаги барқарорлик, миллатлар ва фуқаролараро тотувлик, сарҳадларимиз дахлсизлиги ва мамлакатимизнинг ҳудудий яхлитлигини таъминлаш ва хавфсизлик тизимини яратиш билан боғлиқ улуғвор ҳодисаларни қўшиқчилик санъатида тараннум этилиши. Иккинчи омил - ёшлар масаласи. Маълумки, мазкур масала умумжамият миқёсидаги долзарб масалалардан бири бўлиб, у эстетик тарбия жараёнини барқарорлаштиришни тақазо этади. Чунки, ёшлар қандай ғоялар билан қуролланган бўлса, уларнинг амалиётдаги фаолияти ва феъли-атвори ҳам шунга яраша бўлади. Учинчи омил - бадиий талқин. Санъатда бир мавзу, бир муаммо ҳар хил йўл билан очиб берилади. Қизиғи шундаки, ҳар бир бадиий талқин бошқасини такрорламайди. Масалан, Ватан, ватанпарварлик мавзуидаги юзлаб қўшиқлар бор, лекин уларнинг бирортаси иккинчисини айнан қайтармайди: ҳаммаси янги ва ўзига хос. Жамиятнинг интеллектуаллашуви иқтисодиётнинг ривожланиши санъат учун муҳим омил эмас. Санъат бундай омиллар билан иш кўрмайди, унинг ўз ички тараққиёт қонунлари бор. Улар жамиятнинг маънавий олами билан, қадриятлар қандай англанганлиги ва қадрланганлиги, тарихий даврлараро рўй берадиган руҳ янгиланиши, даҳоларнинг дунёга келиши каби сабаблар билан боғлиқ. Тўртинчи омил - миллий ўзликни англаш. Бу мустақилликни мустаҳкамлашга фидоий бўладиган ёшларни эстетик жиҳатдан тарбиялашда кўринади. Зеро, Президент Ислом Каримовнинг «Биз фидоий ватанпарварларни тарбиялашимиз, “Элим деб, юртим деб яшовчи, шу йўлда хатто жонини ҳам аямайдиган”, “Ўзидан сўнг озод ва обод Ватан

қолдирадиган” фарзандларни тарбиялашимиз замон ва мустақиллик талабидир” - деган фикрлари мазкур омилнинг эстетик асосидир. Бунга юртимизда яшаётган ҳар бир киши миллатидан қатъий назар масъул бўлмоғи лозим. Ёшларимиз тафаккурида ўзлигини унутмаслик, ота-боболарнинг муқаддас қадриятларини асраб-авайлаш ва ҳурмат қилиш фазилатини қарор топтириш, уларнинг «Мен ўзбек фарзандиман” деб, ғурур ва ифтиҳор билан яшашига эришиш эстетик тарбияга доир ишларнинг марказида туриши лозим. Ватанпарварлик ғоясини қўшиқчилик санъати орқали тараннум этилиши жамият маънавий ҳаётида ўзига хос аҳамият касб этади. Бу ўз навбатида, фуқароларнинг эстетик маданиятини юксалтиришга, уларни гўзаллик ва улуғворлик руҳида тарбиялашдаги мавжуд бўшлиқни тўлдиришга муайян маънода хизмат қилади. Миллий мафкурамизнинг Ватан равнақи ғоясини ўзбек миллий қўшиқчилик санъати орқали ифодалашдан кўзланган асосий мақсадлар ўзида ижтимоий-эстетик мазмун касб этади. Бу мазмун жамиятимиз фуқароларини: - истиқлолни абадийлаштиришга бўлган интилишларини мустаҳкамлайди; - умумбашарий қадриятлар тизимида миллий қўшиқчилигимизнинг нуфузини янада оширади; - ёшларнинг эстетик маданиятини юксалтиради; - халқни обод ва озод Ватан, тинч ва фаровон ҳаётни қуришга, жамият ва миллат равнақи йўлида бирлаштиришга ундайди. Ватан ҳақидаги қўшиқлар умумийлик мезонига асосланади: у ёш, жинс, миллат танламайди. Тўғри, қўшиқларнинг аксариятини севги, муҳаббат, вафодорлик мавзуидаги қўшиқлар ташкил этади. Бироқ, Ватан ва унинг равнақини тараннум этувчи қўшиқларнинг эстетик мазмуни аксарият ҳолларда барча ёшдагиларга маъқул бўлади. Чунки, унда гўзаллик, улуғворлик каби юксак туйғулар инсоннинг эстетик тафаккурига ва эстетик туйғуларига бирдек мос келади. Масалан, бугунги кунда халқимизнинг

севимли қўшиғига айланган “Мен нечун севаман Ўзбекистонни?” шеъридаги қўйидаги мисраларга эътибор беринг: Мен нечун севаман Ўзбекистонни, Тупроғинг кўксимга айлаб тўтиё, Нечун Ватан дея еру осмонни, Муқаддас атайман, атайман танҳо? Ёки қўшиққа айланган қуйидаги мисралар мамлакатимизда яшаётган барча миллатларнинг умумий манфаатларига мос келади: Кўнглимизда ёнган чироқдир, Яшнаб турган яшил тупроқдир. Улуғ зотлар ётган тупроқдир,Бу - Ватанни кўтармоқ керак. Маърифатда ривож чораси, Малҳам топсин дарду-пораси. Кўзимизнинг оқу-қораси,Бу - Ватанни кўтармоқ керак. Она умрин тилаган каби, Ажинларин силаган каби, Фарзандларнинг соф бўлсин қалби, Бу - Ватанни кўтармоқ керак. Айниқса, мамлакатимизда доимий ўтказиб келинадиган “Ўзбекистон – Ватаним маним” қўшиқ танловида ижро этиладиган қўшиқлар Ватанга муҳаббат, унинг гўзаллиги ва улуғворлигини асраш ва ҳимоя қилиш каби эстетик мазмун билан йўғрилганлиги муҳим аҳамиятга эга. Шуни таъкидлаш лозимки, ватан ранақи ғоясининг қарор топиши бевосита мамлакатдаги тинчлик, осойишталик, барқарор тараққиёт каби юксак қадриятларга боғлиқ. Бу қадриятларнинг эстетик мазмуни жамият аъзоларининг эстетик дунёқарашида, тасаввурида, жисмоний ва ақлий меҳнатнинг уйғун холда ривожланишида намоён бўлади. Зеро, Ватан, истиқлол, ёшлик дўстлик ва энг азиз инсоний туйғулар тараннум этилган қўшиқлар айтиш мумкинки, халқимиз, ёшларимиз маънавияти ривожига, мустақилликни мустаҳкамлашга муносиб хисса бўлиб қўшилади. “Ўзингдан қўймасин, халқим!», “Ватан ягонадир», “Улуғимсан, Ватаним” каби ўнлаб, юзлаб қўшиқлар халқимизни, ёшларимизни истиқлолни асраб-авайлашга, ватанпарварликка ундамоқда. Мисол учун ёшлар мадҳиясига айланган «Фидойинг бўлгаймиз сени - Ўзбекистон” қўшиғининг сўз, оханг, ижро

уйғунлигидаги қудратли таъсирини хис қилиш қийин эмас. Ёки хонанда Севара Назархон томонидан ижро этилган “Ватаним” деб номланувчи қўшиқнинг матни Ватанни севишга, ардоқлашга, боболаримизнинг жасоратига чуқур ҳурмат билан қарашга ундайди: Мен дунёни нима қилдим, Ўзинг ёруғ жаҳоним, Ўзим ҳоқон, Ўзим султон, Сен тахти Сулаймоним Ёлғизим, Ягонам дейми, Топинган кошонам дейми, Ўзинг менинг улуғлардан Улуғимсан, Ватаним... Сен Хўжандсан, Чингизларга Дарбозасин очмаган, Темурмалик орқасидан Сирдарёга сакраган, Муқаннасан қорачиғи Оловларга сачраган, Широқларни кўрган чўпон Чўлиғимсан, Ватаним. Сен - шохлари осмонларга Тегиб турган чинорим, Ота десам, ўғлим деб, Бош эгиб турган чинорим, Кўнглимдаги ифтихорим, Қўйнимдаги туморим, Ўзинг менинг улуғлардан Улуғимсан, Ватаним! Бугунги кун ёшларнинг дунёқарашини ўзгартириш ҳамда уларни маънавий-эстетик жиҳатдан етук ва жисмонан соғлом бўлиши учун амалий ишлар кўламини кенгайтиришни тақазо этмоқда. Чунки ёшлар муаммоси алоҳида эътибор ва масъулиятни талаб этади. Мамлакатимизда 208 йилни “Ёшлар йили” деб эълон қилинишининг асосий сабаби ҳам мамлакат аҳолисининг 60% дан кўпроғини ташкил этувчи ёшларнинг эстетик бой

дунёқарашга эга бўлган шахслар қилиб тарбиялаш ишларини янада мустаҳкамлашдан иборатдир. Ёшлар йили муносабати билан ишлаб чиқилган Давлат Дастурининг “таълим ва кадрлар тайёрлаш сифатини тубдан ошириш, мустақил фикрлайдиган, ўзининг қатьий ҳаётий эътиқод ва қарашларига эга бўлган ёшларни тарбиялаш” деб номланган бўлимида ёш авлодни юксак маънавий-ахлоқий фазилатлар ва ватанпарварлик рухида тарбиялаш, уларни етук гражданлар этиб шакллантириш тизимини янада такомиллаштириш масалаларига алоҳида эътибор қаратилган. Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, ёшларда эстетик идеални шакллантиришда қўшиқ санъатининг алоҳида ўрни бор. Қўшиқнинг ўзига хос хусусияти шундаки, у инсоннинг изтироб ва туйғуларини, хиссиётли ички дунёсини очиб беришда муҳим аҳамиятга эга. Шу боис мамлакатимизда ёшларнинг салоҳиятлари ва ижодкорлик қобилиятларини намоён эттиришга жиддий эътибор қаратилмоқда. Бу борада юртимизда бир қатор маънавиймаърифий тадбирлар, кўрик-танловлар, фестиваллар ўтказиб келинади. Жумладан, Самарқандда ўтказиладиган Халқаро “Шарқ тароналари” мусиқа фестивали, «Азиз она юртим наволари” деб номланган миллий эстрада қўшиқлари республика танлови, “Шу азиз Ватан барчамизники”, “Ўзбекистон – Ватаним маним” каби қўшиқлар байрамида миллий мафкуранинг ватан равнақи ғояси халқ қалбига янада чуқурроқ сингиб бормоқда. Айниқса, ўзбек миллий мусиқа санъатини ривожлантириш, ёш истеъдод эгаларига кенг имкониятлар яратиш, уларни қўллаб-қувватлаш, моддий ва маънавий рағбатлантириш ҳамда эстрада қўшиқчилигининг ютуқ ва тажрибаларини умумлаштириш, соҳа тараққиёти учун зарур шароитлар яратиш, Ватанга муҳаббат, ватанпарварлик ғояларини акс эттирувчи бадиий юксак асарларни тарғиб этиш мақсадида қатор қарор қабул қилинди. Бу борада Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг “Иқтидорли ёшлр учун “Ниҳол” мукофотини таъсис этиш тўғрисида”ги Қарори (200 йил 25 август), «Эстрада қўшиқчилик санъатини янада ривожлантириш тўғрисида”ги Қарори (201 йил 26 июн) анъанавий ва замонавий қўшиқчилик

санъатининг ўзбек мусиқа маданияти тараққиётидаги ўрни, ғоявий-бадиий йўналишлари, уни миллий ва умуминсоний қадриятлар билан уйғунликда ривожлантириш тамойилларини белгилаш ҳамда бу борадаги ишларни самарали ташкил этиш учун кенг имкониятлар яратди. Хулоса қилиб айтганда, миллий истиқлол мафкурасининг Ватан равнақи, юрт тинчлиги, халқ фароонлиги, комил инсон, ижтимоий ҳамкорлик, миллатлараро ҳамжиҳатлик, диний бағрикенглик каби ғояларини халқ онгига сингдиришда санъат энг муҳим воситага айланади. Зеро, юқорида кўриб ўтган санъат турлари истиқлолни ҳамма нарсадан муқаддас биладиган соғлом авлодни эстетик жиҳатдан тарбиялашда, фуқароларнинг эстетик дунёқарашини ўстиришда, уларни эстетик маданиятини юксалтиришда маънавий асос бўлиб хизмат қилади. Санъат турларининг ўзаро алоқадорлиги ва жанр муаммоси Биз нафосат фалсафасининг асосий тушунчалари ҳақида фикр юритганимизда, уларнинг ўзаро диалектик алоқадорлиги мавжуд эканини айтиб ўтган эдик. Шундай ҳолатни санъат турларида ҳам учратамиз. Маълумки, ўз ҳолича мавжуд бўлган санъат тури йўқ. Муайян санъат тури бошқасидан ёки бошқаларидан нималарнидир ўзига олади ва нималарнидир унга ёки уларга беради, бу - санъат турларининг яшаш шарти. Масалан, меъморлик санъати ҳайкалтарошликдан, рассомликдан, кўргазмали-амалий санъатдан «фойдаланади». Биз гўзал бино пештоқида бўртма ҳайкалларни, япроқнусха безакларни, деворий расмларни – панноларнинг меъморий уйғунлик асосидаги яхлитлигини кўриб эстетик завқ оламиз, ёки Алишер Навоий номидаги Давлат академик катта опера ва балет театри биноси фойесининг деворига буюк рассомимиз Чингиз Аҳмаров чизган гўзал монументал расмларни худди «иккинчи театр»дек томоша қиламиз. Мусиқа билан бадиий адабиётнинг, театр билан рассомликнинг в.б. санъат турларининг ҳам ўзаро алоқадорлиги шу тарзда ривожланади. Бундай алоқаларни нафосат фалсафасида синтезлашув – омухталик деб ҳам аташади.

Санъат турлари синтезида бир ғоявий ният, бир услуб ва бир ижро яхлитлигида уюшган бадиий қиёфа, ёки бадиий қиёфалар тизими ҳар хил санъат турлари қонун-қоидаларга биноан яратилган бўлади, яъни унда турли санъатлар бадиий воситалари ва мажозийлик унсурлари эстетик идрок учун уйғун бир яхлитликни ташкил этади. Ҳозирги пайтда биз санъат турларининг уч хил синтезини учратишимиз мумкин. Булар: пластик санъатлар синтези (кўриб ўтганимиз меъморликда ҳайкалтарошлик, рассомлик ва кўргазмалиамалий санъат турларининг омухталиги); санъатларнинг театрлашган синтези (мусиқа, рассомлик, рақс санъатларининг театр орқали, саҳнадаги омухталашуви); санъатларнинг киноматографик синтези (деярли барча санъат турларининг монтаж тамойили асосида экрандаги омухталашуви). Синтезлашув жараёнлари фан-техника тараққиёти натижасида маълум маънода янги санъат шаклларини, янгича ижод турларини вужудга келтирди. Шунинг учун уларни биз синтетик санъатлар деб атаймиз, театр, мусиқа, рақс, эстрада, цирк в.б. шулар жумласидан. Уларда деярли бошқа барча санъат турлари актёр ижроси, саҳна динамикаси асосида синтезлашади. Кино ва телевидение эса “энг синтетик” санъат турлари ҳисобланади, зеро уларда синтетик бадиий қиёфа яратилади. Умуман, синтетик санъат турларини эстетик идрок этар эканмиз, бир вақтнинг ўзида уларни ҳам томоша қилишимиз, ҳам тинглашимиз мумкин. Шундай қилиб, кўриб турибмизки, санъат турларининг ўзаро алоқалари шу қадар мустаҳкам, хилма-хил ва миқёслики, бу алоқадорлик ҳатто турли санъат унсурларидан янги санъат турини яратиш қудратига ҳам эга. Санъатда жанр муаммоси. Биз юқорида санъатнинг хилларга ва турларга бўлинишини ҳамда ҳар бир санъат тури воқеликни эстетик инъикос эттиришда ўзига хос мавқега эга эканини кўриб ўтдик. Санъат турларининг ўзи ҳам ана шундай муайян қисмларга бўлинади – уларни биз жанрлар деб атаймиз.

Эстетикага доир адабиётларда жанрни санъатшунослик фанларининг муаммоси деб ҳисоблаш ва унинг эстетик моҳияти тўғрисида енгил-елпи тўхталиб ўтиш ҳоллари кўп учрайди. Бу – нотўғри ёндашув: эстетика санъат хилини, ундан келиб чиқадиган турларни, бадиий асарни атрофлича ўргангани ҳолда, санъат тури билан бадиий асар оралиғидаги жанр муаммосига жиддий эътибор қилмай, ўтиб кетолмайди. Чунки ҳеч бир санъат тури тўғридан-тўғри ўзини намоён эта олмайди, фақат жанр воситасидагина муайян санъат турига оид бадиий асар вужудга келади. Аввало шуни айтиш керакки, жанр санъатнинг кўзгуси, ҳар бир жанркўзгу воқеликни ўз ҳажми – инъикос доирасида акс эттиради. Масалан, романнинг инъикос доираси – бошқа, ҳикояники – бошқа. Биз юзлаб романларни, ҳикояларни, натюрмортларни, қўшиқларни биламиз. Лекин уларнинг бирортаси иккинчисини такрорламайди. Масалан, улкан ўзбек адиби Шукур Холмирзаевнинг ҳикоялари ўзаро бир-биридан ҳам, Саид Аҳмаднинг ёки Фолкнернинг ҳикояларидан ҳам фарқ қилади. Айни замонда биз уларнинг ҳаммасини “ҳикоя” деган ном билан атаймиз. Ана шу умумий ном жанр деб аталади. Шундан келиб чиқиб, жанрни санъатнинг тарихий тараққиёти мобайнида кўплаб асарларда такрорланадиган, бироқ воқеликни санъаткорнинг нигоҳи билан ўзига хос йўлда акс эттирадиган ягона композицион тузилма, десак хато қилмаган бўламиз. Санъат турларининг жанрларга бўлиниши уларни таснифлаштириш сингари мураккаб, “моторни йиғганда, доимо бир неча мурват ортиб қоладиган” эстетик муаммо. Бунинг сабаби, бир томондан жанрларнинг ниҳоятда ранг-баранглиги бўлса, иккинчи томондан , уларнинг санъат турларидаги мавқеини белгилашдаги фикрлар хилма-хиллиги, яъни кўп ҳолларда муайян жанр ҳақиқатан ҳам жанрми ёки унинг кўринишларидан бирими деган масала эстетиклар олдида кўндаланг туради. Масалан, бадиий адабиётдаги жанрлар бўлиниши энг мураккаб бўлган санъат туридаги шеър жанрини олиб кўрайлик.

Шеър ўзи, қисса ёки достондан фарқли ўлароқ, алоҳида жанр, лекин айни замонда у интим, ижтимоий, фалсафий, манзаравий, ҳажвий жанрларда ёзилиши мумкин. Демак, шеър жанри яна жанрларга бўлинади. Бундай жанрий бўлиниш кўпроқ ғоявий-ҳиссий табиатга эга: интим шеър – лирик қаҳрамоннинг ишқий, субъектив кечинмаларини акс эттиради, фалсафий шеърда эса – ҳикматли хулосага, донишмандликка мойиллик биринчи ўринда туради в.ҳ. Айни пайтда бундай шеърлар ҳар хил кўринишларда ёзилиши мумкин; ғазал, сонет, рубоий, масал в.б. Энди савол туғилади: шеър – жанр, фалсафий шеър – жанр бўлса, унда ҳикматли сатрлардан иборат ғазал шаклидаги шеър нима? Уни жанр нуқтаи назаридан фалсафий шеър деймизми, ёки ғазалми? Шунингдек, Ойбекнинг “Навоий” асари романми ё тарихий роман жанридаги бадиий ижод маҳсулими? Бу борадаги тадқиқотларнинг сўнгги хулосаси тизимли таҳлил натижалари бўлиб, унга кўра жанрлар босқичма-босқич бўлиниш табиатига эга. Яъни, роман ҳам жанр, тарихий роман ҳам жанр, ҳажвий роман ҳам жанр в.ҳ. Дарҳақиқат, ҳозирча санъат турларининг бундан қулайроқ жанрий бўлинишини тасаввур қилиш қийин. Тўғри, баъзи эстетиклар, жанр ва унинг кўринишлари деган атамани қўллашни таклиф этишади, комедия – жанр, кинокомедия – жанрнинг бир кўриниши ёки шакли. Лекин бундай, дейлик, тарихий романни – роман жанрининг тарихий кўриниши деб аташимиз ноамалий ва сунъий эканини ҳамма яхши ҳис қилса керак. Бунинг устига, шундай асарлар борки, улар бир неча жанрга бирваракай таалуқли бўлиши мумкин. Олайлик, Фитратнинг “Қиёмат” асарини ҳам ҳикоя, ҳам ҳажвий ҳикоя, ҳам хаёлий ҳикоя тарзида жанрларга бўлишимиз мумкин. Баъзан икки алоҳида, ҳатто бир-бирига қарама-қарши жанр бирлашиб, янги жанрни ташкил этганини кўрамиз. Масалан, театр санъатида трагикомедия жанри мавжуд. Шунингдек, бир жанр икки ва ундан ортиқ санъат турига “хизмат” қилиши мумкин. Мисол учун телефильм ҳам кино, ҳам телевидение санъатида, манзара жанри эса, ҳам рассомлик ҳам бадиий адабиётда

қўлланилади. Фарқ шундаки, улар бадиий асарни ўзлари таалуқли бўлган санъат турлари талаблари воситасида яратилишини таъминлайдилар. Умуман, санъат тарихида жанрларнинг доимий ўзгариб туриши– янгиланиши, эскириши, кўпайиши, истеъмолдан чиқиб кетиши табиий холдир. Чунки жамият тараққиёти, инсон шахсининг чексиз даражадаги ўзгариб бориши анъанавий жанрлардан кечиш ва янгиларини яратишни талаб қилади. Масалан, кейинги икки аср мобайнида шеърий роман, шеърий қисса, шеърий новелла жанрлари вужудга келгани ҳолда, ўнлаб “эскирган” шеърий жанрлар истеъмолдан чиқиб кетди. Бироқ, бундай ҳодисаларнинг ҳеч бири қандайдир кўрсатмалар ёки қонунлар талаби асосида рўй бермайди, балки санъатнинг демократик хусусиятидан келиб чиққан ҳолда, санъаткор ва бадиий асарни идрок этувчи ўртасидаги бир-бирини тушунишнинг пировард натижаси сифатида воқе бўлади.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. –Тошкент: Маънавият, 2008. 2. Каримов И.А. Биздан озод ва обод Ватан олсин. –Тошкент: Ўзбекистон, 1996. 3. Абдуллаев Е. Санъат тарихи. Дарслик. –Тошкент: Ўқитувчи, 1998. 4. Абдуллаев Р. Обряд и музыка. В контексте культуры Узбекистана и Центральной Азии. –Тошкент, 2006. 5. Алавия Музайяна. Ўзбек халқ маросим қўшиқлари. –Тошкент: Фан, 1974. 6. Абдулла Шер. Эстетикада ижодкор муаммоси. “ЎзМУ хабарлари” журнали. –Тошкент, 2009. №4. 7. Алиев А. Маънавият, қадрият ва бадиият. –Тошкент: Ўзбекистон, 2003. 8. Ахмедова Н. Живопись Центральной Азии ХХ века: традиции, самобытность, диалог (особенности формирования и развития). – Ташкент: Шарк, 2004.

Похожие

Ахлокнинг маънавият тизимидаги урни

Ўзбекистоннинг жаҳон ижтимоий тараққиёти тизимидаги ўрни

Санъатнинг нафосатли моҳияти ва бадиий ижод жараёни

Санъатнинг нафосатли моҳияти ва бадиий ижод жараёни

Санъатнинг нафосатли моҳияти ва бадиий ижод жараёни