Ўзбекистоннинг жаҳон ижтимоий тараққиёти тизимидаги ўрни - Философия - Рефераты

Ўзбекистоннинг жаҳон ижтимоий тараққиёти тизимидаги ўрни

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

120.5 KB

Ўзбекистоннинг жаҳон ижтимоий тараққиёти тизимидаги ўрни Режа: 1-. Ҳозирги даврда жаҳон ва мустақил Ўзбекистон 2-. Ҳозирги даврда Ўзбекистон Республикаси ривожининг ўзига хос хусусиятлари 3-. Ўзбекистоннинг жаҳон ҳамжамиятига интеграцияси 4-. Мамлакат ривожининг истиқболлари

1-. Ҳозирги даврда жаҳон ва мустақил Ўзбекистон Маълумки, Совет Иттифоқининг барҳам топиши ва социалистик тизимнинг таназзулидан сўнг, ер юзининг 1/6 қисмидан кўпроғини ташкил этувчи ҳудудда фаол ислоҳотлар даври бошланди. «Дунё харитасида янги мустақил давлатлар пайдо бўлди. Улар, ҳозирги тил билан айтганда, социалистик ўтмишга эга бўлган, ўз сиёсий мустақиллигини тинч йўл билан қўлга киритган давлатлардир. Бу давлатлар мустақил ривожланиш ва ижтимоий муносабатларни янгилаш йўлига қадам қўйди» 1 . Кейинги жаҳон ижтимоий ривожи постсоциалистик маконнинг қандай йўл ва қайси мақсадга қараб ҳаракат қилишига кўп жиҳатдан боғлиқ бўлиб қолмоқда. Ушбу барча мамлакатларда фаол ислоҳотлар бошлаб юборилди. Бу ерлардаги ислоҳот жараёнлари қанчалик чуқур бўлмасин, улар ҳозирги давр жаҳон ижтимоий ривожининг асосий заруриятлари бўлмиш икки объектив тенденция – интеграция ва дифференциация, глобаллашув ва индивидуаллашув таъсири натижасида содир бўлмоқда. Бир томондан, давлатлар ва халқлар ўртасида интеграцион жараёнлар ва ҳамкорлик кучайиб, ягона сиёсий ва иқтисодий маконнинг юзага келиши билан ягона халқаро норма, қоида ва стандартларга ўтиб борилмоқда. Бу, айниқаса, жаҳон иқтисодиёти ривожи, халқаро иқтисодий алоқаларнинг жадал суръатлар билан ўсиши, уларнинг структурасидаги сифатий ўзгаришлар, янги иқтисодий ташкилот ва бирлашмаларнинг юзага келиши, жаҳон жамоатчилиги ҳаётида халқаро иқтисодий ташкилотларни ролини ошиб бориши мисолида яққол намоён бўлмоқда. Ҳозирги даврда ягона жаҳон цивилизациясининг иқтисодий асосини ташкил этиш билан боғлиқ жараёнлар авж олмоқда. Бошқа томондан эса, ўтган ХХ аср Биринчи жаҳон урушидан сўнг австро-венгер ва Усмон империяларининг, Иккинчи жаҳон урушидан сўнг эса мустамлака империяларнинг, СССР парчалангандан сўнг шўролар империясининг таназзули ва ҳ.к. империяларнинг барҳам топиш асри бўлди. Суверенитет, ўз ҳудудига эга бўлиш, бошқаларнинг ички ишларига аралашмаслик каби анъанавий тамойилларга эга бўлган миллий давлатчилик – халқларнинг сиёсий бирлигининг энг мақбул моделига айланиб бормоқда. Жаҳонда ҳақиқий «этник (ренессанс) уйғониш» 1 И.А.Каримов. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари //Ўзбекистон: буюк келажак сари. Т., «Ўзбекистон», 1998. 417-б.Янгиланиш ва туб ўзгаришлар йўлининг танланиши

кузатилмоқда. Қуйидаги далиллар бунинг ёрқин исботидир. 1965 йилда дунёда 100та суверен давлат бўлган бўлса, 1990 йилда уларнинг сони 160 тага, 1992 йилда 175 тага этди 2 , ҳозирги пайтда эса БМТга 187 та давлат кирган. Айнан миллий давлатлар ҳозирги замон халқаро муносабатларининг асосий субъектини ташкил этиб бормоқда. Ўзбекистон собиқ Совет Иттифоқининг бошқа республикалари каби унинг барҳам топиши натижасида давлат мустақиллигига эришганига қарамай, мамлакатимизнинг миллий мустақиллиги илдизлари жуда чуқурдир. Ўзбекистон мустақилликка эга бўлиши билан унинг ўз мустақил ривожи йўлини танлаш биринчи даражали ҳаётий муҳим вазифага айланди. Маълумки, миллат – энг аввало, этнотарихий умумиятдир. Миллатларнинг идентификацияси, сифатан аниқланиши охир оқибат улар жойлашган ҳудуддаги табиий шароит га боғлиқдир. Кишилар фаолиятининг шарт-шароитлари таъсирида « менталитет » тушунчаси билан белгиланадиган уларнинг маданий норма ва идеаллари, қадриятлари, тамойиллари шаклланади. Миллий менталитет , миллатнинг бошқа жиҳатлари каби ўз-ўзини сақлаш, у ёки бу ҳодиса ва нарсаларни қабул килиш ёки рад этиш, такрор ишлаб чиқариш, ривожлантириш хусусиятига эга. Муайян тарихнинг турли сўқмоқлари, эгри-бугри йўллари, ижтимоий мўлжал ва сиёсий тизим, давлатчилик шаклларининг ўзгариши миллат тақдирини, унинг мавжудлигини ёки йўқ бўлиб кетиш масаласини ҳал эта олмайди. Буни ўзбек ва бошқа Марказий Осиё миллатларининг этногенезида кузатиш мумкин. Ҳозирги даврдаги ўзбекларнинг авлод-аждодлари мелоддан аввалги 1- мингйиллик бошларида Ўрта Осиёнинг дарёлари оралиқларини эгаллаган қадимги қабилавий жамоалар – саклар, массагетларга бориб тақалади. Милодий 1-минг йилликнинг ўрталарига келиб, бу ерда биринчи давлатчилик уюшмалари – Сўғд, Хоразм, Бақтрия, Марғинона вужудга келди. Мамлакатимизнинг қадимги цивилизация ўчоқларидан бири ва давлатчиликнинг чуқур анъаналарига эга эканлигини унинг қулай табиий шароитлари билан бирга, геостратегик аҳволи – Осиё қитъасининг марказида, Шарқ ва Ғарбни боғловчи йўл чорраҳасида жойлашгани билан ҳам тушунтириш мумкин. Лекин айнан шу қулай шароитлари туфайли Марказий Осиё унинг бутун тарихи давомида кучли давлат ва 2 Қаранг: Об щ ественн ы е науки и современность. 1995. №5. 141-бет.Мустақиликнинг тарихий илдизлари

империяларнинг босқинчилик ниятлари марказида бўлди. Марказий Осиё халқлари Ахмонийлар даврида эронликларнинг, Александр Македонскийнинг, VII асрда арабларнинг, XII асрда мўғулларнинг ва ҳ.к. босқинларини бошдан кечирдилар. Буюк Темур ҳукмронлик қилган даврда Марказий Осиё, Эрон, Кавказорти, Шимолий Ҳиндистонни ўз ичига олган кучли марказлашган давлатнинг асосини ташкил этди. XVII-XVIII асрларда бу ерда икки хонлик – Хива ва Қўқон хонликлари ва Бухоро амирлиги вужудга келди. XIX асрнинг сўнгги чорагида улар зўрлик йўли билан Россия империяси таркибига киритилди. Марказий Осиё халқлари мустақиллиги учун курашиш жараёнида мураккаб тарихий йўлни босиб ўтган, лекин ҳар доим ўзлигини, этник муайянлигини сақлаб келган. Одатда, (салб) босқинчилик юришларида иштирок этган ва ўлкамиз ҳудудида қолиб кетган бошқа этник гуруҳ вакиллари маҳаллий аҳоли билан қўшилиб кетишган, уларнинг тили, анъана ва расм-русумларини қабул қилишган. Шўролар даврида миллий давлатчилик асосида бўлиниш натижасида марказий осиёлик миллат ва халқларнинг номларини олган давлат тузилмалари – Ўзбекистон, Тожикистон, Туркманистон, Қозоғистон, Қирғизистон ССР ва Қорақалпоғистон АССР вужудга келтирилди. Моҳиятан унитар давлатчилик шароитида бу республикаларнинг тантанали равишда эълон қилинган мустақиллиги амалда уйдирмага айланган эди. Янгидан ташкил топган республикаларнинг иқтисоди марказдан бошқарилган. Миллий анъана ва расм-русумларни бажаришга тўғоноқлар қўйилди, миллий тилнинг аҳамияти камситилди, асрлар давомида кишиларнинг маънавий маданияти ва турмушининг ажралмас қисми бўлган дин ва халқларнинг эътиқодлари қувғинга учради. Таъкидлаш жоизки, бундай жараёнлар СССРнинг нафақат Марказий Осиёдаги, балки бошқа барча республикаларида, шунингдек Россияда ҳам кузатилди. Айнан шу ҳол кўп жиҳатдан Совет Иттифоқининг осон ва тез таназзулга учрашига таъсир кўрсатди. 2-. Ҳозирги даврда Ўзбекистон Республикаси ривожининг ўзига хос хусусиятлари Ўзбекистон мустақиллиги эълон қилинган пайтдан бошлаб унингДавлат суверенитети - нинг объектив шартлари ва субъектив омиллари

ривожида янги босиқич бошланди. Ҳақиқий, реал давлат суверенитет ининг объектив (ички ва ташқи) шароитлари ва субъектив омиллари вужудга келди. Таъкидлаш жоизки, бутун постсоциалистик маконда бўлгани каби Ўзбекистонда ҳам янги давлатчиликнинг қарор топиши ва ривожланиши жамиятдаги чуқур ижтимоий ўзгаришларнинг юз бериши, советлар давридаги бир ижтимоий тузумдан бошқасига, яъни ҳозирги замонда дунёнинг кўпчилик мамлакатлари ривожининг асосини ташкил этувчи бозор иқтисодиётига ўтиш билан мос келади. Республикада бу жараёнга бошчилик қилувчи сиёсий кучлар шаклланди, янги миллий элита вужудга келди. Мамлакатнинг сиёсий раҳбарияти жамият олдида турган яқин ва истиқболдаги мақсадларни аниқ белгилаб берди, уларни амалга оширишнинг йўллари ва механизмларини ишлаб чиқди. «Пировард мақсадимиз ижтимоий йўналтирилган барқарор бозор иқтисодиётига, очиқ ташқи сиёсатга эга бўлган кучли демократик, ҳуқуқий давлатни ва фуқаролик жамиятини барпо этишдан иборат» 1 ,-деб кўрсатилди. Дунёда шу сингари масалаларни ҳал этишнинг бой тажрибаси тўпланган. Бу ерда гап Ўзбекистон халқининг миллий ўзига хослиги, тарихий илдизлари, турмуш уклади, анъаналари, менталитети каби кўплаб специфик омилларни ҳисобга олган ҳолда дунёда тўпланган ижобий тажрибадан оқилона фойдаланиш ҳақида бормоқда. Энг аввало, республика қулай геосиёсий шароитга эга. У Евроосиёнинг ўзаро кесишадиган йўллари чорраҳасида жойлашган бўлиб, ўзининг мустақил энергетик ва сув тизими билан Марказий Осиё минтақасининг қоқ марказини ташкил этади. Бу ерда аграр сектор ривожи ва жаҳон бозорида айниқса харидоргир бўлган, қимматбаҳо қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини, айниқса пахта етиштириш учун қулай табиий-иқлимий шароитлар мавжуд. Шу билан бирга минтақа иқтисодиёти тўғридан-тўғри табиий омиллардаги ўзгаришларга боғлиқ бўлиб, унда сунъий суғориш ва ирригация системалари ҳамда сув ресурслари ва ҳосилдор ерларнинг камлиги алоҳида аҳамият касб этади. Демографик вазиятнинг ўзига хослиги – аҳолининг йиллик табиий ўсиши ниҳоятда юқори (ўртача 2,5%), оиланинг таркиби – ўртача 5,5 кишидан иборат, болалар аҳолининг 43% ни ташкил этади, 60% аҳоли қишлоқ ҳудудларида истиқомат қилади, аҳоли миграцияси паст ва ҳ.к. Аҳоли миллий таркибининг ўзига хослиги – 70% га яқини ўзбеклар, қолганлар – ўз 1 И.А.Каримов. Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида//Ўзбекистон: буюк келажак сари. Т.1998.179-б.

маданияти ва анъаналарига эга бўлган 100 дан ортиқ миллат ва элатларнинг вакиллари ҳисобланади. Бу ерда оила манфаатларининг устуворлиги, турмуш фаолиятининг жамоатчиликка мойиллиги, ижтимоий ўз-ўзини бошқариш институти бўлмиш – маҳаллани асраш ва мустаҳкамлаш кабиларда намоён бўладиган турмуш укладининг миллий ўзига хослиги, мусулмон турмуш тарзи, шарқона цивилизвацияга тегишли томонлари мавжуд. Миллий менталитетнинг ўзига хос этнопсихологик стандартлари хусусан, кишиларнинг қадриятлар тизимида, қарор топган хулқ отвор нормалари, қоидалари ва стереотипларида рўй бераётган янгиликларга, кескин ўзгаришларга эҳтиёткорона муносабатларида кузатиш мумкин. Диний ҳамда аслида халқ анъаналари ўзаро уйғунлашиб кетган. Шунингдек, аввалги даврда хулқ-атвор ва қадриявий мўлжалларда шаклланган стереотиплар – ижтимоий тенгликка, меҳнат қилиш ҳуқуқининг кафолатланиши, бепул таълим ва тиббий хизматга бўлган интилишларнинг мавжудлигини ҳам ҳисобга олмасдан иложи йўқ. Маъмурий буйруқбозлик тизими даврида вужудга келтирилган инсоннинг мулкдан бегоналашуви, эгалик хиссининг йўқолиши боқимандалик психологияси жиддий муаммоларни келтириб чиқаради. Технологик, ишлаб чиқариш ресурслари жиҳатдан бошқа давлатларга боғлиқлик республика иқтисодиёти учун характерли бўлиб, бу ўз навбатида Ўзбекистоннинг улар билан ўзаро манфаатли ҳамкорлик алоқаларининг ўрнатилишига асос бўлади. Шу билан бирга, Ўзбекистон кучли иқтисодий потенциалга, ер ости бойликларига, минерал-хом-ашё заҳираларига, бой энергетик имкониятларга, софлик даражаси энг юқори бўлган олтин, кумуш, уран ва бошқа қимматбаҳо ва нодир металлар, мис, молибден, қўрғошин, цинк каби рангли металл конларига эга. Бу ерда кучли қишлоқ хўжалиги имкониятлари мавжуд. Ўзбекистон пахта хом-ашёсини ишлаб чиқариш бўйича дунёда тўртинчи ва экспорт қилиш бўйича иккинчи ўринда туради, у пилла-ипак толаси, қоракўл, тери, жун, мева-сабзавот маҳсулотларини етиштириш бўйича етакчилик қилади. Шунингдек, кучли кўптармоқли саноат ҳам вужудга келтирилган. Ўзбекистон туризм соҳасини ривожлантиришнинг кенг имкониятларига ҳам эга. Республикада транспорт ва коммуникацион алоқанинг барча шакллари ривож топган. Айни пайтда Ўзбекистон очиқ денгиз портларига чиқиш

имконияти бўлмаганлиги сабабли, аксарият юкларни қуруқлик орқали етказишга мажбур, бу эса транснационал коммуникацияларни барпо этишда унинг иштирокини таъминлашни биринчи даражали муаммолардан бирига айлантирмоқда. Мамлакат юқори даражада меҳнат ресурслари билан таъминланган, бу ерда Марказий Осиё меҳнат ресурсининг 40% и жойлашган. Республиканинг илмий ва интеллектуал имкониятлари ҳам жуда юқори. Шундай қилиб, мамлакат бой хом- ашёвий, ишлаб чиқариш ва интеллектуал имкониятга эга. Бир томондан юқорида қайд этилган, мамлакатнинг ўзига хос геосиёсий ҳолати, табиий-иқлимий шароити, хўжалик уклади, тарихи, турмуш тарзи, халқ менталитетининг хусусиятлари, шунингдек, яқин ўтмишдаги қарамлик ҳолати асоратлари, бошқа томондан – бой хом-ашёвий, ишлаб чиқариш ва интеллектуал имкониятлари Ўзбекистон иқтисодий ва ижтимоий ривожининг ўз моделини яратишга асос бўлди. Бу моделнинг негизини Президент И.А.Каримов томонидан шакллантирилган беш тамойил ташкил этади: 1) иқтисодиётни мафкуравий ақидалардан халос этиш; 2) давлат – бош ислоҳотчи; 3) қонуннинг барча соҳаларда устиворлиги; 4) кучли ижтимоий сиёсатни амалга ошириш; 5) бозор муносабатларига босқичма-босқич ўтиш 3 . Ушбу тамойиллар жамиятни янгилаш ва мамлакатда бозор муносабатларига ўтишни таъминловчи ислоҳотларнинг асосига қўйилган. Лекин уларни амалга ошириш жараёнида ислоҳотларни олиб боришдаги ноизчиллик, бошланган ислоҳотларни мантиқий якунига етказмаслик; консерватизм, кишилар онгида тафаккурнинг эскича стереотипларининг ўрнашиб қолгани, шаклланаётган тизимдаги буйруқбозлик; бошқарув ва хўжалик кадрларнинг тайёр эмаслиги, тажриба ва билимларнинг етишмаслиги каби салбий сабаблар ҳам намоён бўла бошлади 4 . Буларнинг барчаси иқтисод, давлат ва жамият қурилишини демократлаштириш жараёнини мамлакатни модернизациялаш ва фуқаролик жамиятини шакллантиришнинг ҳар бир босқичининг ўзига хос хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда чуқурлаштиришни тақозо этади. 3 Қаранг: И.А.Каримов. Наша цель: свободная и процветающая Родина. Т., 1996. 39-б. 4 Қ аранг: Наши цели и устремления. Выступление президента И.А.каримова на заседании Совета управления ЕББР.//Правда Востока, 5 мая 2003 г. Иқтисодий ва ижтимоий ривожланиш модели

3-. Ўзбекистоннинг жаҳон ҳамжамиятига интеграцияси Ўзбекистон давлат мустақиллигига эришиш билан деярли бир асрдан кўпроқ давом этган ташқи оламдан узилишга барҳам берилди. Ўз вақтида, Чор ҳукуматининг босқинчилик сиёсати натижасида Қўқон хонлиги ўрнида Туркистон генерал-губернаторлиги, деб аталган одатий мустамлака ҳудуд ташкил этилган эди. Бухоро амирлиги ва Хива хонлиги протекторатга айлантирилган эди. Улар ташқи дунё билан мустақил алоқалар ўрнатиш ҳуқуқидан маҳрум этилган. Шўролар даврида халқаро – сиёсий, иқтисодий, маданий ва бошқа муносабатларда марказ имтиёзли ҳуқуқларга эга бўлган. Ўзбекситон ССР уларни тегишли иттифоқ тузилмалари орқалигина амалга оширган. Шу билан бирга Ўзбекистон шўролар иттифоқи ичидаги меҳнат тақсимотида пахта ишлаб чиқаришга ихтисослашган бўлиб, пахта ҳамда бошқа миллий бойликлар – олтин, рангли металл ва ҳ.к.ларни экспорт қилиш фақат иттифоқ органлари томонидан олиб борилган. Ўзбекистон мустақиллиги эълон қилиниши билан у халқоро муносабатларнинг тенг ҳуқуқли субъектига айланди. У жаҳоннинг 182 мамлакати томонидан тан олинган, 142 мамлакат билан дипломатик алоқалар ўрнатган 5 . Кўпгина халқаро, давлатлараро ва нодавлат ташкилотларининг ваколатхоналари очилган. Ўзининг ташқи иқтисодий стратегияси ишлаб чиқилган, мамлакатнинг миллий ва геостратегик манфаатлари, миллий хавфсизлик концепцияси аниқланган. Ўзбекистон Республикаси ташқи сиёсатининг асосий тамойиллари унинг Конституциясида белгилаб қўйилган. Улар давлатларнинг суверен тенглиги, куч ишлатмаслик ёки куч билан таҳдид қилмаслик, чегараларнинг дахлсизлиги, низоларни тинч йўл билан ҳал этиш, бошқа давлатларнинг ички ишларига аралашмаслик қоидалари ва халқаро ҳуқуқнинг умумэътироф этилган бошқа қаоидалари ва нормаларига асосланади 6 . Республикамизнинг ташқи сиёсатига мафкурадан холислик, очиқлик хос – у Шарқ ва Ғарбнинг барча мамлакатлари билан, уларнинг мафкуравий ва бошқа мўлжалларидан қатъий 5 Adhamjon Yunusov, Yakov Umanshy, D.Zainutdinova. National Interest and Pragmatish in the Forein Policy of Uzbekistan//Burlding. A common Future: Indian and Uzbek Perspektives in security and Economic Issuls. Delhi , 1999. P .31. 6 Қаранг: Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. 17-модда. Т., «Ўзбекистон», 2003. 6-б.Халқаро муносабатларнинг тенг ҳуқуқли субъекти Ташқи сиёсат тамойиллари

назар, халқаро ҳуқуқ тамойиллари ва қоидалари асосида ҳамкорлик қилишга тайёр. Ташқи сиёсат мамалакатнинг ички ҳаёти учун осойишта шароитларни яратиб бериш, янги жамиятни шакллантириш мақсадида чуқур ислоҳотларни амалга оширишга, шунингдек, миллий хавфсизликни таъминлашга хизмат қилади. У халқаро муносабатларнинг барча асосий йўналишлари ва хиллари – сиёсий, иқтисодий, ҳарбий, маданий, фан ва техника соҳаси ва ҳ.к. ларни қамраб олади. Шундан келиб чиққан ҳолда олдига мамлакатни жаҳондаги сиёсий, маданий-интеллектуал, иқтисодий маконга интеграциясини таъминлаш вазифасини қўяди. Ўзбекистон ўзининг ташқи сиёсатини ХХI асрда юзага келган жаҳондаги халқаро барқарорликка таҳдидлар, можароли вазиятлар хусусиятларидаги кескин ўзгаришларни ҳисобга олган ҳолда қурмоқда. Эндиликда халқаро терроризм, минтақавий экстремизм, сепаратизм ва наркотрафик таҳдиди, шунингдек, ядро ва оммавий қирғин қуролларининг тарқалиши миқёслари жадал кенгайиб бормоқда. Бу эса можароли вазиятларни ҳал этишда янгича ёндошув ва услубларни талаб қилмоқда. 2002 йил 11 сентябрдаги Нью-Йоркда, 2005 йил май ойида Лондонда содир этилган ва минглаб кишиларнинг қурбон бўлишига олиб келган террористик актлар, бошқа мамлакатларда ҳам терроризмнинг авж олиши бунинг тасдиғи бўлиб, бундай таҳдидларга қарши курашда халқаро кучларнинг бирлашувига ва хавфсизликни таъминлашнинг янгича услубларини излаб топилишига олиб келди. Юқорида қайд этилган тамойилларнинг изчил амалга оширилиши, объектив характердаги қийинчиликларнинг бартараф этилиши Республикамизни ижтимоий ҳаёти бозор иқтисодиёти ва демократик тизимга асосланган илғор давлатлар қаторига олиб чиқиш керак. Ўзбекистоннинг сиёсий муносабатлар, дипломатик фаолият соҳасидаги муҳим йўналишларидан бири – давлатлараро, шунингдек, нодавлат халқаро ташкилотлар ишидаги иштирокидир. Бу, энг аввало, БМТ ва Европа Хавфсизлик ва ҳамкорлик ташкилоти (ЕХҲТ) тузилмаларига тааллуқли. Ўзбекистон 1992 йилдан бошлаб БМТнинг аъзосидир. Республика Европада хавфсизлик ва ҳамкорлик Кенгашининг якуний битимини имзолаган. Ўзбекистон Парламенти ЕХҲТнинг парламентлараро иттифоқи ва парламент ассамблеясининг аъзоси. Ўзбекистон Қўшилмаслик ҳаракатининг аъзоси сифатида ҳеч қачон ҳарбий-сиёсий блокларда иштирок этмайди. Ташқи сиёсатнинг асосий йўналишлари

Тегишли битим ва келишувлар асосида иккиёқлама ва кўптомонлама давлатлараро муносабатларни қарор топтириши ташқи сиёсий фаолиятнинг муҳим йўналишларидан ҳисобланади. МДҲ доирасидаги фаолият устувор аҳамият касб этади. МДҲ мамлакатлари билан иккиёқлама ўзаро манфаатли алоқалар айниқса самаралидир. Унда Россия билан ўрнатилган алоқалар муҳим аҳамиятга эга. Ўзбекистон ташқи сиёсатининг муҳим йўналишларидан яна бири Марказий Осиё суверен давлатлари билан алоқаларни мустаҳкамлашдан иборат. Улар билан ўрнатилган алоқалар тарихий тақдирининг бирлиги, чегараларнинг умумийлиги, маданият, тил, урф-одат ва анъаналарнинг яқинлигига асосланади. Марказий Осиё мамлакатлари билан ҳамкорликнинг асосий йўналишлари ижтимоий-иқтисодий муаммоларнинг умумийлиги билан белгиланади хамда уларга Ҳинд, Атлантика ва тинч океани портларига чиқадиган транспорт коммуникацияси ва қувурларнинг ягона тизимини вужудга келтириш; минтақадаги сув ва энергия заҳираларидан оқилона фойдаланиш; долзарб ижтимоий ва иқтисодий муаммоларни ҳал этишда саъй-ҳаракатларни мувофиқлаштириш; соғлиқни сақлаш ва таълим тизимини ривожлантириш; халқаро терроризмга қарши курашдаги ҳаракатларни бирлаштириш кабилар киради. Минтақада яшовчи барча халқларнинг манфаатларидан келиб чиққан ҳолда Марказий Осиёда ягона иқтисодий, маънавий ва сиёсий муҳитнинг барпо этилиши – давр тақозосидир. Ўзбекистон мустақилликка эришган дастлабки йиллардан бошлаб совет даврида узилиб қолган ч егарадош ва яқин шарқ мамалакатлари билан алоқаларни қайта тиклашга алоҳида эътибор қаратиб келмоқда. Бу борада халқаро аксилтеррористик коалиция ёрдамида Афғонистонда 20 йил давом этиб келган урушга чек қўйилиши, мамлакатни халқаро террористлар, экстремистлар ва ақидапарастлар полигонига айлантирган, Марказий Осиё минтақаси ва бутун дунё барқарорлигига таҳдид солиб турган толибонлар ҳукуматининг йўқ қилиниши муҳим аҳамиятга эга бўлди. Бу ерда ҳукумат тепасига келган янги сиёсий бошлиқлар мамлакатдаги этник, ҳудудий ва диний кучларни тинчлик, барқарорлик, тараққиёт ва кейинги цивилизацион ривожланишни таъминлаш йўлида бирлаштира олса, Афғонистоннинг Марказий Осиё минтақасидаги интеграцион жараённинг таркибий қисмларидан бирига айланиш имкониятлари вужудга келади. Ўзбекистоннинг бошқа Осиё мамлакатлари, хусусан Хитой ва Ҳиндистон билан алоқалари кенг шартномавий асосда қурилмоқда. Шу муносабат билан республикамизнинг 2003 йилда ташкил топган ва Марказий Осиё

мамлакатлари, Россия ва Хитойни бирлаштирган Шанхай Ҳамкорлик ташкилоти (ШҲО)га аъзо бўлиб кириши муҳим аҳамиятга эга бўлди. Бу нуфузли ташкилотнинг бош вазифаси халқаро терроризм, кескин, тажовузкор фундаментализм ва сепаратизмга, наркотрафик ва юушган жиноятчиликка қарши кураш бўлиб, шу мақсадда унинг доирасида штаб квартираси Тошкентда жойлашган минтақавий аксилтеррористик марказ ташкил этилди. Истиқболда ШҲО фаолиятининг сўнгги мақсади минтақада яшовчи халқларнинг турмуш шароитларини яхшилаш ва муносиб келажакни таъминлашга йўналтирилган иқтисодий векторнинг салмоғи ошириб боришга қаратилади. Ўзбекистон Жанубий-Шарқнинг янги индустриал мамлакатлари билан ҳам фаол алоқаларни ўрнатган бўлиб, мамлакатимиз иқтисодиётини модернизациялашни жадаллаштиришда уларнинг тажрибасидан фойдаланиш ва инвестицияларини жалб этишдан манфаатдордир. Ўзбекистоннинг ривожланган мамлакатлар билан тенг ҳуқуқли алоқаларининг ўрнатилиши алоҳида аҳамиятга эга. Унинг АҚШ, Германия, Япония, Франция, Италия ва бошқа етакчи мамлакатлар билан ўзаро алоқалари кенгайиб бормоқда. Бу замонавий технологияларга янги инвестицияларни жалб этишга, мамлакатимизнинг халқаро миқёсдаги янги мутахассисларга бўлган эҳтиёжига жавоб берувчи юқори малакали кадрлар тайёрлаш учун йўл очади. Халқаро ташкилотлар доирасида самарали сиёсий фаолияти, хорижий мамлакатлар билан тенг ҳуқуқли икки томонлама ва кўптомонлама алоқаларнинг ўрнатилиши республикамизнинг халқаро маданий маконга интеграциялашувига ёрдам беради. Маданий алоқалар соҳасида мамлакатимизнинг жаҳонга дунёвий цивилизациянинг қадимги ўчоқларидан бири, умуминсоний аҳамиятга молик бўлган бой маданий қадриятларнинг эгаси сифатида қайтадан очилиши ниҳоятда муҳимдир. Самарқанд, Бухоро, Хива, Шаҳрисабздаги тарихий- архитектура обидалари нафақат бизнинг миллий бойлигимиз, балки инсон руҳининг буюк ижоди, унинг бунёдкорлик имкониятларининг гувоҳи сифатида бутун инсониятга тегишлидир. Шу ўринда бундай ёдгорликларнинг мамлакатимиз иқтисодининг тармоқларидан бўлган халқаро туризм ва туристик индустрия томонидан етарлича ўзлаштирилмаганини таъкидлаш жоиздир. ЮНЕСКО раҳбарлигида халқаро миқёсда Амир Темур таваллудининг 660-йиллиги, Бухоро ва Хиванинг 2500-йилликларининг нишонланганлиги ҳам жаҳон маданияти ривожида ўзбек халқининг ўрни ва аҳамиятининг тан олинганлигидан далолат беради.

Республикамизнинг жаҳон иқтисодий ҳаёти га интеграцияси муаммолари ниҳоятда муҳимдир. Мустақиллик йилларида бозор шарт-шароитлари доирасида амалга ошириладиган ташқи иқтисодий фаолиятнинг ҳуқуқий ва норматив ҳужжатлари қабул қилинди. Республика ўзининг ташқи иқтисодий сиёсатини энг аввало, кўпгина нуфузли халқаро иқтисодий ва молиявий ташкилотларнинг аъзоси сифатида амалга оширади. Бу эса бир қатор йирик транснационал ва минтақавий лойиҳаларни ҳамжиҳатликда амалга ошириш имкониятини беради. Хусусан, Ўзбекситон учун Ҳинд ва тинч океанларидаги, Қора денгиз ва Ўрта денгиздаги, Форс кўрфазидаги катта портларга чиқишни таъминлайдиган давлатлараро автомобиль ва темир йўл магистраллари қурилишида иштирок этиш ниҳоятда муҳимдир. Шарқ ва Ғарб, Шимол ва Жанубдан ўтувчи йўллар чорраҳасида жойлашган Ўзбекистон, ўзининг геосиёсий мавқеидан келиб чиқиб, фақатгина воситачи кўприк сифатидагина эмас, балки ўзининг рақобатбардош маҳсулотлари ва ишлаб чиқаришни экспорт секторини ривожлантириши орқали замонавий тарзда Буюк Ипак йўли маршрутини тиклашни мақсад қилиб қўйган. Бу республикамизнинг халқаро савдо тизимида ўз ўрнини топишга имконият беради. Мамлакатимиз иқтисодиётига тобора кўпроқ очиқлик хос бўлиб бормоқда. Хорижий сармояларнинг киритилиши, қулай шарт-шароитлар, сармоядорлар учун имтиёзларнинг кенг тизими вужудга келтирилмоқда. Хорижий ҳамкорлар иштирокида кўпгина қўшма корхоналар, ишга туширилди. 4-. Мамлакат ривожининг истиқболлари Ҳар қандай давлатнинг ташқи ва ички сиёсатининг самараси кўп жиҳатдан яқин ва узоқ мақсадларни белгилаш, мамлакат истиқболини аниқ башорат қила олиши билан боғлиқ. Ўзбекистонга тадбиқан ҳозирги босқичда, унинг яқин истиқболини аниқлаш бозор муносабатларига тадрижий, босқичма- босқич ўтиш билан алоқадор. Ҳар қайси босқичда мамлакат ривожининг ўз мақсадлари, вазифалари ва уларни амалга ошириш механизмлари белгиланади. Бир қатор расмий ҳужжатларда узоқ муддатли мақсад ва истиқболлар ҳақида ҳам фикр юритилган. Хусусан, уларда яқин келажакда республикамизни ривожланган мамлакатлар қаторига кўтариш вазифаси қўйилади. Совет Иттифоқи барҳам топгандан сўнг унинг ҳудудида вужудга келган давлатлар, жумладан Ўзбекистон мақоми қандайдир ноаниқ бўлиб

қолди. Гоҳо уларни постсовет, постсоциалистик давлатлар деб аташади. Бундай таъриф – икки қутбли дунё, социалистик ва капиталистик тизимларга берилган нисбат натижасидир. Аммо таснифлашнинг бундан бошқа асослари ҳам мавжуд. Иқтисодий ривожланиш даражасига қараб юксак, ўрта ва кам ривожланган мамлакатлар фарқланади. Ривожланган ва ривожланаётган мамлакатларга ҳам бўлиш мавжуд. Шу борада иқтисодий кўрсаткичлардан ташқари, инсон ҳуқуқининг ҳимояси, турмуш даражаси, кишиларнинг маънавий эҳтиёжларини қондирилиши каби кўрсаткичлар ҳам ҳисобга олинади. Агар ушбу мезонлардан келиб чиқилса, Ўзбекистонни Осиёдаги тез суръатлар билан ривожланаётган янги индустриал мамлакатлардан орқада қолувчи, ўртача ривожланган осиё мамлакатлари қаторига киритиш мумкин. Кўпгина мезонларга қараб, Ўзбекистонни ривожланаётган мамлакатлар қаторига киритиш ҳам мумкин. Ривожланган мамлакатлар даражасига кўтарилиш учун, аввало, бозор муносабатлари узил-кесил қарор топиши, ўтиш даври якунланиши керак. Мувофиқ равишда иқтисодиётда тизимий қайта қуришни, техник ва технологик модернизацияни амалга ошириш, демократиялаштириш жараёнларини тегишли даражага етказиш ва фуқаролик жамиятини барпо этиш, кишиларнинг турмуш даражасини юксалтириш лозим. Умуман олганда, бу ҳал этилиши мумкин, лекин муайян вақт ва катта масъулиятни талаб этадиган вазифадир. Мамлакатимизда «Келажаги буюк давлат»ни қуриш билан боғлиқ узоқ истиқболга мўлжалланган вазифалар ҳам белгиланган. Шу муносабат билан « буюк давлат » тушунчасига аниқлик киритиш лозим. Турли даврларда буюк давлат турлича талқин этилган. Индустрлашганга қадар бўлган даврда энг буюк давлат деганда, жуда катта ҳудудларни назорат қилган ва кўпчилик аҳолини жамлаган давлатлар тушунилган. Бунга Рим империяси, Араб халифалиги, Темур империяси, Усмонийлар империяси, Британ империяси ва бошқалар киритилган. Иккинчи жаҳон урушидан сўнг ҳудудий ва демографик омиллар ўрнини ҳарбий, айниқса ядровий куч-қудрат эгаллай бошлади. « Қудратли давлат » тушунчаси пайдо бўлди, унинг мезони ядровий қуролнинг сони ва сифати билан белгиланди. Ядровий қуролни қўллаш таҳдиди орқали қудратли давлатлар – СССР ва АҚШ – бир қатор давлат ва ҳудудларни мафкуравий, сиёсий, иқтисодий жиҳатдан ўзларига бўйсундиришга ҳаракат қилдилар. Жаҳон бир-бирига қарама-қарши икки блокка ажралиб қолди. Инсониятнинг ўз-ўзини йўқ қилиш ҳавфи ҳақиқатга айланди. Аммо инсоният ўз-ўзини

сақлаб қолишнинг ички имкониятларини ишга сола бошлади. Натижада иккиқутбли тизим барҳам топди. Ҳозирги даврга келиб, у ёки бу мамлакатнинг буюклигини белгилашда иқтисодий кўрсаткичлар асос бўлмоқда. Олимлар томонидан « иқтисодий муваффақият омили »ни белгиловччи мезон сифатида, хусусан энергияни истеъмол қилишнинг нисбий улуши тушунчаси ишлаб чиқилган ва қабул қилинган. Агар мамлакатда энергияни жон бошига истеъмол қилиниши муайян табиий шарт-шароитлар (иқлим, ҳудуд, рельеф ва ҳоказолар)га мос келса, унинг армия ёки бошқарув аппаратини таъминлаш, нафақавий ёки тиббий хизматни кўрсатиш билан боғлиқ муаммолар юзага келмайди, яъни давлат механизми оқилона фаолият кўрсатиб туради 1 . Умуман олганда, инсоният цивилизацияси, фан, техника, технологиялар ривожланиб борган сари ҳар қандай давлатнинг буюклиги халқнинг турмуш фаровонлиги ва маданияти даражаси, инсон ҳуқуқларининг таъминланиши ва шахс эркинлиги билан айнанлашиб боради. Агар шундай талқиндан келиб чиқилса, Ўзбекистонда буюк давлатнинг қурилиши ҳар томонлама рўёбга чиқариш мумкин бўлган вазифадир. Мамлакатнинг қулай геосиёсий ҳолати, табиий иқлими, ер усти ва ер ости бойликлари, иқтисодий, маданий, интеллектуал имкониятлари, меҳнат ресурслари, энг асосийси эса – меҳнаткаш ва тинчликсевар халқи бунинг муҳим омилларидир. Ўзбекистон Республикаси Президенти И.Каримов таъкидлаганидек: «мамлакатимиз ХХ I асрда жаҳон иқтисодиёти, маданияти ва сиёсатида муносиб ўрин олиш учун тарихий имкониятларга эга» 2 . 1 Қаранг: Об щ ественн ы е науки и современность. 1995. №5. 2 И.А.каримов. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари//Ўзбекистон: буюк келажак сари. Т.1998, 427-б.

ХУЛОСА Фалсафа - бу ҳам умумназарий дунёқараш, ҳам ижтимоий онг шакли, ҳам умумий (умумийлик тўғрисидаги) фан. У маънавий маданиятнинг квинэссенция (мағзи)дир. Мана шунинг учун ҳам фалсафанинг аҳамияти ва вазифалари шунчалик кўп қирралидир. У идрокий, услубий, қадриятий ҳамда амалий ва башоратий рол ўйнайди. Албатта, фалсафий билим, ўз табиатига кўра, ўта назарийдир. Аммо бу дегани унинг воқей ҳаётдан, муайян тарихий жараёндан ажралган деган маънони бермайди. Ҳар қандай фалсафий тизим, бир томондан, замонасининг руҳини нишони бўлса, иккинчидан, фалсафа мазкур даврнинг моҳиятини акс эттиради, унинг қонуний белгиларини очиб беради. Фалсафа моҳият жиҳатдан фақат ҳозиргинигина эмас, балки ўтмишни, ва айниқсаа, келажакда бўлиши мумкин бўлган имконият лар ни ва у лар нинг қандай бўлишлиги билан шуғулланади. У инсоният ҳаётининг истиқболига умид билан қараш ва уни такомиллаштириш йўлларини ва тамойилларини аниқлашга қаратилгандир. Ўзбекистон Республикасининг мустақил тараққиёти давомида тўпланган тажриба фалсафий талқин ва умумлаштириш учун катта имконият беради. Шундай таҳлил тажрибаси ушбу дарсликнинг тегишли бўлимларида берилган. Келгусида мустақил Ўзбекистон тараққиётининг фалсафий талқини янада акт у аллашади. Бир томондан, уни дунё тараққиёти тамоийллари нуқтаи назаридан қараб чиқиш керак бўлади, негаки, бизнинг мамлакатимиз ва унда рўй бераётган жараёнлар – умуман дунё цивилизацияси тараққиётининг бир қисмидир. Иккинчи томондан, мазкур тажрибани уни тўлалигича, барча асосий томонлари бўлган – сиёсий, иқтисодий, маънавий жихатларини биргаликда қараб чиқиб, унинг моҳиятий, қонуний тамоийллари, умумий ва хусусий белгилари нисбатини аниқлаш лозим.

Адабиётлар : 1. Фалсафа. Қадимий луғат. – Т., «Шарқ», 2004 йил, 154-152 бетлар. 2. Ж.Туленов Жамият фалсафаси. Олтинчи бўлим. – Т., 2001 йил. 3. Фалсафа. Ўқув қўлланма. Э.Юсуповнинг умумий таҳрири остида. – Т., «Шарқ», 1999 йил, 252-255 бетлар. 4. С.Э. Крапивенский. Социальная философия. Учебник дня вузов.- Москва, Гуманиторно-издательский центр «ВЛАДОС», 1998 йил, 3-17 бетлар. 5. В.С.Барулин «социальная философия» Учебник дня вузов.- Москва, ФАИР- ПРЕСС, 1999 йил, 4-8 бетлар.

Похожие

Санъатнинг маънавият тизимидаги ўрни

Ўзбекистоннинг жаҳон цивилизациясига қўшилиб бориши

Ижтимоий фалсафанинг предмети мақсади, вазифалари ва ижтимоий гуманитар фанлар орасидаги ўрни

Ахлокнинг маънавият тизимидаги урни

Маданият ва фан фалсафаси