Ғоялар фалсафасининг ғарбдаги ривожланиш босқичлари - Философия - Рефераты

Ғоялар фалсафасининг ғарбдаги ривожланиш босқичлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

63.5 KB

Ғоялар фалсафасининг ғарбдаги ривожланиш босқичлари Режа: 1. Ғарбдаги мифологик диний, сиёсий жараёнлар тўғрисидаги дастлабки ғоявий қарашлар. 2. Рим империяси ва умумевропа –ягона макон экани тўғрисидаги ғоялар. 3. Европада Рене с санс даври ғоялари. Миллий давлатчилик, колониал ва империал тараққиёт тўғрисидаги ғоялар. 4. Ғояшуносликнинг XVIII - XIX асрлардаги такомил бос қ ичлари, консерватизм ва либерализм ғ оялари .

Қадимги дунёда фалсафий фикр тараққий этган мамлакатлардан бири Юнонистон эди. Қадимги Юнонистонда фалсафа ижтимоий ҳаётнинг инъикоси сифатида табиат тўғрисидаги билимлар билан боғланиб бир бутун дунёқарашни ўзида мужассамлаштирган эди. Қадимги Юнонистонда Милет фалсафий мактабининг асосчилари Фалес, Анаксимандр, Анаксименлардир. Милет мактабига мансуб файласуфлар учун содда дунёқараш характерлидир. Улар борлиқ асосига муайян бир моддий асосни қўядилар. Масалан, Фалес сувни, Анаксимандр апейронни (чексиз, чегарасиз моддий нарса), Анаксимен эса ҳавони. Уларнинг фикрича, оламдаги барча нарсалар мана шу моддий унсурларнинг турлича ҳолатидир. Гераклит фикрича, олам доимий ҳаракат жараёнидан иборат, бунинг сабаби ўт (олов) деб таъкидланган. Унинг фикрича, оқиб турган дарёга икки марта тушиб бўлмайди. Иккинчи марта тушганда олдинги сувлар аллақачон оқиб кетган бўлади. Бу-диалектика ҳақидаги дастлабки ғоялардандир. Қадимги Юнонистондаги атомистик дунёқарашнинг асосчиси Демокрит бўлиб, унингча оламнинг асоси атомлар (майда бўлинмас,моддий заррачалар) ва бўшлиқдан иборат. Демокритнинг таълимоти кейинчалик Эпикур томонидан ривожлантирилди. Қадимги Юнонистонда руҳни, ғояни оламнинг асоси сифатида талқин этувчи фалсафий ғоялар ҳам вужудга келиб, ривожланиб борди. Бу қарашларнинг асосчилари Пифагор, Суқрот, Афлотунлар ҳисобланади. Қадимги Юнонистонда бундай дунёқарашни ривожлантириб, муайян тизимга келтиришга ҳаракат қилган файласуф Афлотун эди. Унинг “Базм”, “Теэтет”, “Федон” номли диалогларида, сиёсий қарашлари эса “Давлат” ва “Қонунлар” номли асарларида баён этилган. Афлотун таълимотича, оламда “ғоялар дунёси” бирламчи бўлиб, моддий дунё эса унинг маҳсули, соясидир. “Ғоялар дунёси” замон ва маконга боғлиқ бўлмай, мангу, ҳаракатсиз, ўзгармасдир, у - ҳақиқий дунёдир. Афлотун фикрича, “ғоялар дунёсида” энг олий ғоя-яхшилик ва бахт ғояси – худодир. Бошқа ғояларнинг ҳаммаси у билан боғлиқ. Ҳақиқатда эса Афлотун

таъкидлаган “Умумий ғоялар” моддий дунёдаги нарсалар тўғрисидаги инсон тушунчаларидир. Афлотун фалсафий қарашларини биринчи бўлиб танқид қилган унинг ватандоши, мутафаккир Арасту ҳисобланади (мил. авв. 384-322), унинг йирик асарлари “Метафизика” (ёки “Биринчи фалсафа”), “Физика”, “Жон тўғрисида”, “Аналитика”, “Категориялар”, “Сиёсат”, “Риторика” ва бошқалардир. Арасту Афлотуннинг “ғоялари” назариясини асоссиз деб ҳисоблайди. У Афлотун таълимотини танқид қилиш билан бирга, умуман унга қарши чиқа бошлайди. Унингча моддий олам абадий, объектив характерга эга бўлиб, у ҳеч қандай Афлотун “ғоя”сига муҳтож эмас. Табиат эса моддий асосга эга бўлган нарсалар йиғиндисидан иборат, у ҳам доим ҳаракатда ва ўзгаришда. Арастунинг ва умуман қадимги юнон файласуфларининг жамият ва инсон ҳақидаги қарашлари ўша даврдаги ҳукмрон ижтимоий муносабатларга боғлиқ эди. Улар жамиятга бўлган қарашларида қулдорлик тузумини мустаҳкамлашга уринадилар. Юнон файласуфларининг таълимотича жамиятнинг қул ва қул эгаларига бўлинишини, қулдорларнинг ҳукмронлиги ва қулларнинг қуллиги табиий ҳолатдир. Қуллар бошдан қул бўлиб туғилганлар, шунинг учун ҳам улар жисмоний бақувват, жисмоний меҳнатга қобилиятлидирлар. Қуллар ўз табиатига кўра ахлоқий фазилатлардан маҳрум ва яхшиликка уқувсиз кимсалардир. Ахлоқий фазилатлар, яхши фаолият фақат эркин кишиларга, қул эгаларига хосдир. Суқрот этикасининг асосий тамойилларини шундай ифодалаш мумкин. “Саҳоват” ва “Билим” бир хилдир. Ниманинг “адолатли эканлигини ҳақиқатдан ҳам биладиган киши” адолатли иш тутади. Адолатлиликнинг нима эканлигини биладиган ва адолатли иш тутадиган киши “бахтиёр” бўлади. Суқротнинг фикрича, диалог жараёнида адолатлилик, мардлик, яхшилик, ҳақиқат, реаллик ва шу тушунчаларни таҳлил этиш ёрдамида вужудга келадиган тушуниш мустаҳкам ва ўзгармасдир.

Пифагордан Платонгача қадар математик фикрлаш тарзи фалсафа учун нечоғли муҳим аҳамият касб этишини кўриш мумкин. Юнон математиклари, жумладан Пифагор, энг аввало математиканинг процедура ва операцион жиҳатларни ривожлантирадилар ҳамда даъволарни далилаш тушунчасини ишлаб чиқади. Акциомалар, ҳисоблаб чиқариш қоидалари ва улар ёрдамида олинган даъво (теорема) лардан ташкил топган тузумни биз аксиоматик – дедуктив тизим деб атаймиз. Тарих шундан далолат берадики, марказлашган йирик давлат ва империяларнинг пайдо бўлиш жараёнида ғоя ва мафкураларининг аҳамияти янада ортади. Милоддан аввалги IV – I ва милоднинг бошларидаги Рим тарихи бунга яққол мисол бўлади. Ушбу шаҳар – давлатда унинг фуқаролари худолар томонидан энг олий мақомга эга кишилар сифатида тан олингани тўғрисидаги ғоя устивор эди. Бу ўз навбатида барча римликларнинг ўзаро тенглиги ғояси кенг шаклланишига сабаб бўлди. Ана шу мафкурага кўра, Рим аҳолиси роҳат-фароғатда яшаши, асосан мавжуд ижтимоий–сиёсий тузумни сақлаб туриши, кўп минг сонли қуллар эса меҳнат қилиши лозим. Тарихдан маълум ва машҳур бўлган Спартак бошчилигидаги қуллар қўзғолони ана шу тартибга қарши кўтарилган ҳаракат эди. Умуман олганда, қадимги Римда ўзига хос маъно- мазмунга эга бўлган (яъни, “Қуллар меҳнати – римликларнинг роҳат-фароғати” тамойили асосида) тенглик ғояси аста-секин халқни оломонга, империя учун зарур бўлган аскарларга, юқоридаги тамойилни сўзсиз ҳимоя қилишга шай турган армияга айлантирган. Империяни яратадиган дунёқараш ҳамда мафкура шу тариқа шаклланган. Бу эса, ўз навбатида, ана шу армиянинг бошлиқлари – Рим импириясининг лашкарбошилари Юлий Цезаръ, Октавиан Августин ва бошқаларни тарих саҳнасига олиб чиққан. Ўша даврда Римнинг ёнгинасида Афина давлати ҳам гуллаб-яшнаган бўлиб, унинг асосий ҳаёт тамойили эркинлик ғоясига таянар эди. Рим аримияси маданий тараққиёт жиҳатдан устун бўлган Афинани тез орада забт

этди. Аммо ўз ҳудудида Афинадагидек эркинлик ғоясини устувор тамойилга айлантира олмади. Чунки эркинлик ғояси тоталитаризм учун энг асосий маънавий хавф бўлиб ҳисобланади. Ҳаёти эркинликка асосланган Афина инсоният маданиятининг тамал тошларидан бири, юксак маънавий қадриятлар устувор бўлган цивилизацияни дунёга келтирган эди. Рим эса фан ва маданият бобида Афинага тенглаша олмади ва бу соҳаларда ундан устунроқ бўлган бирор кашфиёт ёки янгилик ярата олмади. У бор-йўғи дунёга даҳшат солган таж о ву з кор ва мустаби д империяни ва зўравон армияни ярата олди. Француз файласуфи Ж.Ж Руссо ёзади: “Сиёсий жиҳатдан тобе бўлган Афина ғоявий ва маънавий жиҳатдан Римни беихтиёр тиз чўкишга мажбур қилган эди. Римликлар бу борада ҳеч қачон Афиналикларнинг олдида ўзларини ғолиб деб ҳисоблай олмаган”. Яна бир француз адиби Андре Моруа қуйидаги фикрни билдирган: “Европа бу ғоя ва йўлларнинг қайси бири тўғри эканлигини тўла-тўкис ажратиб, ўз йўлини уларнинг бири асосида танлаб ололмади. Салиб юришлари домига тортилган ва ўрта асрлар сўнггида империяларни яратган Европа қадимги Рим йўлидан, Римнинг ҳалокатидан кейин мустақиллик ва миллий давлатчиликни ихтиёр этган Европа Қадимги Афина йўлидан борди”. XX асрда фашизмни дунёга келтирган Европа биринчи йўлдан, шу юз йилликнинг охирига келиб димократик тараққиёт сари юз тутган Европа эса иккинчи йўлдан бормоқда. Бир асрда, нисбатан қисқа давр орасида бундай ҳолнинг намоён бўлиши европаликларнинг қонида бу йўлларнинг иккаласи учун ҳам умумий генлар сақланиб қолганидан далолат беради”. Ўрта асрнинг асосий хусусияти шундан иборатки, бу даврда ғарбий Европада христиан дини аста-секин ҳукмрон мафкурага айланиб боради. Дин барча бўлимларнинг соҳаларини, фалсафани ҳам ўзига бўйсиндиради. Схоластик (мактаб) таълимотни яхлит тизимга келтирган файласуф Фома Аквинский ҳисобланиб, у кейинчалик католик черковининг пири, деб расмий равишда эълон қилинган эди. Унинг фикрича дунёнинг мавжудлиги худога боғлиқ . У биринчи сабаб ҳисобланади.

Августин христианлик етакчи дин сифатида тан олинганидан ва Рим империяси бўлингандан кейинги даврда, герман қабилалари босқини натижасида ғарбий Рим парчаланиши арафасида яшади. Бу жаҳон им п ерияси таназзулга юз тутган даврда турли черков ташкилотлари юзага келди. Императорлик ҳокимияти заифлашган шароитларда сиёсий маъсулиятни черков ўз зиммасига олди. Августин Антик даврни христианлик даври билан боғлаган дастлабки буюк теологлардан эди. Шунинг учун Августинда янги христианча тасаввурлар: “марказдаги инсон”, тарихнинг чизиқли ривожланиши, йўқдан борлиқни яратган, жонлантирган худони кўрамиз. ... ҳамма нарсалар инсон атрофида марказлашган, зотан худо ҳамма нарсани инсон учун яратган ва Худо ўзига ўхшаб яратган... XIV-XVI асрларда ғарбий Европада уйғониш даври ( Ренессанс яъни антик маданиятнинг тикланиши) ҳисобланади. Бу даврда, дастлаб Италияда, сўнгра Европанинг бошқа давлатларида капиталистик ишлаб чиқарувчи кучларнинг ривожи табиат илмини, фалсафани тараққиётга олиб келди. Табиат - билимнинг ягона манбаи ва тараққиётнинг асоси бўлиб қолди. Ана шундай шароитда Ўрта аср схоластикасини инкор этувчи, инсон ақл- заковатини улуғловчи фалсафий қарашлар вужудга кела бошлади. Бундай ғояларнинг дастлабки ифодаси сифатида Николай Кузанскийнинг (1401- 1464) таълимотини кўрсатиш мумкин. У ўзининг илғор фалсафий ғояларида “борлиқ – бу ҳамма нарсадир” дейди. Н. Кузанский илгари сурган ғоялар га Н. К о оперник ва Г. Галилейнинг қарашлар и таъсир ўтказди. Унинг “бепоёнлик”, “чексизлик” ҳақидаги ғоялари Н. Кооперник томонидан гелиоцентрик ғояни асослашда катта аҳамиятга эга бўлди. Унинг ҳамма нарсанинг бирлиги ҳақидаги пантеистик ғояси Жордано Брунонинг пантеистик фалсафасини келтириб чиқарди. Ф. Бекон ўзи, бахтли жамият энг аввало яхши праксис га муҳтож бўлади деб ҳисоблаган Арасту ҳамда жаннатни у дунёга жойлаштириб, ер

куррасини оз ёки кўп даражада ўзгармас деб кўздан кечирган Ўрта асрлар мутаффакирлари ўртасида фарқ ўтказди. XVI-XVII асрларда қироллик ҳокимиятининг абс о лют монархияга айланиш тенденцияси юз берди. Шу даврнинг вакили Ник к оло Маклавелли XV аср охири ва XVI аср бошларида Италияда яшаб ўтган. У “ Подшоҳ” асарида абсолют монархиянинг ҳимоячиси, фикрларда эса бошқарувнинг республикача шакли ҳимоячиси сифатида иш тутади. Маклавеллининг сиёсий назарияси “бошқарув механикаси” ҳақидаги таълимотдир. Янги давр фалсафасида франциялик мутафаккирлар П.Гольбах (1723- 1789), Д. Дидро (1713-1784), К. Гельвеций (1715-1771), Ж. Ламетри (1709- 1751) ҳисобланади. Уларнинг таълимотича ҳамма нарса материядир. Француз файласуфлари ижтимоий ҳодисаларни тушунишда ҳам бир қатор янги ғояларни илгари сурдилар. Уларнинг фикрича, киши ижтимоий муҳитнинг маҳсули, ижтимоий муҳит қандай бўлса, киши ҳам шундай бўлади. Немис классик фалсафасининг асосий вакиллари И.Кант, И.Г.Фихте, Ф.Шиллинг, Г.Ф.Гегел ва Л.Фейербахлардир. Кантнинг сиёсий қарашларига назар солсак, кўринадики, ... давлатлар бир-бирига зид манфаатларга эга бўлиши мумкин. Улар турли иқтисодий тизимларга эга ва кўпинча турли сиёсий мафкураларга асосланади. Давлатлараро муносабатларнинг тамойилларига ёндашувда Кант учун хос нарса шу бўлдики, у доимо давлатлараро муносабатлар масаласини диний ва мафкуравий масалалардан ажратишга ҳаракат қилди. Кант таъкидлайдики, мақсад барча халқларнинг ягона оиласини тузиш эмас, балки дунё ҳамжамиятини ташкил қилиш. Кантнинг тинчлик фалсафаси иккинчи жаҳон урушидан кейин БМТ тузилганда амалий ифодасини топди. Гегел ўз фалсафий тизимини яратиб мутлоқ ғоя ўзининг бой мазмунини моддий олам – табиат ва жамият сифатида ифода этишини кўрсатар экан, аввало дунё узлуксиз тараққиётда эканлигини қайд этади. Диалектик тафаккур услубини ва унинг асосий қонунларини татқиқ этиш билан Гегел фалсафий фикр тараққиётига бебаҳо ҳисса қўшди. Гегелнинг

тарих фалсафаси бу – ўзгаришлар фалсафасидир. Француз инқилоби ва бошқа кўплаб драматик воқеаларга замондош бўлган Гегель тарихга “сакраб юрувчи” ва ўзига ром этувчи форматив жараён сифатида қарашга ўрганган. Биз тарихий ўзгаришларни кейинроқ нималар юз бергани ҳақида ўйлабгина тушунишимиз мумкин. Донолик – кун ботиш олдидаги ғира- шираликдай, деган гап мансуб. Гегелнинг сиёсий қарашларида тоталитаризмга муносабати масаласига келсак, айтиш мумкинки, у ўз замонасидаги (1820 йй) Прусс давлатини қўллаб-қувватлайди. Гегел томонидан ошкора баён қилинган идеал авторитлар, лекин тоталитар ва фашистик эмас. У конститутциявий кучли хукуматни қўллаб-қувватлайди, қонун ва хуқуқ асосида бошқариладиган давлат тарафдори. Маркс сиёсатга ҳам, сиёсий мунозараларга ҳам энг кўп таъсир ўтказган сиёсий назариётчилардан биридир. Унинг ғояларига турли “манфаат гурухлари” нуқтаи назаридан баҳо бериш мумкин. Ғоялари Марксникичалик бузиб талқин қилинган сиёсий назариётчилар камдан-кам. Шунингдек, камдан-кам сиёсатчилар Марксчалик ҳурмат қозона олган. Ишонч билан айтиш мумкинки, Маркс икки соҳада пионер эди. Биринчидан, у хусусий-капиталистик муносабатлар оқибатида инсоннинг деградациялашувини (бегоналашуви, қашшоқлашувини) англади. Маркс таъкидлашича, барча ижтимоий назариялар мафкура (онгнинг синфий манфаат туфайли деформациялашган шакли)нинг ифодасидир. Лекин Маркс ўзи айтаётган мана шу гаплар ҳам назария бўлгани учун унинг таърифи ўзининг оёғига болта урди. Маркс, капитализм бошқа ҳодисалар қатори ортиқча ишлаб чиқаришнинг оқибатида “портлаб кетади”деган эди. Капитализмнинг инқирози революцияга олиб келди. Чунки капитализм ортиқча ишлаб чиқаришнинг олдини олиш учун ҳаддан ташқари иррационал. Бунда Маркс ноҳақ бўлиб чиқди. Ҳозирги кунда капитализм кўп истеъмолчилар жамиятларини тузиш йўли билан ана шундай кризислардан четлаб ўтишга мувофиқ бўлмоқда.

Айни пайтда иқтисодий муаммоларни оқилона ва самарали усул билан еча олмаган СССР ва собиқ Шарқий Европа социалистик мамлакатлари ўз маъно-мазмунига кўра ўтмиш саҳифаларидан жой олди. XIX асрда ижтимоий-сиёсий ғоялар ривожи ва уларнинг Европа сиёсий ҳаётида ва ижтимоий онгида акс этиши ҳамма вақт ҳам силлиқ кечган эмас. Натижада, кўпгина сиёсий ғоялар пайдо бўлиб, янги давр сиёсий ғояшунослигинг асосини ташкил этган эди. Шундай қилиб, Европада учта асосий ғоявий-сиёсий оқим – консерватизм, либерализм ва социализм оқимлари вужудга келди. Консерватизм оқимининг кўзга кўринган арбобларида Англияда Эдмунд Бёрк (1729-1797) француз публицисти ва жамоат арбоби Жозеф де Местр (1753-1821) ва бошқалар эдилар. Консерватизм буюк француз инқилобига қарши ўлароқ пайдо бўлган оқим бўлиб, унда мазкур ижтимоий инқилоб хаос (тартибсизлик) ва бузилиш каби талқин қилинди. Улар эски ижтимоий тартибни тиклашга, феодал- аристократик тузумнинг анъанавий қадриятларини яна тиклашга чақирди. Консерваторлар таълимотига кўра, жамият ўз ички қонунларига кўра аста- секинлик билан такомиллашиб боради. Уларнинг таъкидлашича, ҳаётда ҳал қилувчи аҳамиятга эга бўлган нарсалар: урф-одатлар, анъаналардир. Шунинг учун, консерваторлар фикрича, ижтимоий тараққиётнинг асосий мезони халқнинг урф-одатлари ўзгаришидан иборатдир. Улар давлатнинг монархия бошқаруви билан боғлиқ бўлган сиёсий ҳаётнинг анъанавий укладини сақлаб қолиш заруратини асослашга ҳаракат қиладилар. Консеватизм ижтимоий тараққиётни инкор этмайди, тадрижий тараққиётни ёқлаб чиқди, чунки ижтимоий-сиёсий ҳаётнинг тадрижийлиги эски нарсаларнинг янгисига аста-секинлик билан мослашуви орқали кечади. Давлатнинг иқтисодий қудратининг асоси ва унинг табиий тараққиётининг асоси хусусий мулкчиликдир. Ҳеч ким мулк-бойлик тўплаш имконидан ва ҳуқуқидан маҳрум бўлиши мумкин эмас.

Либерализм нинг ғоявий–сиёсий оқим сифатида вужудга келиши XVII- XVIII асрларда Европада янги ижтимоий–иқтисодий ва ижтимоий ишлаб чиқариш муносабатларининг ривожи билан боғлиқ. Либерализм мафкураси- даги асосий тамойил жамиятда инсон эркинлиги ғоясидир. Либерализм мафкураси жамиятда тезкорлик билан бозор муносабатларини шаклланти- ришга зарурий шарт-шароитлар яратилишига йўналтирилган эди. Бу оқимнинг асосчилари инглиз олимлари Джон Локк (1632-1704), Адам Смит (1723-1790), Иеремия Бентам (1748-1832), Джон Стюард Милл (1806-1873) ва француз мутафаккири Бенжамен Констан (1767-1830) ва бошқалар эдилар. XIX аср давомида либераллар жамиятининг табиий ривожланишини ёқлаб чиқдилар. Уларнинг фикрича, жамиятдаги ижтимоий муносабатларни бошқарилиши давлатнинг аралашувисиз амалга оширилиши лозим, бу ерда давлат “қўриқчи ”ролини бажариш керак, ишлаб чиқарувчилар ўртасида эркин рақобатга шароит яратиши, фуқороларнинг мулкини қўриқлаши лозим. Эркин тадбиркорлик, парламент тузуми, шахснинг сиёсий эркинлиги, ошкоралик, плюрализм кабиларни ҳимоя қилиш баробарида либерализм замонавий цивилизация қиёфасини белгилайдиган умуминсоний қадриятларнинг шаклланишига кўмаклашдилар.

Адаби ё тлар: 1. Каримов И.А. Ўзбекистон: Миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура. Том 1. Тошкент, 1996. 2. Каримов И.А. Биздан озод ва обод Ватан қолсин. Том 2. Тошкент, 1996. 3. Каримов И.А. Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир. Том 3. Тошкент, 1996. 4. Каримов И.А. Бунёдкорлик йўлидан. Том 4. Тошкент, 1996. 5. Каримов И.А. Янгича фикрлаш ва ишлаш - давр талаби. Том 5. Тошкент, 1997. 6. Каримов И.А. Хавфсизлик ва барқарор тарақҚиёт йўлида. Том 6. Тошкент,1998. 7. Каримов И.А. Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қура-миз. Том 7. Тошкент,1999. 8. Каримов И.А. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт- пировард мақсадимиз. Том 8. Тошкент, 2000. 9. Каримов И.А. Ватан равнақи учун ҳар биримиз масъ-улмиз.Том 9. Тошкент, 2001. 10. Каримов И.А. Хавфсизлик ва тинчлик учун курашмоқ ке-рак. Том 10. Тошкент,2002.

Похожие

Ғоялар фалсафасининг шарқона илдизлари

Ғоялар фалсафасининг предмети, мақсад ва вазифалари

Марказий осиёда илмий билимларнинг шаклланиши ва ривожланиш босқичлари

Нафосат фалсафасининг асосий категориялари

Гоялар фалсафасининг Шаркона илдизлари