Нафосат фалсафасининг асосий категориялари - Философия - Рефераты

Нафосат фалсафасининг асосий категориялари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

148.5 KB

Нафосат фалсафасининг асосий категориялари Режа: 1. Нафосат фалсафаси категориялари ўртасидаги боғлиқлик. 2. Гўзаллик - нафосат фалсафасининг марказий категорияси. 3. Улуғворликнинг фавқулодда салбий ҳиссиётларга асосланиши. 4. Фожеавийлик ва кулгилилик категриясининг моҳияти.

Нафосат фалсафаси категориялари ўртасидаги боғлиқлик Ҳар бир фан ўз мақомига кўра муайян фаолиятнинг тадқиқот соҳаси ҳисобланади. Бу фаолият табиат, жамият ва тафаккур ҳақида янги билимлар ҳосил қилишга, унинг ўзига хос қонуниятлари ва категориялар асосида оламни идрок этишга қаратилган бўлади. Шу маънода, фалсафанинг бирорбир категориясини воқеликдан айри ҳолда тасаввур этиш қийин. Чунончи, фалсафа категориялари (меъёр, миқдор, сифат, зиддият, инкор, сабаб, оқибат, зарурият, тасодиф, имконият, воқелик, шакл ва мазмун, моҳият ва ҳодиса ҳ.к) инсонни ўраб турган оламда содир бўладиган воқеа- ҳодисалар ҳақида аниқ хулосалар чиқаришга, уларни тўғри таҳлил этишга кўмак беради. Шунингдек, категориялар инсонга ўз теварак-атрофидаги оламни, воқеаҳодисаларнинг моҳиятини чуқур билишга имкон беради. Бироқ, “Фалсафада ўрганиладиган категориянинг бошқа аниқ фанлар категорияларидан фарқи шундаки, - деб кўрсатилади “Фалсафа. Қомусий луғат”да, - улар воқеликдаги нарса ва ҳодисаларнинг айрим, алоҳида муносабат ва алоқаларинигина ифодаламасдан, балки бутун олам, инсон ҳаёти ва тафаккур оламига хос умумий белгилар, алоқалар, хусусиятлар ва муносабатларни акс эттиради. ... Фалсафий категория воқеликни чуқур ва мукаммал акс эттириши, оламнинг барча соҳаларида амал қилиши билан оддий тушунчалардан фарқланади. Шу туфайли ҳар бир конкрет фан ўзи ўрганаётган соҳанинг хусусияти ва белгиларини очишда фалсафий категорияга мурожаат этади.” Айтиш мумкинки, категориялар нисбийлик характерига эга, улар жамият ва инсон тараққиёти натижасида доимо ўзгариб туради. Нафосат фалсафаси ҳам ўзининг қонун ва категорияларига эга. Унинг категориялари (гўзаллик, хунуклик, улуғворлик, тубанлик, фожиавийлик, кулгилилик ва ҳ.к.) инсон ва табиат, инсон ва жамият, инсон ва ижтимоий борлиқ билан доимо ҳамкорликда вужудга келади. Бироқ, нафосат фалсафаси категориялари нафақат билимни ошишига хизмат қилади, балки айни пайтда

билимни бахолайди ҳам. Шу жиҳати билан улар бошқа фалсафий фанларнинг категорияларидан фарқ қилади. Бу – биринчидан. Иккинчидан , нафосат фалсафаси категориялари нафақат гносеологик ва онтологик моҳият касб этади, балки улар қадриятлилик мазмунига ҳам эга. Айниқса, бу жиҳат гўзаллик ва улуғворлик категорияларида кўпроқ акс этади. Зеро, нарсалар гўзал ва чиройли, улуғвор ва мантункор бўлгани учун ҳам инсонга қадрлидир. Учинчидан , эстетик категорияларнинг ўзига хос хусусияти шундаки, улар моҳият-мазмунига кўра умумий ва қамровлидир. Бу хусусиятлар айниқса, эстетик фаолият ва санъат соҳасида яққол кўзга ташланади. Фалсафий фанлар тизимида эстетика категорияларининг назарий тахлили ва илмий ўрганилиши юқорида кўрсатиб ўтилган уч тамойилга асосланади. Мазкур масала кенгқамровли бўлиб, бунда қатор файласуфнафосатшуносларни, хусусан, Н.А.Дмитриев, В.В.Ванслов, Л.Н.Столович, О. Буткевич, Ю. Б.Борев, Д. Д. Среднег, А. Ф. Лосев, В.П.Шестаковларнингилмий ишларини кўрсатиб ўтиш мумкин. Шунингдек, нафосат фалсафаси категорияларини тизимлаштириш масаласи ғарб олимлари томонидан илгари сурилган назарияларда ўз аксини топган. Жумладан, немис психоэстетикасининг вакили Эрнст Мейман ўзаро муносабатлар жараёнида категорияларнинг сабабий боғланишини эстетик тасаввурларнинг икки жиҳатига кўра ажратади. Биринчиси – обьектив шароитдан келиб чиқадиган дастлабки жараёнлар. Булар - гўзаллик, улуғворлик, чиройлилик ҳамда уларнинг зидди бўлмиш – хунуклик, тубанлик, пасткашликдир. Иккинчиси – турли хил обьектив шароитларда юзага келадиган ҳамда бевосита психологик жараёнларга тегишли бўлган шароитлардир. Булар – фожеавийлик ва кулгилиликдир. Италян нафосатшуноси Морпурго-Тальябуэ эса эстетик категорияларнинг иккита турини ажратиб кўрсатади: онтологик ва таъсирчанлик (экспрессивный).

Эстетик категорияларнинг таснифи, тизимлари, турлари ва хусусиятлари рус нафосатшунос олимларининг қатор тадқиқотларида ўрганилган. Айниқса, Е.Г.Яковлев томонидан эстетика категорияларининг тизимлаштирилиши бир қадар қизиқарли ва кенгқамровлилиги билан муҳим аҳамиятга эга. У ўзи ишлаб чиққан тизимда категорияларни учта гурухга ажратади. Булар: 1) обьектив, 2) обьектив-субьектив, 3) субьектив. Бу тизим ушбу жадвалда қуйидагича акс этган: Нафосат Универсал категориялар Гўзаллик Эстетик идеал Санъат Улуғворлик Эстетик дид Бадиий образ Фожеавийлик Эстетик туйғу Ижод Обьектив категориялар Обьектив-субьектив категориялар Субьектив категориялар Е.Г.Яковлевнинг фикрига кўра, мазкур тизим шу турда яратилган бошқа тизимлардан ўзининг универсал-кенгқамровлилиги билан мазмун ва фалсафий-эстетик моҳият касб этиб, мослашувчанлик (субординация) ва мувофиқлаштирувчилик (координация) тамойилини мужассам этгани холда “онтологик-феноменологик ва ижтимоий-гносеологик жиҳатлар” га эга. Айниқса, В.П.Шестаковнинг эстетика категориялари тарихи, уларни тизимлаштириш муаммолари, категорияларга ўзига хос ёндошувнинг замонавий талқинлари ҳамда эстетик категориялар таснифига доир салмоқли тадқиқотлари бугунги кунда ҳам ўз аҳамиятини йўқотмаган. Файласуф бу борада юқорида номлари тилга олинган эстетика назариётчиларидан фарқли ўлароқ, категорияларни уч туркумга ажратади. Булар: - дастлабки категориялар , - умумэстетик категориялар , - эстетик категориялар . Жумладан, дастлабки категорияларни файласуф нафосатга тегишли, деб билади ва уни бешта умумэстетик категорияга ажратади: гўзаллик, фожеавийлик, кулгулилик, улуғворлик ва хунуклик. Қуйидаги жадвалда В.П.Шестаков томонидан тизимлаштирилган категорияларнинг умумий кўриниши акс этган: Нафосат - ДАСТЛАБКИ КАТЕГОРИЯ

Гўзаллик Фожеаавийлик Кулгулилик - УМУМЭСТЕТИК КАТЕГОРИЯЛАР Улуғворлик Хунуклик Дисгармония Даҳшатлилик Муболаға Ҳазил Фориғланиш - ЭСТЕТИК КАТЕГОРИЯЛАРНИНГ КЎРИНИШЛАРИ Қаҳрамонлик Идеал Латофат Гармония Бироқ, таъкидлаш лозимки, аксарият адабиётларда эстетика категориялари асосан гўзаллик – фожеавийлик – кулгулиликдан иборат учлик сифатида тақдим этилган. Бироқ, даврлар ўтиши билан бу анъанага ўзгартиришлар ва қўшимчалар киритилди. Хусусан, бу тизимга Ю.Б.Борев улуғворликни, Л.Н.Столович - хунукликни, М.С.Каган - гармония ва драматикликни, Н.И.Киященко – қаҳрамонликни, ўзбек олимлари Т.Маҳмудов уйғунликни, Абдулла Шер қизиқарлиликни киритди. Биз юқорида файласуфларнинг эстетика категорияларининг тарихи, уни тизимлаштириш муаммолари, кўринишлари ва ўзига хос жиҳатлари билан боғлиқ қарашлар ва назарияларга бежиз мурожаат этмадик. Агар эътибор берган бўлсангиз, категориялар тизими қандай кўринишда бўлмасин, уларнинг ҳар бирида гўзаллик марказий категория сифатида иштирок этмоқда. Биз манашу жиҳатга кўра гўзаллик фалсафасини тушунтиришдан аввал гўзалликнинг муҳим мезоний тушунча - категория сифатидаги моҳиятини кўриб ўтишни мақсадга мувофиқ, деб билдик. Зеро, эстетика категорияларининг яхлит тизимини ишлаб чиқиш муаммоси кўп йиллардан

буён олимлар эътиборини жалб этиб келаётганлигидан мақсад ҳам гўзалликнинг фалсафий, ахлоқий, хатто сиёсий моҳиятини атрофлича ўрганишга қаратилганлигидадир. Гўзаллик - нафосат фалсафасининг марказий категорияси Гўзаллик эстетика ёҳуд нафосат фалсафасининг асосий категорияси бўлсада, унинг илмий жиҳатдан мукаммал бўлган бирор-бир қатъий таърифи мавжуд эмас. Бироқ, гўзалликни идрок этиш ва намоён бўлиш хусусиятлари ҳақида кўплаб ғоялар, қарашлар мавжуд. Бу қарашларда инсон, табиат, жамият ўртасидаги алоқа ва муносабатлар гўзалликнинг асосий обьектлари бўлиб хизмат қилади. Шунинг учун гўзалликни вужудга келиши асосан икки хусусият билан белгиланади: 1. Инсоннинг тафаккури ва меҳнати билан яратилган гўзаллик. 2. Инсон томонидан яратилмаган табиий гўзаллик. Уларнинг биринчисида ақл, руҳ ва хиссиёт устувор бўлса, иккинчисида макон ва замон муҳим ўрин эгаллайди. Шуни таъкидлаш зарурки, гўзаллик билишнинг маҳсули: воқеликдаги ҳар қандай нарса-ҳодисанинг гўзаллиги унинг ишончлилик, ҳаққонийлик ва реаллиги билан изоҳланади. Шунингдек, инсон гўзаллик ҳақидаги дастлабки маълумотларни асосан бешта сезгиси ёрдамида ўзлаштиради. Чунончи, кўриш сезгиси бизга гўзаллик ҳақида дастлабки маълумотларни тақдим этиши барчамизга маълум. Айниқса, кундалик эҳтиёжларимиз учун зарур бўлган моддий неъматларнинг эстетик баҳоси ҳам айнан кўриш орқали амалга ошади. Кийим, таом ёки бирор бир буюмга эҳтиёж сезсак аввало унинг кўриниши ва дизайнига эътибор берамиз, сифати, қулайлиги дидимизга мос келгандан сўнг уни ҳарид қиламиз. Мазкур жараёнда бешта сезги баравар иштирок этади. Гўзалликка ёндошув борасида ҳам икки хил қараш мавжуд. Биринчиси - манфаатли ёндошув. Бунда моддийлик гўзалликдаги бирламчи мезон сифатида намоён бўлади. Иккинчиси - манфаатсиз ёндошув. Бу ёндошув тарафдорлари асосан гўзалликнинг маънавий жиҳатларига эътибор қаратишади. Жамият маънавий юксалиш жараёнларида айнан иккинчи

ёндошувга нисбатан эҳтиёж кўпроқ. Зеро, гўзалликка манфаатсиз ёндашув ўзининг беғаразлиги билан кишини маънан юксалтиради. Бунда инсон гўзалликни нафақат ўзлаштириш ва эгаллашга балки уни яратишга ва асрашга интилади, уни асли холатидек севади, унга бирон-бир таъмани кўзламаган холда муносабат билдиради. Чинакам санъат асарлари, бунёдкорлик намуналари ва табиат дурдоналаридаги гўзалликни хис этиш, ундан завқланиш орқали гўзалликка манфаатсиз муносабат шаклланади. «Ҳужжат ул-Ислом» номи билан машҳур Абу Ҳомид Муҳаммад ал- Ғаззолий гўзалликка манфаатсиз муносабатни ёқлайди ва уни муҳаббат тушунчаси орқали изоҳлайди. Ўз фикрларини қатор мисоллар орқали исботлашга ҳаркат қилади. Масалан, сув инсоннинг чанқоғини қондиргани ёки ариқ бўйидаги гиёҳларнинг хушбўй хиди димоғимизга ёқимли бўлганлиги учунгина гўзал эмас, аксинча улар шу холида гўзалдир, дея уқтиради ва «Ботиний ақл кўриниб турувчи ақлдан кучли, қалб эса билишга нисбатан юксак. Ақл билан англанадиган гўзаллик кўз билан кўриладиган гўзалликдан устуворроқдир», - дейди. Қизиғи шундаки, бу фикр кейинчалик Оврўпа нафосат фалсафаси намоёндаларининг қарашлари билан ривожлантирилди. Бу ҳолатни Абдулла Шер «Чунончи, Иммануил Кант нафосат туйғусини манфаатсиз, беғараз, фақат предметга соф муҳаббат билан муносабатда бўлиш туфайли юзага келган туйғу деб атайди. Гўзалликнинг нисбийлиги борасида ҳам Кант Ғаззолий тутган йўлдан боради», - дейди. Гўзаллик тушунчасининг асосини ташкил этадиган қатор элементунсурлар мавжуд. Булар - меъёр, мақсадга мувофиқлик, тартиблилик, уйғунлик, ҳамоханглик, мослик, яхлитлик, бирлик, мутаносиблик, тенглик кабилардир. Мутафаккирлар мазкур элементларнинг гўзалликни намоён қилишдаги ўрни ҳақида фикрлар билдириб ўтган. Жумладан, Афлотун уйғунликни, Арасту - меъёрни, Августин - тартибни, Ғаззолий – мутаносибликни, Навоий - мосликни, Кант - мақсадга мувофиқликни гўзалликнинг муҳим унсурлари сифатида изоҳлайдилар.

Айтиш мумкинки, бу элементларнинг барчаси гўзалликда бирваракайига мужассам бўла олмайди. Аксинча, улар гўзалликдаги шакл, мазмун ҳамда моҳият билан ҳамоханг тарзда намоён бўлади. Масалан, баҳор фаслининг гўзаллиги табиатнинг уйғониши, кўкламнинг юз очиши билан белгиланади. Бу гўзалликнинг асосий унсурини мослик элементи белгилайди, унинг моҳияти баҳорнинг одамлар манфаатига мослиги, уларга ҳуш ёқиши мезони билан белгиланади. Аксинча, қор ва қаҳратон совуқ баҳор гўзаллиги учун мос эмас. Гўзаллик ҳам фалсафий ҳам эстетик тушунча бўлиб, ўзида қатор сифатларни мужассам этади: туғёнийлик, мафтункорлик, фойдалилик, мўъжизавийлик шулар жумласидандир. Гўзалликнинг хусусиятлари эса қулайлик, манфаатдорлик, ёқимлилик, чиройлилик тушунчалари билан белгиланади. Унсурлар, сифатлар ва хусусиятлар уйғун бўлган нарсаҳодисаларгина чинакам гўзалликни акс эттириши мумкин. Зеро, чиройли нарсанинг сифати бизнинг манфаатимиз учун ҳамоханг бўлмаса ёки бизнинг мақсадларимизга мос келмаса у ҳар қанча мафтункор бўлса ҳам гўзаллик мақомини ололмайди. Шунинг учун гўзаллик моҳиятини тушунтириб бериш Афлотун айтганидек, “мураккаб масала”. Таъкидлаш керакки, гўзаллик «чиройли», «кўркам», «нафис», «жозибадор», «мафтункор», «латофатли» каби тушунчаларга нисбатан кенгқамровли ва устувор тушунча. Масалан, гўзалликнинг «чиройлилик» тушунчасидан фарқи шундаки, чиройлилик - нарсаларнинг ташқи кўринишини, ҳолатини, бажарилган иш ёки қилинган ҳаракатдаги ўзаро ҳамоҳангликни ифодаловчи тушунча. У инсонларда ёқимли таассурот қолдиради, аммо гоҳида чиройли бўлган нарса-ҳодиса ёқимсиз ҳолатларни ҳам вужудга келтириши мумкин. Дейлик, «Бангидевона» ўсимлигининг гули оппоқ, чиройли, аммо, гулининг ҳиди сассиқ, ёқимсиз... Бундан ташқари, чиройлилик нарса-ҳодисанинг фақат бир жиҳатини шакли ёки мазмунидаги ёқимли ҳолатдан келиб чиққан холда бахоланади. Гўзаллик эса мазмун билан шаклнинг уйғунлиги, мослиги, ҳамоханглиги,

мақсадга мувофиқлиги асосида намоён бўлади. Шунга кўра гўзаллик ҳам обьектив, ҳам субьектив хусусиятга эга. Масалан, табиат гўзаллиги обьект (инсон) ва субьект (ўсимлик ва ҳайвонот дунёси)нинг тартиби ва уйғунлигига асосланади. Уйғунлик ва тартибнинг бузилиши эса табиат ва инсон учун зарарли оқибатларга олиб келишини бугунги кунда рўй бераётган экологик ҳодисалар орқали кўришимиз мумкин. Шахснинг ижтимоий жараёнлар билан бўладиган муносабатларида гўзаллик нисбийлик хусусиятига эга бўлади. Бу холат айниқса, гўзалликнинг моддий ва маънавий қадриятлар тизимидаги ўрнида яққол кўзга ташланади. Чунки, гўзалликнинг ҳар қандай тахлили шахс ва жамият муносабатлари билан муқояса қилингандагина унинг ижтимоий-маънавий хусусиятлари янада ойдинлашади. Шу боис гўзалликнинг маънавий ва моддий қадриятлар тизимидаги ўрнига эътибор қаратиш мақсадга мувофиқ. Ижтимоий тараққиётнинг барча даврларида гўзалликнинг моддий асоси билан маънавий асосини уйғунлаштириш долзарб масалалардан бири бўлиб келган. Бу борадаги бахслар соф назарий масала доирасидан чиқиб хатто муайян тузум ёки давлатнинг асосий мафкурасига айланган. Мафкуранинг таъсири натижасида жамиятнинг ижтимоий манзараси асосан икки тизимга яъни, моддий қадриятларнинг устуворлигига қараб – моддий ҳаётга, маънавий қадриятларнинг устуворлигига қараб – маънавий ҳаётга ажралган. Бугунги глобаллашган давр эса ҳар икки тизим гўзаллигининг уйғунлаштиришни тақазо этмоқда. Жумладан, мамлакатимизнинг ижтимоий соҳаларида олиб борилаётган ишларнинг асосида маънавийлик билан моддийликни уйғунлаштириш устувор аҳамият касб этади. Зеро мамлакатимиз раҳбари И.А.Каримов таъкидлаганидек, “моддий ва маънавий ҳаёт тамойиллари бир-бирини инкор этмайди, аксинча ўзаро боғланиб, бирбирини тўлдиради. Юксак тараққиётга эришишини орзу қиладиган ҳар бир инсон ва жамият ўз ҳаётини айнан анна шундай диалектик ва узвий боғлиқлик асосида қурган ва ривожлантирган тақдирдагина ижобий натижага эриша олади”, - деган ҳикматли фикрлари айни ҳақиқатдир.

Айтиш мумкинки, нафосат фалсафасининг категориялари орасида гўзаллик ўзида маънавийлик билан моддийликни уйғунлаштириш хусусиятига эгалиги ҳамда ижтимоий тарққиётнинг барча соҳаларида иштирок этиши билан бошқа категориялардан ажралиб туради. Буни қуйидаги соҳалар асосида тахлил қиламиз. Маънавий қадриятлардаги гўзаллик. Бу гўзалликнинг санъатда инъикос этиши билан боғлиқ жараён. Маълумки, санъат борлиқни тўғридан-тўғри акс эттирмайди, балки уни бадиий қиёфалар воситасида ифодалайди. Санъат инсонни фақат воқеликдаги гўзалликлар билан чекланмасликка, айни пайтда, мавжуд гўзалликларни онгли тарзда мушоҳада қилишга ва баҳолашга ундайди. Айниқса бу хусусият рассомлик санъатида яққол кўзга ташланади. Масалан, Рўзи Чориевнинг «Болалик хотиралари», «Замондошларим» портретлар туркуми ҳамда «Фарғона водийси» каби рангтасвир асарлари фикримизнинг ёрқин ифодасидир. Жумладан, рассомнинг «Бешик» деб номланган картинасида қизил гиламда ўтирган она бешик устига энгашган, гиламнинг миллий нақшлари, қадимий ўзбек бешиги, она кўйлагининг ёрқин ранги, унинг орқасига ташланган узун соч ўрими – буларнинг барчаси ўзбек халқ қўшиғи – «Қора сочим»ни ёдга солади. Шунинг учун рассомнинг картиналарини ўз даврида ўзбек эстрадасининг юлдузи Ботир Зокиров «қўшиқ деб аташ мумкин», дея эътироф этган эди. Етук рассомлар ҳаётнинг барча ҳодисаларини рангтасвир орқали кўради, улар ҳаётга ижод манбаи сифатида муносабат билдиради. Шунинг учун ҳам санъатнинг бу турида гўзалликнинг қирралари кўпроқ уфуруб туради. Бу рух ўз навбатида, инсонларни рангтасвирни севишга, тасвирий санъатни эстетик идрок этишга, ранглардан завқланишга ундайди. Бундай хусусиятлар Ўрол Тансиқбоев, Чингиз Аҳмаров, Баҳодир Жалолов, Жавлон Умарбеков, Алишер Мирзаев, Дилёр Имомов каби атоқли рассомлар ҳамда Акмал Нуриддинов, Сергей Алибеков, Ортиқали Қозоқов сингари мусаввирларнинг реалистик йўналишдаги асарларида ўз аксини топган. Асарларида гўзаллик нафақат рассомнинг шахсий идеали, балки ўзида халқ

ҳаётининг муҳим бўлагини мужассам этганлиги, инсон тафаккури ва қалбига таъсир кўрсатиши ҳамда гўзалликни яратишда рассомнинг зиммасига юкланадиган масъулиятнинг юксаклиги ва муқаддаслиги билан белгиланади. Бу хусусда нафосат фалсафасининг билимдони Тилаб Маҳмудов шундай дейди: «Қачонки санъат асарлари муҳим ҳаётий муаммоларни акс эттирса ёки халқ кайфияти ва ғояларини ифодаласа, улар миллионлаб меҳнаткашларнинг эзгу ҳамроҳига айланади. Бундай асарлар ҳеч қачон халқдан, амалиётдан ажралган эмас. Рассомнинг миллат ҳаёти билан алоқасигина янги ва асл санъат асарларининг пайдо бўлишида муҳим манба бўлиб хизмат қилади». Маълумки, ҳар бир халқ гўзаллик ҳақида ўзига хос қарашга эга. Гўзалликни англаш, тушуниш, хис этиш ва ундан завқланиш ҳам халқнинг бадиий тафаккури, эстетик диди ҳамда нафис туйғуларига боғлиқ. Шундай бўладики, бир халқнинг гўзалликдан завқланиши икинчи бир халқникига мос келмайди. Санъатнинг кучи анашу номувофиқликни мувофиқлаштиришида, беқарорликни барқарорлаштиришидадир. Фалсафий тафаккурнинг шаклланиши қадриятларни ўрганиш ва яратиш билан боғлиқ бўлган жараёндир. Қадриятлардаги гўзалликни идрок этиш эса ҳаётий тажрибалар сирасига киради. Шунга кўра маънавий қадриятлар тизимида гўзалликни қўйидаги жиҳатлар билан изоҳлаш мумкин: - санъатда соғлом руҳ ва ҳаёт ҳақидаги тасаввурларни вужудга келтириш ҳамда реал ҳаёт ҳақиқатини акс эттириш; - санъат асарига онгли дунёқарашга асосланган ижод эркинлиги, мустақил фикрлаш ҳамда замон билан ҳамнафаслик руҳини сингдириш; - маънавий юксалиш жараёнларига яқинлашиш ва унинг замонавий анъаналарини янгича бадиий услуб икониятларидан фойдаланган холда ёритиш ва ҳ.к. Моддий қадриятлардаги гўзаллик. Назариянинг амалиёт билан уйғун бўлиши жамият ривожи учун ижобий натижа бериб келган. Бу тамойил нафосат фалсафаси учун ҳам қатиьй талабдир.

Маълумки, эстетик фаолият эстетик муносабат билан чамбарчас боғлиқ холда ривожланади. Масалан, меъморлик соҳасини олайлик, у ўзида ҳам моддий ҳам маънавий қадриятларни акс эттиради. Чинакам меъморий обиданинг гўзаллиги фақат унинг ташқи кўриниши билангина эмас, балки механика қонунларининг янги материаллар билан бойитилганлиги, меъморликнинг қадимий анъаналарини замонавий кўринишлар орқали намоён қилиши натижасида юзага келади. Меъморликдаги гўзалликнинг ўзига хослиги бинонинг интерьери ва экстерьери инсонга эстетик завқни пайдо қилиши ҳамда шакли ва мазмунининг ҳамоҳанглиги билан белгиланади. Айниқса, Ислом меъморчилигида бу жиҳат қатьий эстетик талабга айланган. Чунончи, қурилаётган бино ёки иншоотга «фойдаланса бўлаверади» қабилидаги юзаки муносабатни эмас, балки «бу обида инсон эстетик эҳтиёжини қондиришга хизмат қилиши керак», деган тамойилнинг устуворлигини кўришимиз мумкин. Бу тамойил Хива, Бухоро, Самарқанд, Тошкент, Шаҳрисабз, Қарши, Марғилон каби кўҳна шаҳарларимизда қад ростлаб турган меъморий обидаларнинг даврлар оша ўз гўзаллигини йўқотмай келишига сабаб бўлди. Эстетик маданият масалаларига доир қатор тадқиқотлар муаллифи Саид Ҳусайн Наср мусулмон дунёсининг санъати, маданияти, айниқса меъморчилигига оид асарларида гўзалликни назарий жиҳатдан таҳлил қилиш ғарбдагидек юқори босқичда эмаслигини уқтиради. Унинг фикрига кўра, гўзаллик илоҳий ижод маҳсули, уни инсон тафаккури тушуниб етишга ожизлик қилади. Шу боис гўзалликни юзага келиши инсоннинг маънавий олами билан боғлиқ ҳодиса бўлиб, унинг шакл-шамойили эса меъморлик ва миниатюра санъатида ўз аксини топади, деган қарашни илгари суради. Дарҳақиқат, Ислом динига мансуб меъморий обидаларда диний-бадиий рамз билан диний-бадиий қонуннинг уйғунлиги, анъанавийлик билан замонавийликнинг ҳамоханглиги меъморий обиданинг эстетик қадриятга айланишини таъминлайди. Масалан, бу холатни Тошкент шаҳрининг ҳушманзара жойларидан бирида 8747 м 2 майдонда мусулмон меъморчилиги

санъати асосида бунёд этилган улуғвор обида «Темурийлар тарихи» Давлат музейида яққол кўзга ташланади. Музейни ташқаридан кузатсангиз, кўзингиз ён-атрофдаги биноларнинг, кўчаларнинг, майдонларнинг музей билан ўзаро мутаносибликда эканлигига гувоҳ бўласиз. Ана шу гўзалликни ҳис этган холда аста музейнинг пештоқига ва сўнгра унинг гумбазига нигоҳингизни қаратсангиз руҳингиз бевосита юксакликка кўтарилгандай бўлади. Модомики, гумбазнинг юқорига қараб йўналган шаклга эга бўлиши ҳам заминий гўзалликларнинг ибтидоси Оллоҳда эканлигидан далолат беради (Бу музейга Самарқанддаги «Гўри Амир» тарихий ёдгорлик мажмуаси асос қилиб олинганлиги бежиз эмас Ҳ.Б.). Бу музейнинг эстетик жиҳатларидан бири. Иккинчи эстетик жиҳатни шакл ва мазмун уйғунлигида кўриш мумкин. Музейнинг олд томонига ишланган сопол намоён (панно)даги арабча ҳуснихат билан битилган сўз Соҳибқироннинг ўн иккита ҳаётий тамойилларини акс эттирса, музейнинг марказий қисмидаги миллий безаклар фонида жойлашган Амир Темурнинг машҳур герби уни дунёнинг уч бўлагига ҳукмронлик қилганлигини билдиради. 200 кв. метрга яқин кўламни эгаллаган, асосий кираверишдаги девор марказидаги мавзули монументал безак эса уч қисмдан иборат бўлиб, чап қисми «Туғилиш», марказий қисми «Юксалиш», ўнг қисми «Мерос» деб номланган. Буларнинг ҳар бири ўзига хос мазмунга эга: у томошабинга Темур ва темурийлар ҳақидаги муайян тарихий маълумотларни эслатади. Масалан, монументал безакнинг «Юксалиш» дея аталувчи қисмидаги тасвирга диққат билан қаралса, унинг бир томонида Қуръон, иккинчи томонида шамшир тутган фаришталар тасвирланганлигини кўриш мумкин. Безакнинг марказида эса Соҳибқирон ўз даврида бунёд этган мақбараю масжидлар билан бирга, унинг тамғаси бўлган улкан шер устида олтин ҳал қуёш ва учта халқа акс эттирилган. Буларнинг барчаси Амир Темурнинг шон-шавкати, куч-қудратидан далолат беради.

Шунга кўра, меъморлик санъати тараққиётнинг икки қаноти бўлмиш моддийлик ва маънавийликни уйғунлаштириши билан гўзал қадрият ҳисобланади. Учинчи эстетик жиҳатни «шаҳарсозлик», «атроф-муҳитни гўзаллаштириш», «ободонлаштириш» каби ҳодисалар орқали изоҳлаш мумкин. Айтиш кераки, собиқ Шўролар даврида шаҳарсозлик соҳасига “одамларни бошпана билан таъминлаш” нуқтаи-назаридан ёндошилди, шаҳарларнинг эстетик кўриниши иккиламчи аҳамиятга эга бўлди. Натижада бу даврда яратилган турар-жой бинолари, кўчалар, транспорт йўлларининг умумий кўриниши ҳамда уларнинг экстерьер (ташқи) ва интерьер (ички) безагидаги бир хиллик шаҳарнинг бадиий-эстетик қиёфасига салбий таъсир этди. Айниқса, аҳоли турар-жойлари ҳамда маъмурий биноларнинг бир хил шакл ва кўринишга эгалиги, тартибсиз, ноқулай жойда бунёд этилганлиги, қолаверса, меъморчиликнинг миллий анъаналари ва эстетик хусусиятлари эътибордан четда қолганлиги шаҳарларимизнинг кўрки ва жамолини бузилишига олиб келди. Мустақиллик шарофати билан мамлакатимизда шаҳарсозлик эстетикасига жиддий эътибор қаратилди ва бу борада улкан бунёдкорлик ишлари амалга оширилди. Айни пайтда, шаҳарларнинг инфратузилмасини ўзгартириш орқали эстетик маданиятни ривожлантириш ишларнинг кўлами кенгайди. Жумладан, Тошкент, Самарқанд, Бухоро, Қарши, Хива, Фарғона, Наманган, Андижон сингари шаҳарларимиз янада чирой очди, янги иншоотлар - кўприклар, маданият масканлари барпо этилди. Меъморлик моддий қадриятлар гўзаллигини таъминловчи муҳим соҳага айланди. Бугунги кунда мамлакатимизда олиб борилаётган бунёдкорлик ишларининг ўзига хос эстетик жиҳати миллийлик билан замонавийликни, маънавийлик билан моддийликнинг уйғунлигида кўринади. Хусусан, меҳмонхоналар, таълим муассасалари ва маъмурий бинолар, маданият масканлари ва зиёратгоҳлар, майдонлар ва сайлгоҳларда миллий меъморчилик анъаналарининг устуворлиги яққол кўзга ташланади. Бу борада

пойтахтимиздаги “Ҳазрати Имом мажмуаси”, Халқаро анжуманлар саройи”, “Шаҳидлар ёди” ёдгорлик мажмуаси, “Олий Мажлис Сенати” биноси ва бошқа шу каби иншоотларда миллий рухнинг жозибаси ва маҳобатини яққол кўриш мумкин. Бу билан айтиш мукинки, гўзаллик воқеликка қарама-қарши бўлган ҳодиса эмас, балки инсоний қадриятдир. Зеро, гўзаллик инсон томонидан идрок этилиши, унга муносабат билдирилиши, бахоланиши натижасида қадриятга айланиб боради. Шу боис гўзалликнинг назарий ва амалий кўринишини, маънавийлиги билан моддийлигини уйғунлаштириш инсоннинг бурчи ва масъулиятидир. Бир сўз билан айтганда, гўзаллик маънавий ва моддий хусусиятга эга бўлган, ижтимоий ҳаётда фавқулодда аҳамият касб этувчи ҳамда нарса-ҳодисаларнинг уйғунлиги, ҳамоҳанглиги, мутаносиблиги, мақсадга мувофиқлигига асосланган юксак қадриятдир. Гўзаллик категорияси билан бирга тилга олинадиган хунуклик ҳақида шуни айтиш мумкинки, хунуклик номутаносиблик натижасида юзага келади. Одатда хунукликка гўзалликнинг акси сифатида муносабат билдирилади. Бироқ, бу нотўғри ёндошув. Чунки уйқаш ва бир-бирига яқин ёки бирбирининг акси бўлган тушунчалардаги унсурлар у ёки бу кўринишда ҳам гўзалликда, ҳам хунукликда иштирок этиши мумкин. Нафосат фалсафасининг пародокслиги шундаки, гоҳида шакл ва мазмун бир-бирини диалектик тарзда инкор этади. Аслида мазмун билан шаклнинг ўзаро уйғунлиги ижтимоий муносабатларда гўзалликни юзага келтиради. Бироқ, хунуклик бир пайтнинг ўзида ҳам гўзалликнинг, ҳам нафосатдан лаззатланишнинг зидди бўлиб, у эстетик завқ ва эстетик лаззат туйғуси воқе бўладиган “ҳудуд”лардан йироқ, у инсонга ҳайрат бахш этишдан, унинг вужудини фориғлашдан маҳрумлиги билан кишида енгил ноҳуш кайфиятларни пайдо қилади. Улуғворликнинг фавқулодда салбий ҳиссиётларга асосланиши Нафосат фалсафасидаги яна бир муҳим мезоний тушунча – бу улуғворликдир. Бу тушунча ҳақида ҳам файласуфлар турлича муносабат билдирганлар. Жумладан, инглиз нафосатшуноси Э.Бёрк гўзалликни

улуғворлик билан қиёсий ўрганиб, бу икки тушунчани бир-бирига қарамақарши тушунчалар сифатида тадқиқ этади. Олмон файласуфи И.Кант эса бу борада аксинча йўл тутади, яъни гўзаллик ва улуғворликни уйғунликда ривожланувчи тушунчалар деб ҳисоблайди. Улардан фарқли ўлароқ, Ҳегел, улуғворликни гўзалликнинг бир кўриниши, улуғворлик – зоҳирий гўзалликнинг ботиний гўзалликка айланиши, деб тушунтиради. Улуғворлик - инсон тафаккурида юксак ҳайратланиш туйғуларини ҳосил қилувчи нарса-ҳодисалар мажмуи бўлиб, у ҳажм ва миқдорга асосланган холда намоён бўлади. Олмон файласуфи Ф. Шиллер улуғворлик тушунчасини драматиклаштиради: у инсон қайғу ва қўрқувни енгиш орқали улуғворликка айланишини кўрсатиб ўтади. Шунингдек, улуғворликни «ахлоқий хавфсизлик» тушунчаси билан қиёслаб, Шиллер, инсон қўрқув ва даҳшатга қарши бориши учун ҳам хавфдан холи бўлиши кераклигини уқтиради. Жисмоний хавфсизлик бевосита шахснинг ўзига тегишли бўлиб, инсондаги қатьий ишонч боис хотиржам ва хавфсиз бўлади. Бироқ, даҳшат ва ёвузликлар қаршисида инсоннинг хотиржамлиги йўқолади. Агар хавф яқинлашганда, инсон ўзини ҳотиржам хис қилса, демак унинг виждони хавфдан холи; унга ҳеч қандай ҳавф таҳдид солмайди. Шу боис Шиллер ахлоқий ҳавфсизликни дин, эътиқод ва абадийлик билан боғлайди. Ахлоқий хавфсизликнинг заминий хусусиятини эса ҳаёт ва ўлим масалалари билан изоҳлайди. Унинг фикрига кўра, улуғворлик муҳокамаси юксак даражада маданиятни талаб қиладики, бу муҳокама хатто гўзаллик муҳокамасидан ҳам устуворроқдир. Улуғворлик ҳам гўзаллик категорияси каби табиат, жамият ва инсон ўртасидаги муносабатларда намоён бўлади. Хусусан, табиатдаги улуғворлик - чексиз осмон, пурвиқор тоғлар, юксак чўққилар, мовий денгизлар мисолида кўзга ташланади. Хатто, вулқон, чақмоқ, камалак сингари табиат ҳодисаларида ҳам улуғворликнинг жиҳатларини кўриш мумкин. Улар узоқдан қараган кишиларда ҳеч қандай ҳаяжонли таассурот уйғотмайди.

Бироқ, уларга яқинлашганимиз сари руҳиятимизни ҳаяжон, жўшқинлик эгаллай бошлайди, уларни бутунлигича кўз билан қамраб ололмаслик даражсига етганда эса бу ҳаяжон янада ортади. Табиатдаги улуғворлик эса математик ва динамик хусусиятга эга бўлиб, математик хусусиятда - хажм, динамик хусусиятда - куч устуворлик қилади. Ҳар иккала хусусият ҳам инсонда кучли ҳайратланиш туйғуларини пайдо қилади. Шу боис тоғлардаги юксак чўққилар инсонни фикрлашга ундайди, буюк ғоялар сари етаклайди. Бу холатни Эверест чўққисига Ўзбекистон байроғини ўрнатиб қайтган алпинистларимизнинг хаяжонли таассуротлари орқали исботлаш мумкин. Жамиятдаги улуғворлик умуминсоний қадриятлар, қаҳрамонлик, жасорат, халқпарварлик, бунёдкорлик тушунчалари билан уйғунлашади. Давлатда барқарорлик, жамиятда адолат устуворлиги, шахснинг эркин ва ҳурфикрлилик асосида фаолият олиб бориши жамият улуғворлигини акс эттиради. Санъатдаги улуғворлик санъатнинг барча турлари учун муҳим мезон бўлиб хизмат қилади. Бадиий адабиёт ва ифодали санъат турлари улуғворликни тасвирлашда хилма-хил воситалардан фойдаланган холда уларни бадиий ўзлаштириб замонавий эстетик идеални вужудга келтиради. Шуни таъкидлаш зарурки, санъатдаги улуғворлик фожиавийлик билан ёнма-ён туради. Нафосат фалсафасининг бу икки мезоний тушунчаси ўртасида ўзига хос диалектик алоқадорлик мавжуд бўлиб, улар миллийлик ва умуминсонийлик хусусиятларига кўра фарқланадилар. Масалан, Шекспир ва Шайхзода асарлари бир вақтнинг ўзида ҳам улуғворликни ҳам фожиавийликни намоён этади: бу ерда фарқ, Улуғбекнинг ўлими билан Оттелонинг қисматида, холос. Санъатдаги улуғворлик бадиий мазмун ва шаклнинг барча имкониятлари воситасида ифодаланади, лекин бунда ҳал қилувчи ролни ғоя ўйнайди. Ғоя нечоғли аҳамиятга эга бўлса, у шунчалик юксак руҳ билан йўғрилган мукаммал шаклни юзага чиқаради. Бу холат санъат асарининг даражасини белгилаши баробарида, инсонларни ҳаётий

муаммолардан қочиш ёки уни четлаб ўтишга эмас, балки уни бартараф этишга даъват этади. Тубанлик. Нафосат фалсафаси категориялари орасида хунуклик сингари кишиларда салбий ҳис-туйғу пайдо қиладиган бошқа тушунчалар ҳам мавжуд. Тубанлик ана шундай тушунча, бироқ, уни хунуклик билан айнанлаштириб бўлмайди. Чунки, хунуклик кишиларда енгил нохушлик туйғусини пайдо қилса, тубанлик эса кучли нафратланиш ҳиссини уйғотади. Шу маънода, тубанлик - инсонда кучли нафратланиш туйғуларини ҳосил қилувчи эстетик категориядир. Мазкур категория ҳам эстетик ҳам ахлоқийлик табиатига эга. Унинг эстетик табиати санъатда салбий образлар дунёқарашини акс эттириш орқали намоён бўлади. Тубанликнинг ахлоқийлик табиати эса шахс ва жамиятдаги ахлоқсиз қилмишлар ҳамда инсонийликка зид иллатларга асосланади Шуни таъкидлаш жоизки, ҳайвонот ва наботот оламидаги хунуклик тубанликка айланмаслиги мумкин. Бироқ, инсондаги хунук иллатлар секинаста тубанлик даражасига кўтарилади. Иллатлар, ёмон одатлар инсон табиатидаги ёвуз хисларни қўзғатиб юбориши натижасида инсонни тубанлаштиради. Бу инсон, мамлакат, жамият бошига оғир кулфатларни юзага келтириши билан бирга эстетик дунёқарашни ҳам тўпослаштиради. Тубанликнинг ижтимоий зарари шундаки, у моҳиятан маънавий юксаклик ва жасорат, миллий ўзлик ва ғурур, халқ бирлиги ва жипслигига раҳна солади, азалий қадриятларни бир биридан бегоналаштиради. Лоқайдлик, ҳиёнат, алдов, манфаатпарастлик, ёлғон, адолатсизлик каби ахлоқсизлик кўринишлари жамият маънавий ҳаётига салбий таъсир кўрсатади. Қизил империя корчалонларининг “Ўзбеклар иши”, “Пахта иши” деб аталган қатағони, биродар месхети турклар ва қирғизлар ўртасига сочган низо уруғлари, террорчи-экстеримистларнинг Бухоро, Тошкент, Андижондаги хунрезликлари тубанликка мисол бўлади. Фожеавийлик ва кулгулилик категориясининг моҳияти

Фожиавийлик Нафосат фалсафаси категориялари орасида улуғворликка яқин тушунча ҳисобланади, улуғворликни фожиавийликнинг давоми ҳам дейиш мумкин. Шунинг учун нафосат фалсафасига доир адабиётларда фожиавийлик улуғворлик категорияси билан қиёсий ўрганилади. Бундан ташқари, улуғворликдаги даҳо, буюк, юксак, олийжаноблик каби сифатлар айни пайтда фожиавийлик категориясига ҳам хос. Фожиавийлик мезоний тушунчасининг нафосат фалсафасидаги марказий муаммоси - инсоннинг имкониятларини ҳар томонлама кенгайтириш (санъат, бадиий адабиёт, жамият ва табатга нисбатан муносабатда. Ҳ.Б), қаҳрамонлик, буюклик тушунчаларининг қатъий ва ўзгармас чегараларини бузиб, унинг моҳиятини бир-бирига янада яқинлаштириш, ташаббускорлик ва бунёдкорликни рағбатлантириш, ҳаётда умидворлик ва унга муҳаббат туйғуларини ривожлантиришдан иборатдир. Фожеавийлик муаммоси ҳар доим фалсафий-эстетик тафаккур соҳибларининг эътиборини жалб қилиб келган. Деярли барча улкан ижодкорлар яратган асарларда фожеали оҳанглар мавжудлигини кўришимиз мумкин. Масалан, Маҳсуд Шайхзода, Озод Шарофиддинов, Яҳё Ғуломов, Ғайбулла Саломовларнинг илмий ва бадиий асарларида жасорат, мардлик, қаҳрамонлик ва маънавий юксакликнинг эстетик завқини хис этиш мумкин. Санъатда эса фожеа ва фожеий қаҳрамон образини ифодалаш қўйидаги эстетик тамойиллар билан белгиланади: - фожеий асар маънавий ҳаётдаги ўзаро алоқаларни қамраб олиши ва реал тасвирлаши; - инсон шахсини тўлақонли акс этириши; - даврининг инсонпарвар ғоялари ва эстетик идеали, юксак ахлоқийликни мужассам қилган шахслар ҳаётини ифодалаши; - инсоний идеалга интилиш ва унга бўлган ишончнинг мустаҳкамлиги. Бунёдкор ғояларнинг тарафдорлари доимо ҳаётни ўзлаштириш, ўлим ҳавфини қисқартириш ҳақида ўйлаб келган. Ўлим қайғусидан фарқли ўлароқ фожеий қайғу - изтиробнинг махсус кўриниши бўлиб, у улуғворликнинг

йўқолиб бориши билан боғлиқ, у ҳаётнинг интиҳоси ёки ижтимоий аҳамиятга эга бўлган тарихий воқеликнинг барбод бўлишидир. Фожеавийликнинг яна бир хусусияти шундаки, у инсонга борлиқнинг мазмунини очиб беришда яқиндан кўмак беради. Шахс ривожи жамият ва инсоният ўртасидаги муносабатга боғлиқ эканлигини, жамият тараққиёти инсон ҳисобига эмас, балки инсон ва инсон орқали ривожланиши зарурлиги бевосита фожиавийлик тушунчаси орқали янада конкретлаштирилади. Бу эса пировардида инсон ва башарият муаммоларини инсонпарварлик йўли билан хал этишга олиб келади. Шунингдек, фожиавийликда жамият ва инсониятнинг эзгулигини ҳимоя қилувчи хусусият мужассам. Масалан, халқимизнинг мард ва жусур ўғлонлари Спитамен ва Маҳмуд Торобийларнинг ҳоинлик, сотқинлик ва фитнанинг қурбони бўлиши аждодларимиз қисматидаги фожиадир. Спитамен ҳам Маҳмуд Торобий ҳам ғаним қўлида эмас, ўз қавмидан чиққан калтабин жоҳиллар қўлида ҳалок бўлади. Бироқ, ҳар икки ватандошимиз тимсолидаги фожиа хиёнат, сотқинлик, диёнатсизлик, зулм ва зўравонликни бошидан кечирган ва унга қарши курашган миллат, халқ ва Ватан фожиасидир. Ёки истиқлол муқаддас тутган, ўлканинг миллий, диний заминидаги тараққиёт учун курашган ва халқ орасидаги ғоят катта мавқега эга бўлган жадид маърифатчиларининг фожиаси ҳам жамиятни тўқимтабиат «муҳаббат»дан халос этишнинг натижаси эди. Шу маънода фожиавийлик категориясининг фалсафийлиги: - инсоний фазилатларнинг йўқолиши ижтимоий муносабатларда аянчли ҳолатларга олиб келишини кўрсатиб беради; - абадиятга дахлдор шахсларнинг эстетик идеал сифатидаги моҳиятини тавсифлайди ва бахолайди; - воқеалар тафсилоти ва уларнинг натижасидан келиб чиқиб маънавий жасорат эгасининг характерини очиб беради; - дунё манзараси ва инсон ҳаётининг мазмунини фалсафий мушоҳада қилишга ундайди;

- фожеавийлик тушкунлик холати ва қайғу хиссини пайдо қилса-да, айни пайтда, тантана ва қувонч, ҳаётдан умидворлик ва муҳаббат хисларини юзага келтиради. - одамларни ёвузлик, қабоҳат ва маънавий қашшоқликдан фориғ қилади. Кулгилилик. Эстетик тафаккур тарихида кулгилилик ва унинг моҳиятига доир қатор фикрлар мавжуд. Жумладан, Афлотун ожиз ва лаёқатсизларни кулгили одамлар, дейди. Арасту фикрига кўра, кулги кишиларга озор етказмайдиган хунукликни келтириб чиқарувчи холатдир. Ўрта асрларга келиб кулгилиликка инсоннинг Худога бўлган эътиқодини сусайтирувчи ҳолат сифатида қаралди. Кулгилилик бошқа нафосатли ҳодисалар сингари нафақат объектив балки субъектив хусусиятга эга. Унинг субъектив томони - кенг маънодаги ҳазил (юмор) туйғусидир. (Мольер ҳазил туйғусини инсонни ҳайвондан ажратиб турадиган хусусият, деб атаган эди. Ҳ.Б.) Шу боис ҳазил инсонлараро муносабатларни табиий ва эркин идрок этиши, турли беўхшов зиддиятларни англаган холда уларга нисбатан оқилона кулги билан жавоб бериш қобилиятидир. Кулги табиатан демократик мазмунга эга бўлиб, у инсонларни бирлаштиради, тенглик тамойили асосида эстетик муносабатни барқарорлаштиради. Бундан ташқари, кулги эскилик билан янгилик ўртасидаги курашнинг самарали воситасигина бўлиб қолмай, у инсоннинг куч-қудрати ва озодлигининг тимсоли ҳамдир. Шу боис кулги беқиёс рангбаранглик, хилма-хил қирраларга эга бўлиб, майин, рағбатлантирувчи, ҳушфеъл ҳазил туйғусидан тортиб, то аёвсиз аччиқ истеҳзогача бўлган кенг доирада амал қилади. Кулгилилик санъатнинг меъморчиликдан бошқа деярли барча турларида ўзининг хилма-хил кўриниши билан намоён бўлади. Бироқ, у ўзининг тўлақонли эстетик ифодасини комедияда акс эттиради. Комедия ўз мавзуини жамиятдаги ва инсондаги беўхшовликлар ва номутаносибликдан олади. Кулгилиликнинг намоён бўлиш шакллари санъатда ранг-баранг тарзда акс

этади. Шу боис нафосат фалсафсида комедия ва кулгига бир-биридан ажрамайдиган эгиз тушунчалар сифатида муносабат билдирилади. Кулги комедияда тасвирланаётган воқеа-ҳодисалар моҳиятини очиб беришнинг ҳал қилувчи воситаси, тасвирланаётган объектга нисбатан эстетик баҳолашнинг ифодаси ҳамда муаллиф муносабатининг асосий шакли бўлиб хизмат қилади. Кулгининг бадиий шакллари орасида сатира алоҳида ўринга эга. Умумназарий маънода сатира воқеликни бадиий тасвирлаш тури бўлиб, унинг замирида ҳаётнинг салбий ҳодисалари устидан кулиш, бундай ҳодисалар асосида инсоннинг юксак орзуларига зид эканлигини бўрттириб кўрсатиш мақсади ётади. Сатира эса ҳар хил кўринишларда намоён бўлиши мумкин: унга лирика ҳам, эпос ҳам, драма ҳам бегона эмас. Сатира марказида доим ҳаётнинг салбий воқеа-ҳодисалари жойлашган бўлиб, бутун фош қилиш кучи уларга қарши қаратилган бўлади. Шунинг учун комедия санъатига хос танқидийлик, йўналганлик сатирада аниқ ва тўлақонли акс этади. Бундан ташқари, сатирада кулгига асосан ҳодисани фош этиш воситаси сифатида қаралади. Сатира бадиий умумлаштиришнинг алоҳида тури сифатида кенг мушоҳада этилади. Шу боис сатиранинг объекти рамзий маънода умумийлик даражасига кўтарилади. Зеро, судҳўр, зиқна, қизғанчиқ, очкўз одамларни кўрганимизда кўз ўнгимизда “Қори ишкамба” образи намоён бўлади. Чунки бу билан ўша кимсанинг Қори ишкамбага ўхшаган одатлари, қилиқларига ишора қилиб, уни сатирик жиҳатдан умумлаштиришга уринган бўламиз. Юморда закийлик, зукколик ва билимдонлик асосий мезон ҳисобланади. Юмор шунинг учун зукколикка асосланадики, у мавжуд кулгили холатнинг танқидига тўғри ёндошади, унинг камчиликларини кўра олади, холатни кулги орқали оқилона тасвирлайди ва тушунарли тарзда кўрсатиб беради. Шунингдек, зукколик кулгили холатларда қочирим, киноя, луқма ёрдамида вазиятни ўнглаши ва ноқулай холатлардан оқилоналик билан чиқиб кета олиши мумкин. Бирор-бир иллат ёки нуқс юмор орқали танқид қилинишида ёки очиб берилишида бадиий-эстетик рамзларга мурожаат қилинади.

Масалан, шоирнинг қўйидаги мисрасида “бурун” детали бюрократиянинг сарсонгарчиликларидан безор бўлган холатни ифодаловчи воситани англатади: Бир томон илжайса, иккинчи томон Қотиб тураверар - унга бир тийин, Икки министрлик аро саргардон Бўлган мўркон каби бурнимга қийин. Инсоннинг кундалик фаолиятида кўриниб турувчи иллатлар ҳамда одатга айланган нохуш қилиқларни шахснинг кўнглига ботмайдиган сўзлар орқали ифодалаш билан ҳам кулгили холатни акс эттириш мумкин. Бу айниқса, шеъриятда ўзининг ёрқин ифодасини топади. Шоир Чустийнинг «Хуррагим» ғазалида ҳуррак отувчи киши кулгининг субьекти сифатида тақдим этилган: Уйга сиғмай, найза санчиб томни тешдинг ногаҳон: Шул замон сирлик фанер топди жароҳат, хуррагим. Кўкка чиқдингу малаклар уйғониб кетти бари, Қайда бўлсанг, бўлди кўп уйқуга ғорат, хуррагим. Ҳазил-мутойиба. Кулгилиликда ҳазилнинг ўрни беқиёс. Ҳазил инсонларни фикрлашга, сўзларни ўринли қўллашга, фикрни қизиқарли баён этишга ундайди. Киноя, пичинг, кесатиқ сўзни ҳазил орқали ифодалашда муҳим воситалардир. Масҳара эса ҳазилнинг қўпол кўринишидир. Кулгилилик нафосат фалсафасининг мураккаб мезоний тушунчаси эканлигини юқорида таъкидлаб ўтдик. Агар гўзаллик, улуғворлик ва фожиавийлик ҳам табиатда, ҳам жамиятда, ҳам инсонда намоён бўлса, кулгилилик фақат инсон ва жамиятга хос. Кулги муайян конкрет шахс ёки ҳолатга йўналтирилган бўлади, у кишининг энг оғриқ нуқтасига, камчилигига боради. Бундан ташқари, кулги ўзининг самимийлиги, беғуборлиги ва демократик хусусиятга эга эканлиги билан ҳам аҳамиятлидир. Кулгилилик ўзида юксак тараққий этган танқиднинг ибтидосини намоён қилади. Шу маънода кулги - танқиднинг эстетик шакли ҳисобланади.

Табиатига кўра табақаланишга қарши, мансаб ва амал олдида бўйин эгмайди кулги тенгсизлик, зўравонлик, манманлик, амалпарастлик, нодонликнинг барча шаклларига қарши курашувчи буюк куч сифатида майдонга чиқади. Абдулла Авлонийнинг «Ҳажвиёт»идаги «Кўрнинг узри», «Бир мунофиқ тилидан», «Билимсиз олифталарга», «Ҳақиқий маъноси», «Дангасаман», «Соқоврапорт» каби мақолаларида асримиз бошида халқимиз аҳволи тўғридан-тўғри кулги остига олинади. Ёки буюк адиб Абдулла Қаҳҳор ижодида шунга мос мисоллар талайгина Масалан, яхшиликни билмайдиган ёзувчилар тўғрисида «Бу одам» тўнкарилиб қолган тўнғизга ўхшайди, ўнглаб қўядиганларнинг қўлини саситади». Журнал ёки газетани ўз савиясига мослаб олган муҳаррирлар тўғрисида бундай дейди: «Редакция эшигини ўз бўйига мослаб қуриб олган, катта ёзувчилар бу эшикка сиғмайди». Талантсиз ёзувчилар тўғрисида «Мана бу одам кўчадан ўтиб кета туриб оёғи тойиб союз эшигининг ичкарисига йиқилган. Халигача чиқиб кетмайди.» ва ҳ.к. Маълумки, «Гулмисиз-райҳонмисиз, жамбулмисиз» деб номланган аскияпайров сўз ўйини ўзбек миллий аския санъатининг гултожиси ҳисобланади. Бунда зукколик, закийлик нафақат фазилат, балки кулги хиссини пайдо қилувчи фаол, бадиий шакл сифатида ҳам намоён бўлади. Шунинг учун юморни ҳар қандай истеъдоднинг ажралмас ҳамроҳи, дейиш ўринлидир. Истеъдодли одам юмор туйғусидан бенасиб бўлиши мумкин эмас ва аксинча, юмор туйғусига эга бўлмаган одам истеъдодли бўла олмайди. Кулгининг қатор турлари мавжуд бўлиб, ҳазил ва ҳажвия уларнинг ичида энг асосийси ҳисобланади. Булардан ташқари, масҳара, ўхшатма (пародия), пичинг, кесатиқ, ҳазил-мутойиба, хажвий расм (карикатура), муболаға, латифа, аския кабилар кулгилиликни пайдо қилувчи муҳим омиллардир. Булар орасида ҳазил кулгилилик юзага келишида муҳим аҳамиятга эга бўлиб, у моҳиятан бирор объект ёки субъектнинг камчилиги ёхуд ютуғини дўстона, оғриқсиз фикр орқали ифодалайди. Ҳазил ўзининг самимийлиги, беозорлиги билан кулгининг бошқа турлари ичида энг

жозибалиси ҳисобланади. Ҳазилнинг асосида танқид ётади, бироқ у меъёрга асослангандагина ўзининг ижобий самарасини беради: бу асос ўзида беғаразлик, самимийлик, тўғрилик ва ҳаётийликни мужассам этиши лозим. Инсоннинг ташқи ва ички оламидаги айрим қусурлар, касби ёки кундалик фаолиятидаги кулгига дахлдор жиҳатлар ҳазил учун сабаб бўлади. Бунга қўйидаги холат мисол бўла олади. Бир вақтлар Тошкентда Пенсон деган фотожурналист ўтган бўлиб, у ХХ асрнинг 20-йилларидан бошлаб шу соҳада ишлаган, республикада бормаган жойи қолмаган, қандай йирик ҳодиса бўлмасин, ҳаммасини суратга олиб, газетага бостирарди, суратларининг тагига эса «Фото Пенсона» деган имзо қўярди. Шу боис унинг лақаби ҳам «Фото Пенсон» бўлиб кетганди. Атоқли ёзувчимиз Абдулла Қаҳор шу одамга қуйидагича ҳазил шеър ёзган: Суврати оламга машхур газету журналдин, Қайга борсам, шунда ҳозир фото Пенсоним менинг. Хажвия - жамият, инсон фаолиятидаги иллатлар ва уларнинг оқибатлари, олам мукаммаллиги ва инсон идеалларига номувофиқ келишини кўрсатиб берувчи кулги туридир. Лекин масҳара, мазах каби кулги турлари ҳам борки, улар эстетик тарбия воситаси бўлолмайди. Аксинча, ундаги мақсад моҳиятан инсонни қоралашга, уни ҳафа қилишга, обрўсизлантиришга йўналтирилган бўлиб, бундай кулги моҳиятан ўта зиддиятли ва ғайриахлоқийликни намоён қилади. Шу боис масҳара фисқу-фасоднинг муқаддимаси саналади. Мазаҳ қилиш ибосиз сўз билан инсонга дахл этмоқ демакдир. Мазаҳ қилиш, калака қилиш, ўзгаларнинг жисмоний камчиликлари устидан кулиш масҳаранинг реал воқеликдаги кўринишларидир. Кулгилилик шакллари қанчалик эркин намоён бўлса, шунчалик кўп аҳамият касб этаверади. Ривожланган ҳазил туйғуси, ҳаётнинг кулгили томонларини нозик илғаб олиш ва фаҳмлаш қобилияти ривожланиб борган сари шахснинг маънавий-руҳий соғломлиги ҳамда баркамоллиги юксалиб бораверади.

Умуман олганда, нафосат фалсафасининг мезоний тушунчалари (категориялари) бир-бири билан доимий ҳамкорликда мустаҳкамланиб боради. Айниқса, бу жараёнда гўзаллик категорияси боғловчи вазифасини бажаради. Шунинг учун барча категорияларда гўзаллик унсурларининг учраши бежиз эмас

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Каримов И. Юксак маънавият – енгилмас куч. Тошкент. Ўзбекистон, 2008. 2. Абиджанова Ф. Зигмунд Фройд эстетикасида кулгилилик категориясининг тахлили. “ЎзМУ хабарлари” журнали, 2009. №4. 3. Абдулла Шер. Тасаввуф, Ғаззолий ва гўзаллик фалсафаси. “Соғлом авлод учун” журнали. 2002. №2. 4. Бёрк Э. Философское исследование о происхождении наших идей возвышенного и прекрасного. –Москва: Искусства, 1979. 5. Бычков В. Эстетика. Учебник. –Москва: Гардарики. 2004. 6. Борев Ю.Б. Основные эстетические категории. –М.: Высшая школа. 1960; 7. Гадамер Г. Актуальность прекрасного. –Москва: Искусства, 2001. 8. Кривцун О.А. Эстетика. Учебник. –Москва: Аспект-Пресс, 2003. 9. Казаринова В. Красота, вкус, экономика. –Москва: Экономика, 2002. 10. Киященко Н.И. Героическое как категория эстетики. –Москва: 1965. 11. Мартынов М. Философия красоты. –Минск: Тетра-системс. 1998. 12. Маҳмудов Т. Гўзаллик ва ҳаёт. –Тошкент: Ғ.Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти. 1977. 13. Махмудов Т. Эстетика и духовные ценности. –Ташкент: Главная редакция издательско-полиграфического концерна «Шарк». 1993. 14. Мейман Э. Эстетика. –Москва: Наука. 1979.

Похожие

Ахлокнинг асосий категориялари

Ахлокнинг асосий категориялари

Эстетиканинг асосий категориялари

Этиканинг асосий категориялари ва тамойиллари

Мавжудлик, узгариш богланишнинг асосий шакллари, фалсафий категориялари