Гоялар фалсафасининг Шаркона илдизлари - Философия - Рефераты

Гоялар фалсафасининг Шаркона илдизлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

93.5 KB

Ғоялар фалсафасининг Шарқона илдизлари Р е ж а: 1. Қ адимги Шар қ ва ғ оялар такомили , унинг жа ҳ он цивилизациясида тутган ўрни 2. Марказий Осиёда исломгача ва ундан кейинги даврларда цивилиза циямиз ғ оялари та қ дири 3. Темурийлар даври ғ оялари ва мафкуравий толерантлик 4. Туркистонда рус босқини даври, XIX аср охири ва ХХ аср бошларидаги ижтимоий-сиёсий ғоялар.

1. Қадимги Шарқ маданияти ва унинг жаҳон цивилизациясида тутган ўрни беқиёсдир. Қадимги Ҳиндистон, қадимги Хитой маданияти ўз салоҳияти билан ғарб маданиятининг шаклланишига ўзининг сезиларли таъсирини ўтказганлиги илмий жиҳатдан исботланган. Дастлабки ҳинд ёзма манбаларига ва таълимотларга назар соладиган бўлсак, олам, коинот, жамият ва инсон тўғрисидаги илк ғоялар, диний ва мифологик қарашларга дуч келамиз. Қадимги Ҳиндистонда илк диний-фалсафий мактаблар асосан икки туркумга бўлинади. Бири Ведалардан келиб чиққан ва унга суянувчи мактаблар, иккинчиси Ведаларни тан олмайдиган, уларни рад этувчи мактаблардир. Ведалар (тахминан мил.авв. 1200-800 йй.) деб аталадиган энг қадимги санскрит матнларида қайд этилган. Грек, скандинавия ва славян афсонавий ғоялари сингари унда ҳам худолар кўпинча табиий кучларга қиёс қилинади. Мазкур ғоялар коинот билан Тартибсизлик (Хаос) ўртасидаги азалий кураш билан тавсифланарди. Веда матнларига кўра бу курашда худоларнинг узил-кесил абадий ғалаба қилиши кафолатланмайди. Тартибсизликка қарши курашда худолар одамларнинг ёрдамига муҳтож бўлган. Қурбонликлар ва тўғри бажариладиган маросимлар коинотдаги тартибни тутиб туришга катта ҳисса қўшиб туради. Упанишад лар эса ведаларнинг танқидий жиҳатдан идрок этилишидир, Ведалар асосанмадҳиялардан иборат бўлса, унда Упанишадларга далил-асослар мувофиқ келади, яъни Упанишадлар янги диний-метафизик таълимотни эълон қилади.

“Упанишада» атамаси донишманднинг ўз шогирдларига таълим бериш жараёнини англатади. Вақт ўтиши билан бу атама шу жараёнда бериладиган мазмунни ифодалайдиган фалсафий матн ифодасига айланди. Упанишадларнинг марказий мавзуларидан бири инсон туғилиши ва ўлимининг абадий “алмашинуви” ғоясидир. Бундай ғоя тирик мавжудотларнинг ўлимидан кейин яна қайта тирилишини назарда тутадиган, улар руҳларининг кўчиб юриши (реинкарнация) ҳақидаги таълимотга асос қилиб олинган. Туғилиш билан ўлим ўртасидаги абадий қайта тикланиб турадиган цикл сансара (sansara) дейилади. Ҳинд фалсафасида аҳлоқий ҳатти-ҳаракатлар «айланиши”га киритилган: ...қайта тирилиш – ҳаёт – ўлим – қайта тирилиш – ҳаёт – ўлим... (сансара). Шундай қилиб, реинкарнация ғояси – бу специфик ҳиндча феномендир. Грецияда Суқротгача бўлган фалсафа шаклланган давр билан тахминан бир вақтларда Ҳиндистонда буддизм, янги дин ва фалсафа шакллана бошлади. Ушбу контекстда “будда фалсафаси” ибораси у ёки бу даражада будда динининг ҳинд асосчиси Сиддхарта Гаутама (тахминан мил.авв. 563-483 йй.) дахлдор бўлган диний эътиқодлар ва фалсафий ғояларни кўрсатади. У кўплаб ҳинд авлиёлари сингари уй-рўзғори, хотинини қолдириб, зоҳид ва донишманд сифатида зиёратга чиқиб кетган. Кўп йиллик зоҳидлик ва ўз-ўзини азоблашдан кейин ҳам инсон ҳаёти ҳақидаги фундаментал тасаввурлари барибир тўла ғафлатда (avidya) эканини сезган. Шунинг учун у ўз-ўзини азоблаш амалиётидан воз кечиш ва анъанавий мушоҳадага қайтишга қарор қилади. Бир оздан

кейин Гаутаманинг онги тиниқлашиб кетади ва у бундай саволларга жавоб берадиган билимни эгаллайди. Кейинчалик у Будда (ойдинлашган) номи билан машҳур бўлади. Будда таълимоти айни бир вақтда ҳам қийин, ҳам теран. Биз бу ўринда фақат унинг “тўртта яхши ҳақиқат” деган асосий қоидаларни кўриб чиқишимиз мумкин. 1. Дунё азоб-уқубатларга тўлиб кетган. Туғилиш – азоб, қарилик – азоб, касаллик ва ўлим – азоб. Ўзинг ёмон кўрадиган одам билан учрашиш – азоб, севимли кишидан жудо бўлиш – азоб, хоҳлаган нарсани қондириш учун курашиш – азоб. Аслида хоҳиш- истаклар ва эҳтирослардан озод бўлмаган ҳаёт ҳар доим азоб келтиради. Бу – азоб ҳақидаги ҳақиқат дейилади. 2. Яшашга нисбатан кучли иродага асосланган хоҳиш, агар ҳатто унинг излайдиган нарсаси баъзан ўлим билан чиқсада, ўзи хоҳлаган нарсани излайди. Бу – азобларнинг сабаби ҳақидаги ҳақиқат деб аталади. 3. Агар инсоннинг барча эҳтирослари негизида ётган хоҳиш бартараф этилиши мумкин бўлса, унда эҳтирос ўлади ва одамнинг азоблари ниҳоясига етади. Бу – азобларнинг тўхтатилиши ҳақидаги ҳақиқат деб аталади. 4. Хоҳиш-истаклар ва азоблар бўлмайдиган ҳолатга эришиш учун муайян йўлга амал қилиш лозим. Яъни тўғри тафаккур, тўғри феъл-атвор, тўғри турмуш тарзи, куч-ғайрат ва ҳ.к. Бу – азобларнинг сабабидан халос бўлиш ҳақидаги ҳақиқатдир.

Иккинчи туркумга кирувчи мактаблар ичида жайнизм ва чорфак фалсафий ғоялари тирик ва нотирик Дуне билан ифодаланади. Нотирик табиатга улар моддийликни киритадилар. Моддий нарсаларнинг ҳаммаси бўлинмас майда заррачалардан ташкил топган. Нотирик табиатга жайничилар яна макон, вақт, ҳаракат кабиларни ҳам киритганлар. Жайнизм фалсафий ғояларига кўра тирик табиат жондан иборат. Жоннинг асосий хусусияти онглиликдир. Онглилик турли жонларда турлича бўлади, унинг имконияти чексиздир. Бироқ жон тана билан боғлангандир. У эҳтирослар, хоҳиш-истаклар доирасига тушиб қолган. Бу эса унинг имкониятларини чеклаб қўйган. Шунинг учун ҳақиқий билим жонни танадан халос бўлишига ёрдам бериши керак. Қадимги ҳинд фалсафасида чорвак таълимоти алоҳида ўрин тутади. Чорвак таълимотича, олам моддийдир. Моддий дунё тўрт унсур – сув, ҳаво, тупроқ ва оловдан ташкил топган. Органик табиат, шу жумладан инсон ҳам ана шу моддий унсурлар бирикмасидан иборат. Инсон ақлли мавжудотдир, инсон ўз ақли ва сезгилари ёрдамида ташқи дунёдаги нарса ва ҳодисаларни билишга қодир. Чорвак таълимоти кўпгина фалсафий муаммоларни ўртага ташлади ва уларни ҳал қилишга уринди. Бу қадимги Ҳиндистонда фалсафий ғоялар анча ривожланиб келганлигидан далолат беради. Қадимги Хитой ҳам ижтимоий-фалсафий ғоялар дастлаб вужудга келган ва тараққий этган мамлакатлардан бири эди. Қадимги Хитойда ижтимоий-фалсафий ғоялар милоддан аввалги VII асрларда вужудга кела бошлаган. Қадимги Хитойдаги

ижтимоий-фалсафий фикр тарихида Конфуцийнинг (551-479) ғоялари алоҳида ўрин тутади. У қадимий ёзма ёдгорликлардан “Қўшиқлар китоби”, “Баҳор ва куз” каби китобларни тузишда қатнашган. Илоҳий кучни тан олган Конфуций “кишиларнинг ҳаёти тақдирга боғлиқ, бойлик ва улуғлик эса Илоҳ томонидан берилади” деб уқдиради. Конфуцийнинг фалсафий қарашларида ахлоқий масалалар марказий ўрин тутади. “Ҳамма одамлар ўз табиатига кўра бир- бирига ўхшайдилар, тарбияга қараб улар бир-бирларидан фарқланадилар”, “янгини билиш учун эскини ўрганиш керак”, “мулоҳазасиз таълимот фойдасиздир, таълимотсиз мулоҳаза бўлмайди” деган фикрлар Конфуцийнинг ахлоқ ҳақидаги таълимотида асосий ўрин олган. Конфуций қарашларида Ли деган тушунча алоҳида аҳамият касб этади. Ли – тартиб, қоида деган маънони англатади. Ли бўлмаса жамият равнақ топмайди, тартиб-қоида ҳар қандай жамият ривожининг омилидир. Конфуций Ли тушунчасини ҳатто илоҳийлаштиришгача бориб етади. Кейинчалик қадимги Хитойда конфуцийчилар таълимотига қўшилмаган моист лар мактаби вужудга келди. Бу мактабнинг асосчиси Моцзи (Мо Ди) ҳисобланади. У милоддан аввалги 479- 400 йилларда яшаган. Унинг фикрича инсон ўз ҳаёти давомида илоҳий куч белгилаган қоидаларга мос ҳолда яшаши керак. Илоҳ бахтиёр қилади, амал қилмаганларни жазолайди. Моцзи урушларни қоралайди, давлатлар ўртасидаги тинч-тотувликни қўллаб- қувватлайди.

Қадимги Хитойдаги йирик фалсафий мактблардан бири даосизм мактаби эди. Дао – қонун, йўл деган маънони билдиради. Даосизм мактабининг асосчиси Лаоцзи ҳисобланади (мил.авв. IV асрда яшаган). Даосизм ғояларига кўра, олам моддий, моддий дунё д ао қонунияти асосида тўхтовсиз ҳаракат ва ўзгаришда эканлигини қайд этдилар. Даоистлар моддий дунёни билиш мумкинлигини, билиш сезгилардан бошланиб тафаккур билан якунланишини кўрсатиб беришга ҳаракат қилдилар. Улар билишдан мақсад оламнинг моҳиятини, яъни даони билишдан иборат деб таъкидладилар. 2. Турон заминда юзага келган адабий ёдгорликларда ҳам жамиятда вужудга келган ижтимоий тенгсизликлар, иқтисодий зиддиятлар акс этган. Милоддан аввалги VI асрдан то милоднинг III асригача бу ерда зардуштийлик ва у билан боғлиқ бўлган дуалистик дунёқараш тарқалган эди. Зардуштийлик фақат дин бўлиб қолмай, балки ўша даврнинг ҳукмрон мафкураси, ижтимоий- сиёсий, ахлоқий-фалсафий қарашларнинг ифодаси сифатида кўрина бошлайди. Президент И.Каримовнинг «Ўзбек том маънода бунёдкордир”, деган сўзларида бунёдкорлик боқий ғоя сифатида ўз ифодасини топган. Бунёдкорлик халқимизга ота-боболардан меросдир. Инсоният тарихида одамлар онгига адолат, ҳақиқат, эзгулик, меҳнатсеварлик каби юксак ғоялар уруғини сепган зот, Зардушт яратган “Авесто” китобидаги юксак ғоялар буюк ватандошимиз Зардуштнинг ўлмас мафкураси эди.

Қарийб уч минг йил муқаддам – маърифат зиёсини жаҳолат булутлари қоплаб олган даврда буюк ватандошимиз Зардушт яккахудолик ва эзгулик ғояларини тарғиб қилишни бошлаган эди. Зардушт таълимотида инсонни эзгуликка даъват этувчи ғоялар марказий ўринни эгаллайди. Эзгулик ва ёвузлик кучлари ўртасидаги ғоявий кураш Авестода ҳам баён этилган. Унда ҳарбий тўқнашувлар, босқинчилик, жониворларни азоблаш, одамларга адолатсизлик, хиёнат қилиш ғоялари қораланади, осойишта ҳаёт кечириш, меҳнат, деҳқончилик, чорвачилик билан шуғулланишга даъват этадиган ғоялар улуғланади. Зардуштийликда ер, сув, ҳаво, табиат эъзозланади, боғ-роғ яратган одам илоҳият раҳматига учрайди. Зардуштнинг бунёдкор ғоялари одамларни тинч-тотув яшашга, ҳалол меҳнат қилиб, юртини обод қилишга даъват этади. Авестода ватанпарварлик ғояси улуғланиб, одамларни баркамол бўлишга даъват этилган. “Менга баркамол ва диногоҳ, ватансевар ва анжуманаро, аҳил, эзгу андишали, зулматдан, тангликдан қутқарувчи фарзандлар бағишла. Токи улар манзил, шаҳар, ўлка ва унинг ном ва овозини кўтарсинлар”. 1 Авестода, Заминни ҳаммадан кўпроқ бахтиёр қилган шахс, ҳаммадан кўп буғдой, гиёҳ ва мевали дарахтлар эккан зотдир! У қуруқ ерларга сув чиқарган ва сувли ерларни шудгор қилган зотдир..., - дейилади. Авестода акс этган “Эзгу ният, эзгу сўз, эзгу амални олқишлайман! Ният, сўз ва амаллар ичидан мен қабиҳ андиша, 1 Авесто. Тарихий-адабий ёдгорлик. А.Маҳкам таржимаси. Т. 2001. 90, 111-бетлар.

қабиҳ сўз ва қабиҳ амалдан юз бураман”, 1 деган ҳикматли сўзлари бугун ҳам катта тарбиявий аҳамиятга эга. Бу ўлмас ғоялар кейинчалик пайдо бўлган динлар, жумладан, христианлик ва ислом томонидан ҳам қабул қилинди. Демак, бу китоб ўз даврида шаклланган ғоялар тизимидан иборат бўлган жамият мафкураси эди. Шаклланган ва ривож топган қадимги шарқ жамияти асослари милоднинг II-III асрларига келиб аста-секин емирила бошлади. Унинг заминида феодал муносабатлар ривож топди. Бу жараённинг мураккаб ва зиддиятли кечиши ўша даврлардаги фалсафий қарашларда ҳам акс этган. Шунинг оқибатида зардуштийликдан янги оқим – монийчилик келиб чиқади. Бу таълимотнинг асосчиси Моний деган киши бўлиб, у 216-217 йилларда Ботлда туғилган, 276 йилда Жундишопур шаҳрида қатл этилган. Моний таълимотича, оламда нур дунёси – яхшилик ва зулмат дунёси – ёвузлик мавжуд. Улар ўртасида абадий кураш боради. Пировард натижада яхшилик тантанақилиши, инсон ўз хулқи ва бутун ҳаёти билан ёруғликнинг зулмат билан курашига ёрдам бериши ва яхшиликнинг тантанаси учун хизмат қилиши керак. Моний таълимоти қулдорлик давлатига, шунингдек, ҳукмрон динга қарши қаратилгани учун унинг тарафдорлари қаттиқ қувғинга дучор бўлдилар. V асрнинг охири ва VI аср бошларида Ўрта Осиё ва Эронда кучайиб бораётган зулмга қарши Маздак бошчилигида халқ қўзғолони кўтарилди. Бу ҳаракат аёвсиз равишда бостирилди. Маздакнинг ўзи эса даҳрийликда айбланди. Лекин маздакийликни 1 Авесто. Тарихий-адабий ёдгорлик. А.Маҳкам таржимаси. Т. 2001. 90, 111-бетлар.

бутунлай йўқ қилиб юбориш мумкин эмас эди. Чунки, халқ унда ўзининг кўп асрлик орзу-умидларининг амалга ошиш йўлларини кўрар эди. Маздакчилар мафкураси жамоа ерларини босиб олишга қаратилган ҳаракатни ҳимоя қилишга қаратилган эди. Шундай қилиб, Маздак таълимотида ижтимоий зулмга қарши муқаддас вазифа сифатида талқин этилади ва унга диний тус берилади. Маздакчилар жамоага асосланган ҳолда ҳар бир киши мулкка тенг эга бўлиши керак деб ҳисоблайди. Тенглик ғояси – маздакчилар таълимотининг асосий негизидир. Маздакчиларнинг бу ғоясини шоир Фирдавсий ўзининг “Шоҳнома” асарида қуйидагича ифодалайди: Бойлик, бечоралик бўлмасин токим, Тинчлик бўлсин жаҳон мулкида ҳоким. Бир ҳолда яшасин қашшоқ билан бой, Қашшоқда ҳам бўлсин, ошу-нон, уй-жой. Лекин буни амалга ошириш учун Маздак таклиф этган зўравонлик, инқилоб йўли нотўғри. Турон ва Эрон халқлари ўзининг бутун тарихи давомида тадрижий тараққиёт йўлидан борганлар. Монийчилик ва Маздакчилик зардуштийликнинг турли мазҳаблари ҳисобланган. Милоддан аввалги II ва I асрларда Турон заминда буддизм кенг тарқалган. Марв, Балх, Термиз, Сиғноқ, Қува, Косон, Самарқанд, Бухоро каби шаҳар ва вилоятларда ҳам буддачилик таълимоти ақида ва маросимларини ишлаб чиқишда, уларни бошқа

Шарқ мамлакатларида тарғиб этишда алоҳида ўрин тутган марказлар бўлган. Буддачиликнинг жаҳон динига айланишида 5 та катта туркий уруғ асос солган. Кушонлар салтанати, унинг шаҳаншоҳлари – Каджула Кадфис, Вима Кадфис, Канишка, Васудева ва бошқалар ҳал қилувчи рол ўйнаганлар. Милоддан аввалги I аср ва милодий IV-V асрлари орасида Марказий Осиё, Турон-Эрон, Шимолий Ҳиндистон, Кавказнинг Осиё этакларидан «Садди чин”гача ўз ичига олган кушонлар салтанати Махаяна буддачилигини ўзининг ғоявий эътиқоди, мафкураси деб эълон қилган эди. Буддачиликнинг диний-фалсафий ғоялари асосида тўртта қоида ётади. Булар: дунёда азобланиш, азоб-уқубат мавжуд, ҳар қандай азобланишнинг сабаби бор, азобланишдан халос бўлиш мумкин, азобланишда халос бўлишга олиб чиқувчи йўл бор. Азобланиш деганда буддачилик нафақат инсонни, балки барча тирик мавжудотнинг пайдо бўлишидан йўқ бўлишигача бўлган жараённи тушунади. Лекин азобдан қутулиш мумкин. Қутулиш деганда инсон ўз истакларидан воз кечишини, шу билан бирга тўла хотиржамлик, осойишталик, мутлоқ масъудлик (Нирвана) ҳолатига эришишни тушунади. Инсон ҳар томонлама пок бўлиши (бу “ахимса” деб аталади), ўзида энг олижаноб фазилатларни мужассамлаштириши лозим. Унинг ҳар бир ҳаракати, ўзгаларга муносабати фақат эзгулик нуқтаи-назаридан баҳолангандагина, бутун ҳис-туйғусини, фикр- ўйини Буддага қаратиб, қалбан Илоҳ билан яшагандагина, у мутлақ масъудлик ҳолатига эришиши мумкин.

Шундай қилиб, милоддан анча олдин Марказий Осиёда диний, ижтимоий-фалсафий ғояларнинг дастлабки куртаклари вужудга келди. Бу ижтимоий-фалсафий фикрлар диний руҳда бўлсада, ўша давр кишиларининг олам, коинот, жамият ва инсон аҳлоқи ҳақидаги қарашларни ўзида акс эттиради. Араб халифалиги ислом байроғи остида аста-секин Арабистон чегарасидан чиқиб, Ўрта Шарқ томон юриш бошлаб, у ердаги мамлакатларни босиб ола бошлади. Бу жараён исломни ёйиш билан узвий боғлиқ ҳолда олиб борилди. VIII аср охири – IX ўрталарига келиб араб халифалиги Шарқда энг кучли ривож топган салтанатга айланди. Исломнинг вужудга келиши, мусулмон диний ақидаларнинг шаклланиши Макка шаҳрида туғилиб ўсган Муҳаммад (570-632) исмли шахс номи билан боғлиқ бўлиб, у 610 йилдан бошлаб ўз диний тарғиботини бошлаган, барча араблар қабиласи, жинси, ижтимоий мавқеи, иқтисодий аҳволидан қатъий назар ягона худога – Оллоҳга сиғиниш ва бўйсунишга тарғиб қилган ва ўзини худонинг ердаги вакили – “Пайғамбар” деб эълон қилган. Қуръон ва Ҳадис мусулмон илоҳиёти, дунёқараши, фалсафаси, маънавияти, аҳлоқи, ҳуқуқи кабиларнинг асоси ҳисобланади. Муҳаммад пайғамбар якка худони, ҳамманинг ягона мақсадга бўйсунишини тарғиб қилиши билан бирга ўз давридаги тенгсизликларга, қабилалар ўртасидаги курашлар, қулдорлик, инсонни хўрлашларга қарши чиқди; раҳм-шафқатли бўлишга ундади, олдинги динларга, инсон эътиқодларига ҳурмат билан қарашга чақирди.

Шундай қилиб, VI асрнинг охирида Арабистон ярим оролида пайдо бўлган ислом дини ўртадаги аҳиллик, биродарлик, ҳамжиҳатлик, эзгулик, яратувчилик ғояларини тарғиб қилганлиги сабабли дунёнинг юздан ортиқ мамлакатлари ўртасида тарқалди, уларнинг маънавий ҳаёти, турмуш тарзи ва маданиятига июобий таъсир кўрсатди. Тасаввуф ва тасаввуф фалсафаси Туркистон, Хуросон ва Эрон, Ўрта ва Яқин Шарқ халқлари диний-фалсафий тафаккурининг энг муҳим ва ўзига хос қисмини ташкил этади. Марказий Осиё музофотида биринчи вужудга келган тасаввуф оқими Яссавийлик дир. Бу оқимга Аҳмад Яссавий (1105-1165) асос солган. Яссавий Ясси (Туркистон) шаҳрида руҳоний оиласида туғилган. Унинг отаси Иброҳим Ясси Сайрам шаҳрида узоқ йил шайхлик қилган ва кўп муридларга эга бўлган. Яссавий таълимоти унинг туркий тилида ёзилган “Девони ҳикмат” асарида баён этилган. Унинг таъбирича, бахтсизликка, чидамлиликка, оғир ҳаётга ўрганган одам ҳақиқий сўфий бўла олади, худо васлига эришади, бу дунё бевафодир. Яссавий ғоялари Марказий Осиёнинг турли шаҳарларида тарғиб қилинди. Марказий Осиёда шаклланган энг йирик сўфийлик оқимларидан яна бири кубровиядир . Унга Хоразмда XIII асрнинг бошларида Нажмиддин Кубро (1145-1221) асос солган ва сўнгроқ у Ўрта ва Яқин Шарқнинг бошқа ўлкаларига ҳам кенг тарқалган. Мўғуллар босқини даврида ўз муридлари билан шаҳар ҳимоясида иштирок этиб қурбон бўлган Кубро билишнинг махсус йўлини ривожлантириб, тасаввуф ривожига катта ҳисса қўшган. У ўзининг

қатор рисолаларида кубравия биродарлиги (Орден) нинг қоидаларини ишлаб чиққан. Бутун мусулмон Шарқида энг кенг тарқалган йирик тасаввуф оқими нақшбандийлик ҳам Марказий Осиёда шаклланди. Нақшбандийлик таълимотининг бошланғич куртаклари бухоролик машҳур тасаввуфчилар Юсуф Ҳамадоний (XII) ҳамда Абдухолиқ Ғиждувоний (XII-XIII) таълимотларида олға сурилди. Лекин бу шаклланаётган янги тасаввуф оқими Баҳовуддин Нақшбанд (1318- 1389) томонидан қиёмига етказилди ва унинг номи билан маълум бўлди. Хуллас, нақшбандийлик инсонни улуғлайди, унинг ҳаётга, табиатга фаол муносабатда бўлишни тарғиб қилади. Унинг ғояларида Оллоҳ ягона, икки хил олам йўқ, шунинг учун шу моддий олам талабларига мослашиб яшамоқ, унинг лаззатларидан баҳраманд бўлмоқ, фаол меҳнат қилиб, бойликка интилмаслик лозим, у мистикага берилишни тарғиб этмайди. У тўрт тамойил асосида ҳаёт кечиришни тавсия этади. 1. Хилватдар анжуман – инсонлар билан доимо мулоқотда яшамоқ, дардига, қувончига шерик бўлмоқ, бойликка интилмаслик, камбағалларга ёрдам бермоқ. 2. Сафар дар ватан – ҳаётни ўрганиш, сафарда бўлиш, табиатдан завқланиш, ҳис-туйғудан воз кечмаслик, билимни ошириш, ғам-аламга ҳадеб берилавермаслик. 3. Назар дар қадам – ҳар бир қадамни ўйлаб босиш, фойдали ишлар қилиш, яхшиликка меҳнат билан интилиш, вақтни бекорга ўтказмаслик. 4. Хуш дар дам – инсон бу оламнинг якуни, у ҳар доим табиатнинг ноз-

неъматларидан баҳра олиши, қийинчиликдан қўрқмаслик, ўз мақсадларини рўёбга чиқариш. Ўрта аср илм-фани ривожида ниҳоятда муҳим ўрин тутган қомусий олимлар Хоразмий, Форобий, Беруний ва Ибн Синолар номи бутун Шарқ ва Оврупо ўрта асрида ниҳоятда ҳурмат билан тилга олинади. Муҳаммад ибн Мусо ал Хоразмий (780-850) – Шарқнинг буюк олими, дунё риёзиёт илми ривожига беҳисоб илмий ғояларини қўшган алломадир. Хоразмий мусулмон дунёсида биринчи бўлиб риёзиёт, жуғрофия, тарих фанларининг ривожини бошлаб берди. Шарқда, яъни Турон заминида жамият ривожи ва бунёдкорлик ғоялари хусусида Абу Наср Форобий ғоялари ўзига хос ўрин тутади. Форобий (873-990) ўзининг «Фозил одамлар шаҳри”, “Фуқаролик сиёсати”, “Бахт-саодатга эришув ҳақида” каби асарларида олийжаноб жамият, адолатли тузум ҳақида фикр юритиб, ўз даври учун изчил таълимот яратди. У ҳар томонлама етук, барча аҳолини бахт-саодатга, илм-маърифатга элтувчи юксак аҳлоққа эга идеал жамоа ҳақидаги ғояларни илгари сурди. Форобий: “Инсоннинг моҳияти ҳақиқий бахт-саодатга эришув экан, инсон бу мақсадни ўзининг олий ғояси ва истагига айлантириб, бу йўлда барча имкониятлардан фойдаланса, у бахт-саодатга эришади”, 1 деб алоҳида таъкидлаган. Абу Райҳон Беруний (973-1048) Хоразмда туғилиб тарбия топган. Беруний 150 га яқин турли соҳаларда – тиббиёт, риёзиёт, астрономия, астрология, жўғрофия, геодезия, метерология, 1 Абу Наср Форобий. Фозил одамлар шаҳри. Т. 1993 й.

этнография, тарих, фалсафа, филологияга оид катта асарлар ва рисолалар муаллифидир. Беруний фикрича, билимларни мажозий ақлий талқин, ҳақиқатнинг илмий холисона характери, сабаб- оқибат занжирига асосланувчи мантиқий тафаккур ёрдамида қўлга киритилиши, инсон ўз ақли, илм-фан, фалсафа ёрдамида ҳақиқатни қидириб топишга ҳақли эканлигини исботлар эди. Абу Али ибн Сино (980-1037) Марказий Осиё халқлари маданиятини бутун дунёга танитган машҳур ҳаким, қатор табиий фанлар билимдони, қомусий алломадир. Ул зот яратган 450 дан ортиқ асарларидан бизгача 160 га яқин асарлари етиб келган. Ибн Сино ҳар бир нарсани кузатиш ва тажриба асосида ўрганишга, кейин хулоса чиқаришга интилган, барча бунёдкорлик инсоннинг меҳнатига боғлиқлигини таъкидлаган. Ибн Сино ҳам Форобий, Беруний каби мутафаккирлар, пайғамбарлар ва файласуфлар инсоният жамиятини фозил жамиятга, инсонни комил инсонга айлантиришлари зарурлиги, бу уларнинг илоҳий ва инсоний бурчлари эканлиги ғоясини олдинга сурганлар. 3. Амир Темур ва унинг авлодлари қурган Темурийлар салтанати она Ватанимиз тарихида мавжуд бўлган давлатчилик анъаналарининг бевосита, юксак ворисий давоми эди. Темур, Шоҳруҳ, Умаршайх Мирзо, Мирзо Улуғбек, Мирзо Бобур қурган салтанатлар Туркистонда азалдан давом этиб келган туркий цивилизация, илм-фан, маданият, диний-фалсафий, бадиий- аҳлоқий, ижтимоий-сиёсий ғоялар, давлатчилик, идора ва бошқариш, қонунчилик тизимларининг янада тезкор ва узлуксиз тараққий этишини таъминлади.

Амир Темур ижтимоий-сиёсий қарашларининг мағизи, уларнинг Марказий Осиё, жаҳон ижтимоий-сиёсий фикри тараққиётидаги ўрни, унинг ўлими олдидан “Васияти”да мухтасар ифодаланган. У “ Биз ким , мулки Турон , Амири Туркистонмиз . Биз ким, миллатларнинг энг улуғи, Туркнинг бош бўғинимиз” 1 деган. Соҳибқирон ўгитларида она Ватанимиз Туркистонга, миллатимизга муҳаббат, унинг шаъни-шавкати учун қайғуриш, бунинг учун масъулиятни чуқур англаш, халқимиз, миллатимизнинг жаҳондаги нуфузини юксак тутиш, ардоқлаш каби муқаддас асослар берилган. Амир Темурнинг “Темур тузуклари” китобида давлат идораси ва аҳли фуқарога муносабатда адолат, инсоф, диёнат, эл-юрт тинчлиги ва ободлиги бош ғоя сифатида илгари сурилди. Бу ғоялар темурийлар давлат ининг ғ оявий тамойилларининг устивор йўналиши эди . Амир Темурнинг бунёдкорлик ғоялари ва амалий фаолияти катта аҳамиятга эга бўлиб, унинг асосий мақсади бунёдкорлик ва яратувчилик эди. Жумладан, у “Темур тузуклари”да: “Агар фуқародан бирининг уй-иморати бузилиб, тузатишга қурби етмаса, керакли ускуналарни етказиб бериб, унга ёрдам берилсин”, деб кўрсатма беради. Шу ўринда, И.Каримовнинг Амир Темур ўз давлатини ақл-заковат ва ҳуқуқий асос билан идора этган десак адолатдан бўлади, деган фикрлари ниҳоятда ўринлидир. Зеро, Соҳибқирон ўз бунёдкорлик мақсадига етишиш учун собит қадамлик билан ҳаракат қилган. Жумладан, бу ҳақда “Темур тузуклари”да ёзганидек, “Бирор ишни бажаришни ўйласам бутун зеҳним, вужудим билан боғланиб, битирмагунимча ундан қўлимни 1 Амир Темур васияти . Т . 1991 й .

тортмадим”. 1 Унинг Мовароуннаҳр, Хуросон ва бошқа жойларда бунёд этган иншоотлари, темурийлар сулоласи давридаги маданият, фан ва адабиёт соҳасидаги ютуқлар бунга мисол бўла олади. Барча давлатларда ва турли халқлар тарихида миллий ғоя ва мафкура ўзида гуманизм талабларини, халқнинг ирода ва интилишларини акс эттирган тақдирда жамиятни бирлаштириб, унинг салоҳияти ва имкониятларини тўла юзага чиқаришда беқиёс омил бўлади. Темурийлар даврида фан, ижтимоий-фалсафий фикрлар тараққиётига катта таъсир кўрсатган шахслардан бири – буюк олим, давлат арбоби Мирзо Улуғбек дир. У ўз даврида Самарқандда расадхона қурдириб, астрономик мактаб яратган олим. Илмий меросининг гултожи – “Зижи жадиди Кўрагоний” асари бўлиб, “Бир даража синусини аниқлаш ҳақида рисола”, “Тўрт улус тарихи” асарлари билан машҳур бўлган. Улуғбек ижтимоий- сиёсий, ҳуқуқий қарашлари ва ғоялари, давлатни бошқаришга оид муносабати «Тўрт улус тарихи” асарида ўз ифодасини топган. Бунда айниқса туркий-муғулий ясо – тузукларининг қўлланиш кўлами билан мусулмон ҳуқуқи – шариат қонунчилигининг қўлланиш ва таъсир кўламининг ўзаро муносабати диққатга сазовордир. XV аср ва ундан кейинги даврларда Туркистондаги ижтимоий, фалсафий фикр ривожида Алишер Навоий нинг мероси муҳим ўрин тутади. 1 Темур тузуклари . Т . 1996.

Навоий дунёқараши асосларини унинг «Ваҳрат-ул вужуд” (пантеизм) таълимотига қўшган ҳиссаси, калом, шариат, тасаввуфга бўлган муносабатининг фавқулодда жиҳатлари, орифлик дунёқараши ва ахлоқий-дидактик позицияси, сиёсат, давлат, фозил жамият, оила, комил инсон ва шахс тўғрисида бир бутун назариялари ташкил этади. Навоий ўзининг одил подшо, фозил жамият, комил инсон тўғрисидаги ғояларида Форобий, Ибн Сино илгари сурган таълимотларидан келиб чиққан. Шундай қилиб, Алишер Навоийнинг ижтимоий-фалсафий, инсонпарварлик ғоялари тарихий анъаналарнинг юксак давоми, келажакдаги жамият маънавий камолотининг муҳим омили бўлди. Заҳириддин Муҳаммад Бобур (1483-15290) темурийлар сулоласининг энг буюк вакилларидан бири, Ҳиндистонда “Буюк муғуллар” салтанатини қурган, туркий, араб-мусулмон, форс- тожик, ҳинд маданияти, бадиий-фалсафий, ижтимоий-сиёсий, ахлоқий ва диний-тасаввуфий фикрга катта ҳисса қўшган мутафаккирдир. Бобурнинг ижтимоий-фалсафий, бадиий-ахлоқий, сиёсий ва ҳуқуқий, ирфоний, ислоҳчилик ғоялари ниҳоятда кенг қамровли, чуқур дунёқарашни ифодалар эди. Бобур дунёқарашининг бош йўналиши инсонпарварлик, илм-маърифатпарварлик, санъатсеварлиги, бадиият, шеър санъати, ватанпарварлиги – ўз Ватанини севиш, қўмсаш, диний бағрикенглик, юксак шижоатлилик, мардлик, ахлоқий поклик, хайрли ишларни қилишдир. Унинг жаҳон оммасига машҳур бўлган шоҳ асари

“Бобурнома”, “Мубаййин”, “Хатти Бобурий”, “Ҳарб иши” каби асарлари ва гўзал шеърияти машҳурдир. Хуллас, темурийлар даври маданият, санъат, адабиёт сингари ижтимоий, сиёсий, фалсафий ғоялар тараққиётида ҳам ўзига хос бир босқич бўлди. 4. Туркистон халқларининг бой ижтимоий-фалсафий, диний- аҳлоқий, маданий тараққиётида ХIХ асрнинг иккинчи ярми, ХХ аср биринчи чорагидаги давр ўзининг ниҳоятда сермазмун ва инқилобий суронлилиги, ғоявий-назарий ва мафкуравий ҳаракат шаклларининг хилма-хиллиги билан ажралиб туради. Бу ҳолат ижтимоий тараққиётнинг ўзига хос йўналиши эди. Айни чоғда Туркистон халқлари Чор Россиясининг мустамлака зулмидан қутулиш, миллий давлатчиликни қуриш, ўз миллий, иқтисодий, сиёсий ва маданий тараққиётига йўл очишга қатъий киришгандилар. Бу жараённинг етакчи кучи – миллий савдо ва саноат буржуазияси ҳисобланиб, у жуда катта қийинчиликлар билан бўлсада, халқимизнинг туб иқтисодий-сиёсий ва маънавий манфаатларини ҳимоя қиладига назарий асос – жадидлар маърифатчилигини шакллантириб, уни ҳар томонлама қўллаб- қувватламоқда эди. Жадидчилик маърифатчилиги ва мафкураси Туркистондаги анъанавий шарқона, Аҳмад Дониш, Муқимий, Фурқат, Бердақ номлари билан боғлиқ маърифатчиликни халқларнинг демократик ва миллий ватанпарварлик уйғонишига йўналтирган умуммиллий мафкураси даражасига кўтарди. Жадидлар асослаб берган ғоявий мақсадлар Мунавварқори, Беҳбудий, Фитрат, Чўлпон, Завқий, Авлоний, Мулла Қилич, Ҳамза,

Айний, Тавалло, Азжий ва бошқаларнинг таълимотида умуммиллий, умумтуркий манфаатларни акс эттирадиган, англаб етишга олиб келувчи мафкура даражасига кўтарилган эди. Туркистонда шаклланган жадидчилик ҳаракати ва унинг ғоявий меросида мустақиллик, миллий ватанпарварлик ғоялари умумбашарий демократик қадриятлар билан йўғрилган эди. ХХ аср бошларида жадидчилик ҳаракати Туркистонда, Бухоро ва Хивада яна кенг кўламда ривожланди. Жадидчилик ҳаракати, унинг маърифатчилигининг бош йўналиши асосан янги усулда тезкор таълим-тарбия бериш, савод чиқариш, халқни маърифатли қилиш йўли билан хурофотлар, қолоқлик ва ўрта асрчилик билан курашишдан иборат бўлди. Кейинги босқичларда жадидларнинг ҳаракатлари сиёсий ҳаракат, партия тузиш, миллий матбуотни янада жанговар қилиш билан характерланади. Энди асосий шиор, ғоя – “Туркистон Мухторияти” талаби илгари сурилди. Қийинчилик билан бўлсада, Туркистон давлатчилиги ғояи тикланиб, аввал Қўқонда Туркистон мухторияти тузилди. У тезда зўрлик билан қонга ботирилди. Чоризм емирилган бўлса ҳам, мустамлакачиликнинг ва миллий зулмнинг янги шакллари ниҳоятда қаттиққўллик билан ўрнатилди. Бу ҳол миллий озодлик ва мустақилликнинг маърифатчилик йўлини тарғиб этувчи янги ғоялар келиб чиқишига олиб келди. Туркистондаги миллатпарвар Ф.Хўжаев, Т.Рисқулов, А.Икромов, С.Хожановлар ҳам миллий мустақиллик билан боғлиқ бўлган илғор ғояларни ўртага қўйдилар. Уларнинг мероси,

ижтимоий-сиёсий фаолияти Туркистонда юксалаётган Миллий Уйғониш жараёни билан бевосита боғлиқдир. Т.Рисқулов, С.Хожанов ва А.Икромовлар Туркистон халқларининг миллий бирлиги иқтисодий ва маънавий, сиёсий, диний ҳаётнинг барча жабҳалари ўзаро чамбарчас боғлиқлиги орқали рўёбга чиқишини кўрсатганлар. 1918 йил февралидан 1924 йилгача, яъни Туркистон бўлиниб, парчаланиб ташлангунча бўлган даврни ўз ичига олади. Бу давр жадидлар большевикларнинг зўравонлигига қарамай, бир томондан Шўро ҳукумати ва коммунистлар фирқаси бўғинларига кириб олиш, иккинчиси эса, «Чиғатой гурунги” уюшмасини тузиш орқали бутун таълим-тарбия, маориф ва маданият ишларини ўз қўлларига олишга интилиши билан характерланади. Большевиклар жадидчилик мафкураси ғоя ва қадриятлари йўли учун курашувчиларни жисмонан йўқ қилиш йўлига ўтгач, миллий озодлик ҳаракатининг ёрқин саҳифаларини ташкил этган, тарихда «босмачилик” деб ном олган қуролли миллий-озодлик кураши, истиқлолчилик ҳаракати бошланди. Ўз-ўзидан тушунарлики, ўша йилларда кучлар нисбати мутлақо тенг эмас эди. 1931 йилдан 1937-38 йилларгача бўлган даврни, умумий ҳисоблаганда, 50-йиллар ўрталаригача таъқиб ва сургунлар даврларини ўз ичига олган эди. Бу даврда Мунавварқоридан бошлаб, Файзулла Хўжаев, Акмал Икромов, Усмон Носир ва бошқа саноқсиз миллат фидойилари қатағон қур бонлари бўлдилар.

Похожие

Ғоялар фалсафасининг шарқона илдизлари

Нафосат фалсафасининг асосий категориялари

Ғоялар фалсафасининг ғарбдаги ривожланиш босқичлари

Қадимги давр ҳуқуқий қарашларнинг фалсафий илдизлари

Ғоялар фалсафасининг предмети, мақсад ва вазифалари