Мулоҳаза ва хулоса чиқариш - Философия - Рефераты

Мулоҳаза ва хулоса чиқариш

Загружено в:

09.01.2023

Скачано:

0

Размер:

67.5341796875 KB

Мулоҳаза ва хулоса чиқариш Режа: 1. Мулоҳаза, оддий мулоҳазанинг тахлили, таркиби, ифодаланиши, чинлик қиймати, турлари. 2. Мураккаб мулоҳазалар, уларнинг турлари ва чин бўлиш шартлари. Мулоҳазаларни инкор қилиш 3. Хулоса чиқариш, унинг мантиқий тавсифи, тузилиши, турлари ва умумий қоидалари. 4. Мураккаб мулоҳазалардан хулоса чиқариш. 5. Фикр юритишда мулоҳазаларни қуриш ва хулоса чиқариш билан боғлиқ хатолар.

1. Оддий мулоҳазанинг комплекс тахлили: таркиби, ифодаланиши, чинлик қиймати, турлари. Классик формал мантиқда мулоҳаза тафаккур шаклларидан бири сифатида тушунчадан кейин ўрганилади. Мантиқдан ёзилган хориж адабиётларининг баъзиларида эса тафаккур шаклларини ўрганиш мулоҳазадан бошланади. Мулоҳаза билан боғлиқ масалалар доирасида тушунчаларга оид маълумотлар берилади. Хулоса чиқариш алоҳида ўрганилади 1 . Тафаккурлаш жараёнини бундай тартибда ўрганиш инсоннинг болалигидан бошлаб мулоҳаза кўринишида фикр юритиши, унинг тушунчалар олами кейин шаклланиши билан асосланади. Шунингдек, фақат мулоҳазаларгина “чин”, “ёлғон” қийматларига эга бўлади. Тушунчаларга эса бундай қийматни бериб бўлмайди. Масалан, “йўлбарс йиртқич хайвон” мулоҳазасини “чин” деб, баҳолаймиз. “Йўлбарс” тушунчасини эса “чин” ёки “ёлғон” деб айта олмаймиз, чунки унда бирор фикр тасдиқланмаган ҳам, инкор қилинмаган ҳам. Демак, мулоҳаза чин ёки ёлғон бўлиши мумкин бўлган фикр юритиш шаклидир. Унинг асосий вазифаси нарса билан унинг хусусияти, улар ўртасидаги муносабатларни кўрсатишдир. Ана шунинг учун ҳам у доимо тасдиқ ёки инкор шаклдаги фикрдан иборат бўлади. Фикр юритиш жараёнида биз предмет ва ҳодисаларнинг ташқи хусусиятлари билан бирга уларнинг ички, зарурий боғланишларини ҳамда муносабатларини билиб борамиз. Билимларимиз турлича бўлгани учун уларни ифодалайдиган мулоҳазалар ҳам ҳар хил бўлади. Баъзи мулоҳазаларда аниқ, текширилган билимлар ифодаланса, бошқаларида белгининг предметга хослиги тахмин қилинади, яъни ноаниқ билимлар ифодаланади. Мулоҳазалар воқеликка мос келиш даражасига кўра чин, хато ва ноаниқ (эҳтимол, тахминий) бўлади. Чинлиги исботланган фикрни чин деб тасдиқловчи мулоҳаза чин бўлади. Ёлғонлиги исботланган фикрни ёлғон деб тасдиқловчи мулоҳаза чин бўлади. Чинлиги исботланган фикрни ёлғон деб 1 Morri s R . Cohen Ernes t N a g e l an introduction to logic and scientific method New Dehli. 2007. Restall G. Logic . А n introduction. Р ublished in the Taylor & Francis e-Library, 2006.

тасдиқловчи мулоҳаза ёлғон бўлади. Ёлғонлиги исботланган фикрни чин деб тасдиқловчи мулоҳаза ёлғон бўлади. Айни вақтда чинлигини ҳам, хатолигини ҳам аниқлаб бўлмайдиган мулоҳазалар – ноаниқ бўлади. Мулоҳазалар тилда гаплар орқали ифодаланади. Мулоҳаза мантиқий категория бўлса, гап грамматик категориядир. Мулоҳазалар, асосан, дарак гап орқали ифодаланади. Фақат дарак гаплардагина фикр тасдиқ ёки инкор шаклда бўлади ва улар чин ёки ёлғон қийматлари бўйича аниқланади. Масалан, “Тил инсонлар ўртасидаги мулоқот воситасидир”, “Ҳиёнаткорларнинг ҳеч бири виждонли эмас” каби гаплар мулоҳазани ифода қилади. Демак, мулоҳаза – предметга маълум бир белгининг (хоссанинг, муносабатнинг) хос ёки хос эмаслигини ифодаловчи тафаккур шаклидир. Мулоҳаза таркибида мантиқий эга ва мантиқий кесимни ажратиб кўрсатиш мумкин. Мантиқий эга –фикр қилинаётган предмет ва ҳодисани билдиради ва фанда субъект деган термин билан ифодаланади (символик белгиси - S). Мантиқий кесим предмет хусусиятини, муносабатини билдиради ва фанда предикат деган термин билан ифодаланади (символик белгиси - P). Мулоҳазанинг субъект ва предикати унинг терминлари деб аталади. Мулоҳазанинг учинчи зарурий элементи мантиқий боғламадир. У субъект ва предикатни бир-бири билан боғлайди, натижада мулоҳаза ҳосил бўлади. Мулоҳазанинг символик ифодаланиши: S – P (тасдиқ мулоҳаза), S – P эмас (инкор мулоҳаза) Мулоҳазалар тузилишига кўра оддий ва мураккаб бўлади. Оддий мулоҳаза таркибидан яна бир мулоҳазани ажратиб бўлмайдиган мулоҳазадир ёки бир субъект ва бир предикатдан ташкил топган мулоҳазадир. Таркибидан икки ёки ундан ортиқ мулоҳазани ажратиш мумкин бўлган мулоҳаза мураккаб мулоҳаза дейилади. Масалан, “Мантиқ илмини ўрганиш тўғри фикрлаш маданиятини шакллантиради”, деган фикр оддий мулоҳазани ифодалайди. “Мантиқ илми тафаккур шакллари ва қонунларини ўрганади” - бу мураккаб мулоҳазадир.

Оддий мулоҳазалар икки тамойилга, яъни миқдори ва сифатига кўра таснифланади. 1- тамойил. Миқдорига кўра оддий мулоҳазалар якка, умумий ва жузъий бўлади. Оддий мулоҳазаларни таснифлашнинг иккинчи тамойили бу уларнинг сифатидир, яъни тасдиқ ёки инкор мазмунга эга бўлишидир. Мулоҳазанинг сифатини мантиқий боғлама белгилайди. “Ҳамма илонлар захарлидир” мулоҳазасининг предикатида субект ҳақидаги фикр тасдиқланади. Бундай мулоҳаза тасдиқловчи дейилади. “Ҳеч бир риё амал мақбул эмас” мулоҳазасида субект ҳақида нимадир инкор қилинади. Бу инкор мулоҳаза дейилади. Мулоҳазаларнинг тўғри ёки нотўғрилигини аниқлашда ва уларни мантиқий тахлил қилишда оддий мулоҳазаларнинг миқдор ва сифати бўйича бирлашган классификацияси (асосий турлари) дан фойдаланилади. Улар қуйидагилардан иборат: 1. Умумий тасдиқ мулоҳазалар. Улар бир вақтнинг ўзида ҳам умумий, ҳам тасдиқ бўлган фикрни ифодалайди. Масалан, “Ҳамма талабалар мантиқ илмини ўрганадилар.” Бу мулоҳаза лотин алифбосидаги А ҳарфи билан белгиланади ва “Ҳамма S – P дир” формуласи орқали ифодаланади. 2. Умумий инкор мулоҳазалар бир вақтнинг ўзида ҳам умумий, ҳам инкор бўлган фикрни ифодалайди. Масалан, “Ҳеч бир ишбилармон режасиз иш юритмайди.” Бу мулоҳаза “Ҳеч бир S – P эмас” формуласи орқали ифодаланади ва лотинча E ҳарфи билан белгиланади. 3. Жузъий тасдиқ мулоҳазалар бир вақтнинг ўзида ҳам жузъий, ҳам тасдиқ фикрни ифодалайди. Масалан, “Баъзи талабалар масъулиятли.” У лотинча I ҳарфи билан белгиланади ва “Баъзи S–Pдир” формуласи орқали ифодаланади. 4. Жузъий инкор мулоҳаза бир вақтнинг ўзида ҳам жузъий, ҳам инкор бўлган фикрни ифодалайди. Масалан, “Баъзи талабалар тартибли эмас.” Унинг формуласи “Баъзи S–P эмас” бўлиб, лотинча O ҳарфи билан белгиланади.

Ажратиб кўрсатувчи ва истисно қилувчи мулоҳазалар. Шундай мулоҳазалар борки уларда нимадир ажратиб кўрсатилади ёки истисно қилинади. “Гуруҳимиз талабаларидан фақат 4 киши мусобақада қатнашади.” Бу ажратиб кўрсатувчи мулоҳазадир. “Даврада яқинларимдан бошқа бошқа ҳамма бор эди” Бу истисно қилувчи мулоҳазадир. Предикатнинг мазмунига кўра оддий мулоҳаза турлари. Улар қуйидагилардан иборат: атрибутив мулоҳазалар, мавжудлик (экзистенциал) мулоҳазалари ва муносабат (релятив) мулоҳазалари. Атрибутив (сифат ва хусусият) мулоҳазаларда бирор хусусиятнинг предметга хослиги ёки хос эмаслиги аниқ, қатъий кўрсатилади. Шунинг учун атрибутив мулоҳазаларни бирорта предметнинг синфга кириши (мансублиги) ёки кирмаслиги (мансуб эмаслиги) ҳақидаги мулоҳаза деб таърифласа бўлади. Масалан, “Ҳамма дарахтлар ўсимликлардир” ва “Ҳеч бир ўсимлик ҳайвон эмас”. Иккита, учта ва ҳоказо предметлар ўртасида муайян муносабатларнинг бўлиши ёки бўлмаслигини ифодалаган мулоҳазаларга муносабат (релятив) мулоҳазалари дейилади. Масалан: “Бутун бўлакдан катта”. “Икки - учдан кичик сон”. Биринчи мулоҳазада “катталик” муносабати бутун ва бўлак ўртасида бўлиши тасдиқланса, иккинчи мулоҳазада “уч” сони билан “икки” сонининг муносабати ҳақидаги фикр тасдиқланган. Атрибутив ва муносабат мулоҳазалари билан бир қаторда яна мавжудлик (экзистенциал) мулоҳазалари (Кутубхонада мантиқ дарслиги бор), айният мулоҳазалари (“Алишер Навоий “Маҳбуб ул-қулуб” асарининг муаллифи” кўринишда бўлган) ва модал мулоҳазалар (Эҳтимол, ёмғир ёғади)ни кўрсатиш мумкин. Мулоҳазалар ўртасидаги муносабатлар. Мулоҳазалар ҳам тушунчалар каби таққосланувчи (умумий субъект ва предикатга эга бўлган) ва таққосланмайдиган турларга бўлинади. Таққосланадиган мулоҳазалар сиғишадиган ёки сиғишмайдиган бўлади. Мантиқда икки мулоҳаза (р ва q) дан бирининг чинлигидан иккинчисининг ёлғонлиги зарурий келиб чиқадиган бўлса, улар ўзаро сиғишмайдиган мулоҳазалар дейилади.

Сиғишмайдиган мулоҳазалар қарама-қаршилик (контрар) ва зидлик (контрадикторлик) муносабатида бўлади. Сиғишмайдиган мулоҳазалар бир вақтда чин бўла олмайди. Сиғишадиган мулоҳазалар айнан бир фикрни тўлиқ ёки қисман ифодалайди. Сиғишадиган мулоҳазалар ўзаро эквивалентлик, мантиқий бўйсуниш ва қисман мос келиш (субконтрар) муносабатида бўлади. Бу муносабатларни қуйидаги мисолларда тахлил қиламиз: Масалан, 1-мисол. А 1 . “Ҳамма ўсимликлар шифобахшдир.” Бу умумий тасдиқ мулоҳаза бўлиб, уни умумий инкор, жузъий тасдиқ ва жузъий инкор мулоҳаза кўринишларида қуйидагича ифодалаймиз: Е 1 . Ҳеч бир ўсимлик шифобахш эмас. I 1 . Баъзи ўсимликлар шифобахшдир. O 1 . Баъзи ўсимликлар шифобахш эмас. Тажрибамиз ва билимимизга асосланиб, юқоридаги мулоҳазалардан фақат I ва О мулоҳазаларни чин деб баҳолашимиз мумкин. Мантиқ илмида мулоҳазаларнинг чинлигини аниқлаш учун улар ўртасидаги муносабатларга асосланилади: 1. Қарама-қаршилик муносабати мазмунига кўра турлича бўлган умумий мулоҳазалар ўртасида мавжуд бўлиб, бу муносабатга кўра уларнинг ҳар иккиси бир вақтда чин бўла олмайди. Бу мулоҳазалар (А 1 ва Е 1 ) бир вақтда хато бўлиши мумкин; агар улардан бирининг чинлиги аниқ бўлса (А 2 ), унда бошқаси хато бўлади (Е 2 ). 2. Зидлик (контрадиктор) муносабати мазмуни ва ҳажмига кўра турлича бўлган мулоҳазалар (1- мисолда: А 1 ва О 1, Е 1 ва I 1 ; 2-мисолда: А 2 ва О 2 , Е 2 ва I 2 .) ўртасида мавжуд бўлади. Яъни бир нарса ёки воқеа ҳақида бир вақтда айтилган иккита зид фикрнинг иккалови ҳам чин бўлмайди, уларнинг бири чин, иккинчиси хато ёки иккаласи ҳам хато бўлиши мумкин. 3. Бўйсуниш муносабати сиғишадиган мулоҳазалардан мазмуни бир хил, ҳажми турли хил бўлган мулоҳазалар ўртасида бўлади. Бунда умумий мулоҳазалар бўйсундирувчи, жузъий мулоҳазалар бўйсунувчи

бўлади. Бўйсуниш муносабатида умумий мулоҳазалар чин бўлса, уларга бўйсунувчи жузъий мулоҳазалар ҳам чин бўлади. Лекин жузъий мулоҳазалар чин бўлганда, умумий мулоҳазалар ноаниқ (чин ёки хато) бўлади. Агар умумий мулоҳазалар хато бўлса, уларга бўйсунувчи жузъий мулоҳазалар ноаниқ (чин ёки хато) бўлади. Юқоридаги 1- мисолда А 1 – хато, I 1 – чин; Е 1 – хато, О 1 – чин бўлади. Маълум бўладики, умумий мулоҳазалар хато бўлса, жузъий мулоҳазалар чин бўлиши мумкин. 2- мисолимизда А 2 – мулоҳаза чин бўлгани учун унга бўйсинувчи I 2 мулоҳаза – чин; Е 2 - мулоҳаза хато бўлгани учун унга бўйсинувчи О 2 мулоҳаза ҳам хато бўлди. 4. Қисман мослик (субконтрар) муносабати мазмуни ҳар хил бўлган жузъий мулоҳазалар ўртасида мавжуд бўлади. Бу мулоҳазалар бир вақтда чин бўлиши мумкин, лекин ҳар иккиси бир вақтда хато бўлмайди. Агар улардан бирининг хатолиги аниқ бўлса, унда бошқаси, албатта, чин бўлади. Юқоридаги 1- мисолимизда I 1 - ва О 1 - мулоҳазалар бир вақтда чин бўлса, 2мисолимизда О 2 – мулоҳазанинг хатолиги аниқ бўлгани учун I 2 – мулоҳаза чиндир. Эквивалентлик муносабати даги мулоҳазалар ҳамма вақт чин бўлади, чунки уларда айнан бир фикр турли шаклда ифодаланади. Масалан, “А. Орипов Ўзбекистон Республикаси Мадҳиясининг муаллифи” ва “А. Орипов – Ўзбекистон Қаҳрамони” мулоҳазалари ўзаро эквивалентдир, яъни улар бир хил субъектга, лекин ҳар хил предикатга эга бўлган мулоҳазалардир. Мулоҳазаларнинг чинлигига кўра муносабатини ифодаловчи юқорида кўрсатилган қонуниятлар билишда ва хулоса чиқаришда катта аҳамиятга эга Мураккаб мулоҳазалар, уларнинг турлари ва чин бўлиш шартлари. Мулоҳазаларни инкор қилиш. Мулоҳаза таркибидаги мантиқий эга ва/ёки мантиқий кесимни ифодаловчи терминлар сони бирдан ортиқ бўлса, мураккаб мулоҳаза деб аталади. Мураккаб мулоҳазалар «ва», «ёки», «агар... унда» каби мантиқий боғламалар, инкор қилиш ва модал терминларни

қўллаш орқали икки ва ундан ортиқ оддий мулоҳазаларнинг ўзаро бирикишидан ҳосил бўлади. Мантиқий боғловчисининг мазмунига кўра мураккаб мулоҳазалар қуйидаги асосий турларга бўлинади: бирлаштирувчи (конъюнктив), айирувчи (дизъюнктив), шартли (импликатив), эквивалент. Бирлаштирувчи) мулоҳазалар икки ва ундан ортиқ оддий мулоҳазаларнинг «ва», «ҳам», «ҳамда» каби мантиқий боғловчилар воситасида бирикишидан ҳосил бўлади. Масалан, 1.Устозининг берган топшириқларини бажарди ва аъло баҳо олди. 2. Яхши ният ва яхши сўз инсонни саодатга етаклайди. 3. Мантиқ ҳам амалий, ҳам назарий фандир. Ўзбек тилида бирлаштирувчи мулоҳазалар «аммо», «лекин», «бироқ» каби боғловчилар ва боғловчиларсиз оҳанг воситасида ҳам тузилади. Мантиқий боғламалар конъюнкция белгиси “ ˄ ” (&) орқали ифодаланади. Формуласи: Конъюнктив (бирлаштирувчи) мулоҳаза таркибидаги оддий мулоҳазаларни “р” ва “q” шартли белгилари билан белгиласак, улар орасига конъюнкция белгисини “ ˄ ” (&) қўйсак, унда бу мулоҳаза р ˄ q (p & q) формуласи орқали ифодаланади. Конъюнктив мулоҳаза таркибидаги оддий мулоҳазалар чин ёки ёлғон бўлиши мумкин. Таркибидаги ҳамма оддий мулоҳазалар чин бўлса, бирлаштирувчи мулоҳаза ҳам чин бўлади. Бошқа ҳамма ҳолатларда эса ёлғон бўлади 2 . Масалан, “Ёлғон гапириш ва ўғирлик қилиш жиноятдир” мулоҳазасидаги биринчи оддий гап “Ёлғон гапириш жиноятдир” чин бўлмаганлиги учун бу мулоҳаза чин бўлмайди. Конъюнктив мулоҳазанинг чинлик таблицаси р q р ˄ q ч ин ч ин ч ин ч ин ё лғон ё лғон ё ч ё 2 Look: Restall G. Logic . А n introduction. Р ublished in the Taylor & Francis e-Library, 2006. р .14.

лғон ин лғон ё лғон ё лғон ё лғон Айирувчи мулоҳаза деб «ё», «ёки», «ёхуд» мантиқий боғловчилар воситасида боғланган оддий мулоҳазаларга айтилади. Бу боғловчилар икки оддий мулоҳаза, бир қанча предикатлар ёки бир қанча субъектларни бирбиридан айириб туради. Масалан: “Нодира инглиз тилини ёки немис тилини ёки испан тилини ўрганади”. “Концертда биринчи ёки иккинчи қаторда ўтирамиз”. Айирувчи (дизъюнктив) мулоҳазалар оддий ва қатъий турларга бўлинади. Оддий айирувчи мулоҳаза таркибидаги мулоҳазалардан бири ёки ҳаммаси чин бўлиши мумкин, қатъий айирувчи мулоҳазада эса таркибидаги мулоҳазалардан фақат биттаси чин бўлади. Масалан: “А.Авлоний шоир ёки драматургдир.” Бу - оддий айирувчи мулоҳаза. “Абдуллаев мусобақада ё ютади, ё ютмайди.” Бу - қатъий айирувчи мулоҳаза. Оддий дизъюнкция “ ˅ ”, қатъий дизъюнкция “ ˅ ” белгиси билан ифодаланади. Оддий дизъюнктив мулоҳаза p ˅ q формуласи билан, қатъий дизъюнктив мулоҳаза p ˅ q формуласи билан белгиланади. Дизъюнктив мулоҳазанинг чинлик таблицаси p q p ˅ q p ˅ q чи н чи н ч ин ёлғ он чи н ёлғ он ч ин чи н ёлғ он чи н ч ин чи н ёлғ он ёлғ он н ёл ғо ёлғ он

Шартли мулоҳаза икки оддий мулоҳазанинг «агар... унда» мантиқий боғловчи орқали бирикишидан ташкил топади. Шартли мулоҳазанинг моҳиятини аниқлаш учун “зарурий ва етарли шарт” тушунчаларини фарқлаш зарур. Ҳодисанинг зарурий шарти деб, унинг мавжудлигини таъминлайдиган ҳолатга айтилади. Агар ҳодисанинг шарти зарурий бўлмаса, ҳодиса ҳам бўлмайди. Масалан, “Агар ўсимлик сувсиз қолса, у қурийди.” Шартли мулоҳаза таркибида асос ва натижа қисмлари фарқланади. Шартли мулоҳазанинг «агар» ва «унда» сўзлари оралиғидаги қисми – асос (антецедент), «унда» сўзидан кейинги қисми – натижа (консеквент) деб аталади. Мул о ҳаза қисмларининг бундай номланишига сабаб уларнинг турли вазифаларни бажаришлари билан боғлиқ. Агар бу қисмларнинг ўрни алмашса, мулоҳаза ҳам ўзгаради. 3 “Aгар ёмғир ёғса, унда уйларнинг томи ҳўл бўлади” мулоҳазаcида «ёмғир ёғса» – асос, «уйларнинг томи ҳўл бўлади» – натижа ҳисобланади. Демак, асосда кўрсатилган ҳодиса, натижада қайд этилган ҳодисанинг келиб чиқиши учун етарли шартни ифодалаган мулоҳаза шартли мулоҳаза дейилади. Импликатив мулоҳазалардаги «агар ... унда» мантиқий боғламаси “→” белги билан ифодаланади. Ҳозирги замон мантиқ илмида эса баъзан ( ב ) символи билан белгиланади. Бу символлар моддий импликация белгиси деб аталади. Импликатив мулоҳазанинг формуласи: p → q. Импликатив мулоҳаза асоси – чин, натижаси – ёлғон бўлган ҳолатдан бошқа ҳамма кўринишларда чин бўлади. Импликатив мулоҳазанинг чинлик таблицаси p q p → q ч ин чи н ч ин 3 Look: Restall G. Logic . А n introduction. Р ublished in the Taylor & Francis e-Library, 2006. р .17.

ч ин ёлғ он н ё лғо ё лғо н чи н ч ин ё лғо н ёлғ он ч ин Эквивалентлик мулоҳазалари «агар ва фақат агар ... унда» мантиқий боғловчиси ёрдамида икки оддий мулоҳазанинг ўзаро боғланишидан ҳосил бўлади. Табиий тилда эквивалентлик мулоҳазаси шартли мулоҳаза кўринишида ифодаланади. Бундай ҳолатларда шартли мулоҳазанинг эквивалент мулоҳаза эканлигини аниқлаш зарур бўлади. Агар шартли мулоҳазанинг асоси натижада қайд этилган фикр учун зарурий ва етарли шарт ҳисобланса, унда бу мулоҳаза эквивалент мулоҳаза бўлади. Эквивалент мулоҳазанинг мантиқий боғловчиси (  ) ёки (↔) символи, яъни (моддий) эквивалентлик белгиси билан ифодаланади. Эквивалент мулоҳазанинг формуласи қуйидагича ёзилади: p ↔ q. Бу мулоҳазани икки қисмга ажратиш мумкин: p → q & q → p. Масалан, Агар берилган бутун сон жуфт сон бўлса, унда у иккига қолдиқсиз бўлинади. Эквивалент мулоҳазанинг асоси ва натижаси чин бўлганда ёки асоси ҳам, натижаси ҳам ёлғон бўлганда,у чин ҳисобланади. Шартли ва эквивалент мулоҳазани бир-биридан фарқлаш учун асос ва натижанинг ўрни алмаштириб кўрилади. Агар натижа бўлган мулоҳаза асос мулоҳаза учун сабаб бўлмаса, у холатда эквивалент мулоҳаза бўлолмайди. 4 Қуйидаги шартли мулоҳазанинг асос ва натижа қисмларини ўзгартирамиз: “Агар инсоннинг фикр доираси кенг бўлса, унда у кўп мутоала қилган бўлади.” “Агар инсон кўп мутоала қилган бўлса, унда унинг фикр 4 Look: Restall G. Logic . А n introduction. Р ublished in the Taylor & Francis e-Library, 2006. р .18.

доираси кенг бўлади.” Инсон фикр доирасининг кенг бўлиши фақат кўп мутоала қилишига эмас, балки ҳаёт тажрибасига, тафаккурлаш қобилиятига ҳам боғлиқ. Демак, берилган мулоҳаза эквивалент мулоҳаза эмас. Эквивалент мулоҳазанинг чинлик таблицаси p q q p ↔ ч ин ч ин ч ин ч ин ё лғон н ё лғо н ё лғо ч ин н ё лғо н ё лғо ё лғон ч ин Мураккаб мулоҳазаларнинг чин бўлиш шартларини билиш, фикрларнинг чин ёки хатолигини аниқлаш билан бирга, бу мулоҳазалар асосида тўғри хулоса чиқаришга ҳамда хулоса чиқаришда йўл қўйилган хатоларни аниқлашга имкон беради. Мулоҳазаларнинг инкор қилиниши. Мулоҳазаларни инкор қилиш муҳим мантиқий амаллардан бўлиб, у орқали янги мулоҳазалар (инкор мулоҳазадан тасдиқ мулоҳаза ва тасдиқ мулоҳазадан инкор мулоҳаза) хосил қилинади. Икки мулоҳаза бир-бирига зид бўлиб, улардан бири албатта чин, бошқаси ёлғон бўлса, бу мулоҳазалар бир-бирини инкор қилувчи мулоҳазалар бўлади. Инкор қилинаётган мулоҳаза чин бўлса, инкор қилаётган мулоҳаза ёлғон бўлади. Инкор қилинаётган мулоҳаза (p) ёлғон бўлса, инкор қилаётган мулоҳаза ( ↰ p) чин бўлади 5 . ( ↰ - инкор белгиси ) 5 Look: Restall G. Logic . А n introduction. Р ublished in the Taylor & Francis e-Library, 2006. р .18.

Хулоса чиқаришнинг умумий мантиқий тавсифи: тузилиши, турлари ва умумий қоидалари. Хулоса чиқаришнинг умумий мантиқий тавсифи. Мантиқий эргашиш тушунчаси. Воқеликни билиш жараёнида инсон янги билимларга эга бўлади. Бу билимлар абстракт тафаккур ёрдамида, мавжуд билимларга асосланган ҳолда вужудга келади. Бундай билимларни ҳосил қилиш мантиқ илмида хулоса чиқариш, деб аталади. Хулоса чиқариш – бир ва ундан ортиқ чин мулоҳазалардан маълум қоидалар ёрдамида янги билимларни келтириб чиқарувчи тафаккур шаклидир. Хулоса чиқариш асослар, хулоса ва асослардан хулосага ўтиш жараёнидан ташкил топади. Тўғри хулоса чиқариш учун, авваламбор, асослар чин мулоҳазалардан иборат бўлиши, ўзаро мантиқан боғланиши керак.Масалан, “Ибн Сино “Донишнома” асарини ёзган” ва “Пифагор математик бўлган” деган икки чин мулоҳазадан хулоса чиқариб бўлмайди. Чунки бу мулоҳазалар ўртасида мантиқий алоқадорлик йўқ. Хулоса асослари ва хулоса ҳам ўзаро мантиқан боғланган бўлиши шарт. Бундай алоқадорликнинг зарурлиги хулоса чиқариш қоидаларида қайд қилинган бўлади. Бу қоидалар бузилса, тўғри хулоса келиб чиқмайди. Масалан, ”Дўстларим спорт билан шуғулланадилар” деган мулоҳазадан “Дўстларим спорт мастери” деб, хулоса чиқариб бўлмайди. Демак, хулоса чиқаришнинг тузилиши уч элементдан иборат: хулоса асослари, хулоса ва мантиқий эргашиш (хулоса асосларининг ўзаро мантиқий алоқадорлиги ва хулоса асослари билан хулосанинг мантиқий алоқадорлиги). Хулоса чиқариш хулосанинг чинлик даражасига кўра зарурий ва эҳтимолий; хулоса асосларининг сонига кўра бир асосли (бевосита) ва кўп асосли (бавосита); фикрнинг ҳаракат йўналишига кўра дедуктив, индуктив, аналогия каби турларга бўлинади. Мазкур таснифда хулоса чиқаришни фикрнинг ҳаракат йўналиши бўйича турларга ажратиш нисбатан мукаммалроқ бўлиб, у хулоса чиқаришнинг бошқа турлари ҳақида ҳам маълумот бериш имконини яратади.

Хусусан, дедуктив хулоса чиқариш зарурий хулоса чиқариш, индуктив хулоса чиқариш (тўлиқ индукцияни ҳисобга олмаганда) ва аналогия эҳтимолий хулоса чиқариш деб олиб қаралиши, бевосита хулоса чиқариш эса дедуктив хулоса чиқаришнинг бир тури сифатида ўрганилиши мумкин. Дедуктив хулоса чиқариш. Дедуктив хулоса чиқаришнинг муҳим хусусияти - унда умумий билимдан жузъий билимга ўтишнинг мантиқан зарурий хусусиятга эгалигидир. Унинг турларидан бири бевосита хулоса чиқаришдир. Фақат биргина мулоҳазага асосланган ҳолда янги билимларнинг ҳосил қилиниши бевосита хулоса чиқариш, деб аталади. Бевосита хулоса чиқариш жараёнида мулоҳазаларнинг шаклини ўзгартириш орқали янги билим ҳосил қилинади. Бунда асос мулоҳазанинг таркиби, яъни субъект ва предикат муносабатларининг миқдор ва сифат тавсифлари муҳим аҳамиятга эга бўлади. Бевосита хулоса чиқаришнинг қуйидаги мантиқий усуллари мавжуд: I. Айлантириш (лот.–obversio) шундай мантиқий усулки, унда берилган мулоҳазанинг миқдорини сақлаган ҳолда, сифатини ўзгартириш билан янги мулоҳаза ҳосил қилинади. 6 Бу усул билан хулоса чиқарилганда қўш инкор содир бўлади, яъни аввал асоснинг предикати, кейин боғловчиси инкор этилади. Бу усул билан қуйидаги икки формула асосида хулоса чиқариш мумкин: S – P S – ↰ ↰ P S – P ↰ S – ↰ P Инкор қилиш жараёнида (-ма; -сиз; -мас) каби қўшимчалар ёки инкор қилинаётган тушунчага зид бўлган тушунчалардан фойдаланилади. Оддий қатъий мулоҳазаларнинг ҳаммасидан айлантириш усули билан хулоса чиқарилади. 6 Look: Morri s R . Cohen Ernes t N a g e l an introduction to logic and scientific method New Dehli. 2007. P59.

№ Хулоса асоси бўлган мулоҳаза Хулоса бўлган мулоҳаза 1 А. Ҳамма S-P Е. Ҳеч бир S-Pсиз эмас 2 Е. Ҳеч бир S-P эмас А. Хамма S эмас P дир 3 I. Баъзи S-P О. Баъзи S-P сиз эмас 4 O. Баъзи S-P эмас I. Баъзи S - P сиздир Айлантиришга мисол: А. Ҳамма шифокорлар олий тиббий маълумотга эга. Е. Шифокор бўлганларнинг ҳеч бири олий тиббий маълумотсиз эмас. Е. Ҳеч бир ёлғончи ростгўй эмас. А. Ҳамма ёлғончи бўлмаганлар ростгўйдир. I.Баъзи суралар узундир. О. Баъзи суралар қисқа эмас. О. Баъзи жумлалар тушунарли эмас. I. Баъзи жумлалар тушунарсиздир. Алмаштириш (лот.–conversio) шундай мантиқий хулоса чиқариш усулики, унда хулоса берилган мулоҳазадаги субъект ва предикатнинг ўрнини алмаштириш орқали келтириб чиқарилади: 7 Турли мулоҳазалардан бундай усул воситасида хулоса чиқариш қуйидаги таблицада кўрсатилган: № Хулоса асоси Хулоса Алмаштириш тури 1 А. Ҳамма S-P А. Ҳамма P-S Соф алмаштириш 2 Е. Ҳеч бир S- P эмас Е. Ҳеч бир P- S эмас Соф алмаштириш 3 I.Баъзи S-P I.Баъзи P – S Соф алмаштириш 4 А. Ҳамма S-P I. Баъзи P – S Торайтирилган 7 Look: Morri s R . Cohen Ernes t N a g e l an introduction to logic and scientific method New Dehli. 2007. P 58.

алмаштириш 5 I. Баъзи S-P А. Ҳамма P – S Кенгайтирилган алмаштириш Жузъий инкор мулоҳазадан (0) алмаштириш усули билан хулоса чиқариб бўлмайди. Алмаштиришга мисол: 1 –мисол. А. Ҳамма шифокорлар олий маълумотлидир. I. Баъзи олий маълумотлилар шифокорлардир. 2- мисол. Е. Ҳеч бир инсон тош эмас. Е. Ҳеч бир тош инсон эмас. 3-мисол. I. Баъзи ёшлар тадбиркордир . I. Баъзи тадбиркорлар ёшлардир. 4- мисол. А. Ҳамма одамлар жонли мавжудотдир. I. Баъзи жонли мавжудотлар одамлардир 5-мисол. I. Баъзи санъаткорлар қўшиқчидир. А. Ҳамма қўшиқчилар санъаткордир. Демак, алмаштириш усули қўлланганда мулоҳазадаги субъект ва предикат ҳажми аниқланади ва шу асосда мулоҳазадаги терминлар ўрни алмаштирилиб, хулоса чиқарилади. Бу усул, айниқса, тушунчага берилган таърифларнинг тўғрилигини аниқлашда муҳим аҳамиятга эга. III . Предикатга қарама-қарши қўйиш (лот.– contrapositio) бевосита хулоса чиқаришнинг мантиқий усулларидан бири бўлиб, бу усул қўлланганда берилган мулоҳаза аввал айлантирилади, сўнгра алмаштирилади. Натижада ҳосил бўлган мулоҳазанинг (хулосанинг) субъекти асос мулоҳаза предикатига зид, предикати эса унинг субъектига мос бўлади. Бу усул билан қуйидаги икки формула асосида хулоса чиқариш мумкин: S - P ↰ P - ↰ S S - P P - ↰ ↰ S

Масалан: A. Ҳамма мусулмонлар Ислом динига эътиқод қиладилар. E. Ислом динига эътиқод қилмайдиганларнинг ҳеч бири мусулмон эмас. Жузъий тасдиқ мулоҳазадан предикатга қарама-қарши қўйиш усули билан хулоса чиқариб бўлмайди. Чунки, жузъий тасдиқ мулоҳазани айлантирсак жузъий инкор ҳукм келиб чиқади. Ундан алмаштириш орқали хулоса чиқариб бўлмайди. IV. Мантиқий квадрат орқали хулоса чиқариш. Бунда оддий қатъий мулоҳазаларнинг ўзаро муносабатларини (қаранг: мантиқий квадрат) эътиборга олган ҳолда, мулоҳазалардан бирининг чин ёки хатолиги ҳақида хулоса чиқарилади. Бу хулосалар мулоҳазалар ўртасидаги зидлик, қарама-қаршилик, қисман мослик ва бўйсуниш муносабатларига асосланади. Бу муносабатларнинг таҳлилига кўра хулоса чин бўлган қуйидаги ҳолатларни кўрсатиш мумкин. 1.Асос мулоҳаза ва хулоса чин бўлган : А→I, Е→0. 2.Асос мулоҳаза хато ва хулоса чин бўлган:А→O, Е→I Масалан: А. Ҳамма дарахтларнинг илдизи бор. I. Баъзи дарахтларнинг илдизи бор. Е. Ҳеч бир файласуф математик эмас. I. Баъзи файласуфлар математикдир. Бевосита хулоса чиқариш усуллари билиш жараёнида мавжуд фикрни аниқлаб олиш, унинг моҳиятини тўғри тушуниш, шунингдек, бир фикрни турли хил кўринишда баён қилиш, янги билимлар ҳосил қилишга имкон беради. Силлогизм. Дедуктив хулоса чиқариш аслида силлогизм шаклида бўлади. “Силлогизм” сўзи қўшиб ҳисоблаш, деган маънони беради. Бу термин мантиқ фанида, дедуктив хулоса чиқаришнинг кўпроқ

ишлатиладиган тури ҳисобланган оддий қатъий силлогизмни ифодалашда қўлланилади . Силлогизм ўзаро мантиқий боғланган икки қатъий мулоҳазадан учинчи – янги қатъий мулоҳазани зарурий тарзда келтириб чиқарувчи хулоса чиқариш усулидир. Бунда дастлабки мулоҳазалардан бири, албатта, ё умумий тасдиқ ёки умумий инкор мулоҳаза бўлади. Ҳосил қилинган янги мулоҳаза дастлабки мулоҳазалардан умумийроқ бўлмайди. Шунга кўра силлогизмни умумийликка асосланган хулоса чиқариш, деб атаса бўлади. Масалан, қуйидаги мулоҳазалар берилган бўлсин: Ҳамма балиқлар сувда яшайди. Сазан – балиқ. Бу мулоҳазалардан зарурий равишда – Сазанлар сувда яшайди, деган учинчи мулоҳаза келиб чиқади. Силлогизмнинг таркиби оддий қатъий мулоҳазалардан ташкил топгани учун у оддий қатъий силлогизм дейилади. Силлогизмнинг таркиби хулоса асослари (praemissae) ва хулоса (conсlusio)дан ташкил топган. Хулоса асослари ва хулосадаги тушунчалар терминлар деб аталади. Хулосанинг мантиқий эгаси – S – кичик термин (terminus minor), мантиқий кесими – Р – катта термин (terminus major), деб аталади. Хулоса асослари учун умумий бўлган, лекин хулосада учрамайдиган тушунча – М – (terminus medius) ўрта термин деб аталади. Асосларда катта терминни ўз ичига олган мулоҳаза катта асос, кичик терминни ўз ичига олган мулоҳаза кичик асос деб аталади. Демак, асосларнинг катта ёки кичик асос деб ажратилиши уларнинг қандай кетма-кетликда келишига боғлиқ эмас. S – кичик термин; М – ўрта термин; Р – катта термин. S M P

Ўрта термин катта ва кичик терминни боғловчи мантиқий элемент ҳисобланади. Силлогизм аксиомаси Аксиомалар исбот талаб қилмайдиган, исботсиз чин деб қабул қилинган назарий мулоҳазалар бўлиб, улар воситасида бошқа фикр ва мулоҳазалар асослаб берилади. Силлогизмнинг аксиомаси хулосалашнинг мантиқий асосланганлигини ифодалайди. Силлогизм хулосасининг асослардан зарурий келтириб чиқарилиши қуйидаги қоидага асосланади: «Агар бир буюм иккинчи буюмда жойлашган бўлса, иккинчи буюм эса учинчи бир буюмнинг ичида бўлса, унда биринчи буюм ҳам учинчи буюмнинг ичида жойлашган бўлади» ёки «Бир буюм иккинчи буюмда жойлашган бўлса, иккинчи буюм эса учинчи бир буюмдан ташқарида бўлса, унда биринчи буюм ҳам учинчи буюмдан ташқарида жойлашган бўлади». Бу қоидани қуйидаги шакллар ёрдамида ифодалаш мумкин. ёки Бу қоида силлогизм аксиомаси моҳиятини терминларнинг ҳажми муносабатлари асосида тушунтириб беради. Демак, силлогизм аксиомасининг моҳияти қуйидагича: буюм ва ҳодисаларнинг синфи тўғрисида билдирилган тасдиқ ёки инкор фикр шу синф таркибидаги барча буюм ва ҳодисаларнинг ҳар бири ёки айримлар ҳам тааллуқли фикр ҳисобланади. Масалан: S M P S P M

Ҳамма одамлар тирик мавжудотдир. Ҳамма талабалар одамлардир. Ҳамма талабалар тирик мавжудотдир. Силлогизм аксиомасини атрибутив ифодалаганда предмет билан унинг белгиси ўртасидаги муносабатга асосланилади : бирор буюм, ҳодиса белгисининг белгиси, шу буюм, ҳодисанинг белгисидир; буюм, ҳодиса белгисига зид бўлган нарсалар буюм, ҳодисанинг ўзига ҳам зиддир. Силлогизм фигуралари ва модуслари. Силлогизмлар бир-биридан 1) ўрта терминнинг жойлашишига қараб ва 2) асослар ва хулосадаги мулоҳазанинг миқдори ва сифатига кўра фарқ қилади. Ўрта терминнинг ўрни силлогизмнинг фигурасини белгилаб беради. I фигурада ўрта термин катта асоснинг субъекти, кичик асоснинг предикати бўлиб келади. II фигурада ўрта термин катта ва кичик асосларнинг предикати бўлиб келади. III фигурада ўрта термин ҳар икки асоснинг субъекти бўлиб келади. IV фигурада ўрта термин катта асоснинг предикати, кичик асоснинг субъекти бўлиб келади. 8 I фигура II фигура III фигура IV фигура M_____P P_____M M_____P P_____M S_____M S_____M M_____S M_____S _________ __________ __________ _________ S – P S – P S – P S - P Силлогизм асослари оддий қатъий мулоҳазалардан иборат . Бу мулоҳазаларнинг икки асос ва хулосада ўзига хос тартибда ( тўпламда ) келиши модус деб аталади . «Модус» – шакл деган маънони англатади. Силлогизм фигураларининг ўзига хос шакллари мавжуд. Ҳар бир фигуранинг тўғри шаклларини аниқлаб, тўғри хулоса чиқаришда силлогизмнинг умумий қоидалари билан бирга ҳар бир фигуранинг махсус қоидаларига ҳам амал 8 Look: Morri s R . Cohen Ernes t N a g e l an introduction to logic and scientific method New Dehli. 2007. p.82

қилинади. Фигураларнинг махсус қоидалари силлогизм терминларининг ўзига хос боғланиши асосида аниқланади. Энтимема (қисқартирилган қатъий силлогизм) Инсоннинг фикр юритиш жараёни кўпроқ энтимема кўринишида амалга ошади. Масалан, “У талаба бўлгани учун, стипендия олади”, “Биродарим эътиқодда собит, шунинг учун унга ишонса бўлади.” Энтимема деб, асосларидан бири ёки хулосаси тушириб қолдирилган силлогизмга айтилади. Энтимема сўзи – ақлда, фикрда деган маънони англатади. Энтимемада силлогизмнинг тушириб қолдирилган қисми ёдда сақланади. Зарур бўлганда уни топиб, ўрнига қўйган ҳолда энтимемадан тўла силлогизмни тиклаш мумкин. Энтимемалар уч турли бўлади: 1- тартибли, яъни катта асоси тушириб қолдирилган. 2- тартибли, яъни кичик асоси тушириб қолдирилган. 3- тартибли яъни, хулосаси тушириб қолдирилган. 9 Бизга қуйидаги силлогизм берилган бўлсин: Математикани билганлар бу масаланинг жавобини тўғри топади. Бу ўқувчи математикани билади . Бу ўқувчи масаланинг жавобини тўғри топади. Энди бу силлогизмни энтимема кўринишига келтирамиз: 1. Бу ўқувчи математикани билгани учун, масаланинг жавобини тўғри топади (катта асос тушириб қолдирилди). 2. Математикани билганлар бу масаланинг жавобини тўғри топади, шунинг учун бу ўқувчи масаланинг жавобини тўғри топади (кичик асос тушириб қолдирилди). 3. Математикани билганлар бу масаланинг жавобини тўғри топади, жумладан бу ўқувчи ҳам (хулоса тушириб қолдирилди). Энтимемалар баҳс-мунозара юритиш жараёни ва нотиқлик санъатида кенг қўлланилади. 9 Look: Morri s R . Cohen Ernes t N a g e l an introduction to logic ... New Dehli. 2007. p.78.

Индуктив хулоса чиқариш. Якка мулоҳазаларни умумлаштириб хулоса чиқариш кундалик ҳаётда, илмий билишда кўп қўлланилади. Инсон ҳаётий тажриба натижаларини, кузатишларини умумлаштириб, айнан шу усул асосида хулоса чиқаради. Фикрнинг яккаликдан умумийликка қараб ҳаракатланишини ифодаловчи бундай хулоса чиқариш тури индукция (лот. “inductio” – ягона асосга келтириш) деб аталади. Индуктив хулоса чиқаришда кузатиш ва тажриба натижалари муҳим аҳамиятга эга. Индуктив хулоса чиқариш балвосита хулоса хисобланади. Индуктив хулоса чиқариш асослари иккита ва ундан ортиқ мулоҳазалардан ташкил топган бўлади. Улар, одатда, якка предмет ёки предметлар синфининг бир қисмини ифода қилади. Хулосада эса, бир мантиқий синфга мансуб предметларнинг барчасига нисбатан умумий мулоҳаза тарзидаги фикр ҳосил қилинади. Индуктив хулоса чиқаришда бирорта белгининг маълум бир синфга мансуб предметларда такрорланишини кузатиш асосида, шу белгининг мазкур синфга тегишли барча предметларга хослиги ҳақида хулоса чиқарилади. Индуктив хулоса чиқаришнинг таркиби хулоса асослари, текширилаётган белги ва хулосадан иборат. Индуктив хулоса чиқаришнинг иккита тури мавжуд: тўлиқ ва тўлиқсиз индукция. Тўлиқ индукцияда бирорта белгининг маълум бир синфга мансуб ҳар бир предметга хослиги аниқланиб, шу белгининг берилган синф предметлари учун умумий эканлиги ҳақида хулоса чиқарилади. Тўлиқ индукция миқдори чекланган ва аниқ бўлган (саналадиган) предметлар синфи ҳақида эмпирик материалларни умумлаштириш йўли билан хулосавий билим олишнинг самарали воситаси бўлиб, унинг хулосаси доимо аниқ бўлади. Тўлиқсиз индукцияда бирорта белгининг бир мантиқий синфга тегишли предметларнинг бир қисмига (бир нечтасига) хослигини (ёки хос эмаслиги) аниқлаш асосида шу белгининг берилган синфга мансуб барча предметларга хослиги (хос эмаслиги) ҳақида хулоса чиқарилади. Илмий индукция

Илмий индукцияда бир синфга мансуб предметларда такрорланувчи белгининг мавжудлик сабаби ўрганилади. Тўлиқсиз индукциянинг бу тури ҳодисаларнинг сабабини аниқлаш ва уларни ифода этувчи қонунларни очишга қаратилгани учун ҳам илмий индукция деб аталади. Сабабий алоқадорликни аниқлаш илмий индуктив хулоса чиқаришда муҳим аҳамиятга эга. Сабабий алоқадорликни аниқлаш ва ўрганишда қуйидагиларга эътибор бери зарур: - икки ҳодиса ўртасидаги зарурий алоқадорлик муайян шароитда уларнинг биридан (сабаб) иккинчисини (оқибатни) келтириб чиқаради. Сабаб-ҳодисанинг йўқлиги оқибат-ҳодисанинг ҳам юзага чиқмаслигини билдиради. - Сабаб-оқибат муносабатлари умумий характерга эга, оламдаги ҳеч бир ҳодиса сабабсиз мавжуд бўлмайди. - Сабаб ва оқибат вақтда кетма-кет келади. Лекин, олдинма-кетин келган ҳодисаларнинг ҳаммаси ҳам сабабий алоқадорликда бўлавермайди. - Сабаб-оқибат муносабатлари бир маъноли бўлиб, муайян сабаб ўзига мувофиқ келадиган муайян оқибатни келтириб чиқаради. Сабабий алоқадорлик мураккаб структурага эга. Хусусан, сабаб-ҳодиса турли хил шароитларда турли оқибатларни келтириб чиқариши ёки аксинча, бир оқибат турли шароитларда ҳар хил сабаблар таъсирида пайдо бўлиши мумкин. Сабабий алоқадорликни аниқлашнинг бир қанча методлари мавжуд бўлиб, улар илмий индукция методлари деб юритилади. Буларга ўхшашлик, тафовут, йўлдош ўзгаришлар ва қолдиқлар методлари киради. Уларнинг ҳар бирини алоҳида кўриб чиқамиз. Ягона ўхшашлик методи. Унда ўрганилаётган ҳодисанинг сабаби ҳақидаги хулоса шу ҳодисанинг кузатилаётган томонларини солиштириш, уларнинг ўхшаш томонини аниқлаш асосида ҳосил қилинади. Бу методдан фойдаланиб хулоса чиқарилганда, ҳодисанинг кузатилаётган ҳоллари учун

фақат битта ҳолатгина умумий бўлса, ана шу ҳолат мазкур ҳодисанинг сабаби деб олинади. Ягона ўхшашлик методининг формуласи: 1.АBС __________ а 2. ADE__________ a 3. AGF__________ a ______________________ Демак, А холат маълум даражада а ходисанинг сабабидир. Ягона тафовут методи. Бу метод фақат икки ҳолатда, яъни ҳодисанинг вужудга келган ва келмаган ҳолларини таққослаш асосида ҳодисанинг сабабини аниқлаш усули бўлиб, унда мавжуд ҳоллар бир-биридан фақат битта ҳолати билан фарқ қилади. Шунинг учун ҳам мазкур ҳолат кузатилаётган ҳодисанинг сабаби бўлса керак, деб тахминий хулоса ҳосил қилинади. АВС________а BC ________а эмас. ___________________________________ Демак, А холат а ходисанинг сабаби бўлиши мумкин. Йўлдош ўзгаришлар методи. Йўлдош ўзгаришлар методига мувофиқ, бир ҳолатнинг ўзгариши ҳодисанинг ўзгаришига ҳам олиб келса, шу ҳолат кузатилаётган ҳодиса ўзгаришининг сабабидир. 1.АВС--------а 2.А 1 ВС---------а 3.А 2 ВС---------а ..... N. A n BC-------a n _______________________________

Эҳтимол, А холатнинг ўзгариши унга мос холда а нинг ўзгаришига сабабчидир. Қолдиқлар методи. Бу метод татбиқ этиладиган объект мураккаб ҳодисадан иборат бўлиб, биттасидан бошқа қисмларининг сабаблари аниқ бўлганда, ана шу қолган қисмни вужудга келтирувчи сабабни топиш мақсадида қўлланилади. ABC________abc B___________b C___________c ____________________________ Демак, а нинг сабаби А бўлиши мумкин. Қолдиқлар методига кўра, агар ўрганилаётган мураккаб ҳодисани ташкил этувчи ҳодисанинг (ёки ҳодиса қисмининг) битта ҳолатдан бошқа ҳолатлар билан алоқаси зарурий тавсифга эга бўлмаса, ана шу қолдиқ ҳолат мазкур ҳодисанинг (ҳодиса қисмининг) сабаби бўлиши мумкин. Илмий индукциянинг бошқа методлари сингари қолдиқлар методи ҳам эҳтимолий билим олиш воситаси ҳисобланади. АНАЛОГИЯ- (грек. – мослик, ўхшашлик) бавосита хулоса чиқаришнинг бир туридир. Дедуктив хулоса чиқаришда фикр умумийликдан жузъийликка қараб, индукцияда жузъийликдан умумийликка қараб ҳаракатланса, аналогияда бир жузъий ҳолатдан бошқа жузъий ҳолатга қараб ҳаракатланади. Аналогияда предметларнинг ўхшаш хоссаларига асосланиб хулоса чиқарилади. Табиат ва жамиятда объектив турли-туманлик билан бир қаторда, объектив ўхшашлик ҳам мавжуд. Улар инсон онгида ўз ифодасини топади. Объектив реалликнинг турли соҳаларига оид қонун ва қоидалар тузилиши жиҳатидан ўхшаш бўлса, улар акс эттирган воқеликдаги турли нарса ва ҳодисалар ҳам маълум маънода ўхшаш бўлади. Аналогия воситасида бир предметдан (моделдан) бошқа предметга (прототипга) ахборот ўтказилади. Хулоса асослари моделга, хулоса

прототипга тааллуқли бўлади. Масалан Имом Ғаззолий “Кимиёи саодат” асарида дил(кўнгил)ни бадан мамлакатининг подшоҳи, ақлни эса унинг вазирига қиёслаб, “подшоҳ - Дил вазир -Ақлнинг маслаҳати бирла иш қилса, шаҳват ва ғазабни вазир Ақлга бўйсундирса, бадан мамлакати (инсон) саодатга эришади. Агар Дил вазир Ақлни шаҳват ва ғазаб илгида асир қилса, бадан мамлакати вайрон бўлиб, подшоҳ Дил ҳам асир бўлиб, бадбахт ва ҳалок бўлғусидир” 10 - деб ёзади. Аналогия бўйича хулоса чиқариш бошқа хулоса чиқаришлар каби асос, хулоса ва асос билан ҳамда хулоса ўртасидаги мантиқий алоқадан иборатдир. Унинг хулосаси эҳтимолий шаклда бўлиб, кейинги текширишларни талаб қилади. Аниқ асослардан баъзан аниқ, баъзан эҳтимолий хулоса чиқади. Аналогия ўзининг объектив асосига эга. Булар предметлар, уларнинг хоссалари ўртасидаги алоқа ва муносабатлардир. Моделдан прототипга ўтказилаётган ахборотнинг табиатига кўра аналогиянинг икки тури фарқланади: хусусиятлар аналогияси ва муносабатлар аналогияси. Хусусиятлар аналогиясида икки якка предмет ёки бир турдаги икки предметлар синфи ўхшаш белгиларига кўра ўзаро таққосланади. Ўхшаш белгиларга асосланиб, бирида мавжуд бўлган белгининг бошқасида ҳам бўлиши мумкинлиги ҳақида хулоса чиқарилади. Ўхшатилаётган предметларни А ва В ҳарфлари билан, белгиларни а, в, с ҳарфлари билан ифода қилсак, хусусиятлар аналогиясини қуйидаги формула орқали ифодалаш мумкин: S1 - P1, Р2, Р3, Р4, белгиларга эга. S 2 - P 1, Р 2, Р 3, белгиларга эга. _____________________________ Демак, S 2 - Р 4 белгисига эга. Мисол: Оиладаги келишмовчиликлар меҳрни йўқотади, оила аъзоларини беобрў қилади, рўзғорни бебарака қилади, болалар тарбиясига эътибор 10 Абу Ҳомид Ғаззолий Кимиёи саодат . Т .: Адолат . 2005. -37-б.

камаяди. Бу оила аъзолари бир-бири билан доимо жанжаллашади. Улар бирбирига меҳрсиз, махаллада обрўйи йўқ, рўзғори бебарака. Демак, улар болалар тарбиясига эътиборсиз. Муносабатлар аналогиясида икки предмет ўхшашлиги асосида эмас, икки предмет ўртасидаги муносабатни ўрганиш асосида бошқа икки предмет ўртасидаги муносабат ҳақида хулоса чиқарилади. Муносабатлар аналогиясини қуйидаги формула билан ифодалаш мумкин: А – В га, С – Д га бўлгандек муносабатда. Бунда А – В модел, С – Д прототип бўлади. Модел ва прототип ўртасидаги муносабат асимметрикдир, улар турли предмет соҳаларига тааллуқлидир. Масалан, имом Ғаззолий инсон жисми ва руҳи ўртасидаги муносабатни от ва чавандоз ўртасидаги муносабатга таққослаб, руҳ танани бошқариши ва ҳар иккисининг емиши бир-биридан фарқ қилиши ҳақида хулоса чиқаради. .Фикр юритишда мулоҳазаларни қуриш ва хулоса чиқариш билан боғлиқ хатолар. Мулоҳазалар билан боғлиқ хатолар. Мулоҳазаларни тушунчаларнинг мантиқий боғланиши деб қараш мумкин. Мулоҳазалар таркибидаги тушунчаларнинг аниқ бўлиши уларнинг тўғри ва чин бўлиши учун муҳим аҳамиятга эга. Маълумки, мантиқий эга ва мантиқий кесим мулоҳазаларнинг таркибий қисмлари бўлиб, уларнинг ўзаро мантиқан тўғри боғлиқлиги ҳам фикрнинг тўғри ва чин бўлишини таъминлайди. Қуйидаги холатларда мулоҳаза ёлғон ҳисобланади: 1. Мантиқий кесимда мантиқий эгага хос бўлмаган ҳусусият тасдиқланса (масалан, учбурчак бурчакларининг йиғиндиси 360 0 га тенг); 2. Мантиқий кесимда мантиқий эгага хос бўлган ҳусусият инкор қилинса (масалан, мавали дарахтлар баҳорда гулламайди); 3. Жузъий чин бўлган мулоҳаза баъзи холатларда умумий деб қабул қилинса (масалан, “Баъзи ўқувчилар маъсулиятсиз” мулоҳазасини “Ҳамма ўқувчилар маъсулиятсиз” мулоҳазаси билан алмаштирилса).

Хулоса чиқариш билан боғлиқ хатолар . Фикр юритиш жараёнида энг кўп учрайдиган мантиқий хатолар хулоса чиқариш билан боғлиқ. Бунга сабаб хулоса чиқаришнинг ҳар бир турига хос бўлган қоидаларни билмасликдир. Шундай хатолардан баъзиларини кўриб чиқамиз. Умумий мулоҳазаларга асосланиб (силлогистик) хулоса чиқаришда кенг тарқалган хатолардан бири силлогизм I фигурасининг қоидаси бузилишининг натижасида вужудга келади. Бунга кўра I фигура бўйича кичик асос инкор мулоҳаза бўлганда ҳосил қилинган хулоса ноаниқ (кўпинча хато) бўлади. Масалан: Ҳамма адвокатлар юристдир. Бу киши адвокат эмас. Бу киши юрист эмас. Хулосанинг ноаниқ бўлишига сабаб, юристлар фақат адвокат эмас, балки ўқитувчи ёки олим бўлишлари ҳам мумкин. Яна бир хато силлогизм II фигураси қоидаси бузилишининг натижасида вужудга келади. Масалан: Ҳамма окулистлар шифокордир. Бу аёл шифокор. Бу аёл окулистдир. Шифокорлар фақат окулист (кўз шифокори) эмас, балки стоматолог, кардиолог, хирург бўлишлари ҳам мумкин. Якка мулоҳазаларни умумлаштириб (индуктив) хулоса чиқаришда энг кўп учрайдиган мантиқий хато “ундан кейин, демак, шу сабабга кўра”, деб аталади. Бу хато олдинма-кетин келган ҳодисаларнинг ҳаммасида аввалгиси сабаб, кейингиси оқибат бўлади деган фикрга асосланиш натижасида юзага келади. Ўхшатиш (аналогия)га асосланиб хулоса чиқарилганда, таққосланаётган ҳодисаларнинг номуҳим белгилари асос қилиб олинса, мантиқий хатога йўл қўйилади. Масалан: Азиза ва Робия бир синфда ўқийди, ёшлари ва бўйлари тенг.

Азиза инглиз тилини яхши билади. Демак, Робия ҳам инглиз тилини яхши билади. Юқорида кўрсатилган мантиқий хатоларга йўл қўймаслик учун қуйидаги қоидаларга амал қилиш зарур: 1. Мантиқий кесимда мантиқий эгага хос бўлган ҳусусият доимо тасдиқланиши шарт; 2. Мантиқий кесимда мантиқий эгага хос бўлмаган ҳусусият доимо инкор қилиниши шарт. Мавзунинг таянч тушунчалари: мулоҳаза, субъект, предикат, умумий мулоҳаза, жузъий мулоҳаза, оддий мулоҳаза, мураккаб мулоҳаза, бирлаштиривчи мулоҳаза, айирувчи мулоҳаза, шартли мулоҳаза, эквивалент мулоҳаза, чин мулоҳаза, ёлғон мулоҳаза, хулоса асоси, хулоса, мантиқий эргашиш, дудуктив хулоса чиқариш, индуктив хулоса чиқариш, аналоги, дилемма, трилемма.

Похожие

Хулоса чикариш

Аргументлаш ва билимлар тараққиётининг мантиқий шакллари

Формал мантикнинг асосий конунлари (принциплари)

Марказий осиёда дунёвий илмларнинг карор топиши

Мантик илмининг предмети ва ахамияти