logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Философия
  4. Хулоса чикариш

Хулоса чикариш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

535 KB
Скачать
Хулоса чиқариш Режа: 1.   Хулоса чиқаришнинг моҳияти. 2.   Хулоса чиқариш турлари: а)   дедуктив хулоса чиқариш; б)   индуктив хулоса чиқариш; в)   аналогия. Воқеликни билиш жараёнида инсон янги билимларга эга бўлади. Бу билимлар абстракт тафаккур ёрдамида, мавжуд билимларга асосланган ҳолда вужудга келади. Бундай билимларни ҳосил қилиш мантиқ илмида хулоса чиқариш, деб аталади. Хулоса чиқариш деб бир ва ундан ортиқ чин мулоҳазалардан маълум қоидалар ёрдамида янги билимларни келтириб чиқаришдан иборат бўлган тафаккур шаклига айтилади. Хулоса чиқариш жараёни асослар, хулоса ва асослардан хулосага ўтишдан ташкил топади. Тўғри хулоса чиқариш учун, аввалам бор, асослар чин мулоҳазалар бўлиши, ўзаро мантиқан боғланиши керак. Масалан, «Аристотель-мантиқ фанининг асосчиси» ва «Платон юнон файласуфидир» деган икки чин мулоҳазадан хулоса чиқариб бўлмайди. Чунки бу мулоҳазалар ўртасида мантиқий алоқадорлик йўқ. Хулоса асослари ва хулоса ҳам ўзаро мантиқан боғланган бўлиши шарт. Бундай алоқадорликнинг зарурлиги хулоса чиқариш қоидаларида қайд қилинган бўлади. Бу қоидалар бузилса, тўғри хулоса чиқмайди. Масалан «Талаба   А – аълочи» деган мулоҳазадан «Талаба   А – одобли», деб хулоса чиқариб бўлмайди. Хулоса чиқариш хулосанинг чинлик даражасига кўра, аниқроғи, хулоса чиқариш қоидаларининг қатъийлигига кўра ҳамда хулоса асосларининг сонига ва фикрнинг ҳаракат йўналишига кўра бир қанча турларга бўлинади. Мазкур классификацияда хулоса чиқаришни фикрнинг ҳаракат йўналиши бўйича турларга ажратиш нисбатан мукаммалроқ бўлиб, у хулоса чиқаришнинг бошқа турлари ҳақида ҳам маълумот бериш имконини яратади. Хусусан, дедуктив хулоса чиқариш зарурий хулоса чиқариш, индуктив хулоса чиқариш (тўлиқ индукцияни ҳисобга олмаганда) ва аналогия эҳтимолий хулоса чиқариш, деб олиб қаралиши, бевосита хулоса чиқариш эса дедуктив хулоса чиқаришнинг бир тури сифатида ўрганилиши мумкин. а) ДЕДУКТИВ ХУЛОСА ЧИҚАРИШХУЛОСА чинлик даражасига к´ра Зарурий хулоса чи³ариш Эµтимоий хулоса чи³ариш асосларнинг сонига к´ра бевосита хулоса чи³ариш бавосита хулоса чи³ариш фикрнинг µаракат й´налишига к´ра Дедуктив хулоса чи³ариш Индуктив хулоса чи³ариш Аналогия б´йича хулоса чи³ариш Дедуктив хулоса чиқаришнинг муҳим хусусияти унда умумий билимдан жузъий билимга ўтишнинг мантиқан зарурий характерга эгалигидир. Унинг турларидан бири бевосита хулоса чиқаришдир. Фақат биргина мулоҳазага асосланган ҳолда янги билимларнинг ҳосил қилиниши бевосита хулоса чиқариш деб аталади. Бевосита хулоса чиқариш символик мантиқда қуйидагича ифодаланади: Х SP  Y SP , бунда X ва Y оддий қатъий мулоҳазаларни (A, E, I, O), S ва P лар эса мулоҳазаларнинг субъекти ва предикатини ифодалайди. Х SP - хулоса асоси ёки антеседент, Y SP - хулоса ёки консеквент деб аталади. Бевосита хулоса чиқариш жараёнида мулоҳазаларнинг шаклини ўзгартириш орқали янги билим ҳосил қилинади. Бунда асос мулоҳазанинг структураси, яъни субъект ва предикат муносабатларининг миқдор ва сифат характеристикалари муҳим аҳамиятга эга бўлади. Бевосита хулоса чиқаришнинг қуйидаги мантиқий усуллари мавжуд: 1. Айлантириш (лот.-obv e rsio) - шундай мантиқий усулки, унда берилган мулоҳазанинг миқдорини сақлаган холда, сифатини ўзгартириш билан янги мулоҳаза ҳосил қилинади. Бу усул билан хулоса чиқарилганда қўш инкор содир бўлади, яъни аввал асоснинг предикати, кейин боғловчиси инкор этилади. Буни қуйидаги кўринишда ёзиш мумкин:Р S P S   Инкор қилиш жараёнида инкор юкламаларидан (-ма; -сиз; - мас) ёки инкор қилинаётган тушунчага зид бўлган тушунчалардан фойдаланилади. Оддий қатъий мулоҳазаларнинг ҳаммасидан айлантириш усули билан хулоса чиқарилади. Хулоса асоси бўлган мулоҳаза хулосада қуйидагича ифодаланади: Хулоса асоси Хулоса 1 А Ҳамма S-P E Ҳеч бир S-P мас эмас 2 E Ҳеч бир S-P эмас А Ҳамма S эмас P дир 3 I Баъзи S-P O Баъзи S-P сиз эмас 4 O Баъзи S-P эмас I Баъзи S эмас -P дир Айлантиришда А-Е га, Е-А га, I - O га, O - I га ўзгаради. Масалан: 1.   А. Ҳамма илмий қонунлар объектив характерга эга . Е. Ҳеч бир илмий қонун субъектив характерга эга эмас. 2.   Е. Ҳеч бир саҳий хасис эмас . А. Ҳамма сахий бўлмаганлар хасисдир. 3.   I.   Баъзи тушунчалар мазмунан конкрет бўлади . 0.   Баъзи тушунчалар мазмунан абстракт бўлмайди. 4.   0.   Баъзи мулоҳазалар мураккаб эмас . I.   Баъзи мулоҳазалар соддадир. Демак, айлантириш усули билан хулоса чиқарилганда «бирор ниманинг қўш инкори унинг тасдиғига тенгдир», деган қоидага асосланади. II. Алмаштириш (лот.-conve r sio) - шундай мантиқий хулоса чиқариш усулики, унда хулоса берилган мулоҳазадаги субъект ва предикатнинг ўрнини алмаштириш орқали келтириб чиқарилади. Алмаштиришда берилган мулоҳазадаги терминлар ҳажми эътиборга олиниши шарт. Агар берилган мулоҳазадаги терминлар ҳажмига эътибор берилмаса, хулоса нотўғри бўлиши мумкин: Масалан, Ҳамма инсонлар тирик мавжудотлардир Ҳамма тирик мавжудотлар инсонлардир Хулоса хато, чунки берилган мулоҳазада Р - (тирик мавжудотлар) тўлиқ ҳажмда олинмаган, хулосада эса тўлиқ ҳажмда олинган. Юқоридаги асосдан «Баъзи тирик мавжудотлар инсонлардир» деб чиқарилган хулоса тўғри бўлади. Шунга кўра алмаштиришнинг уч тури фарқланади: торайтирилган, кенгайтирилган ва соф алмаштириш. Хулоса асоси Хулоса Алмаштириш тури 1 А Ҳамма S-P А Ҳаммма P- S Соф алмаштириш 2 Е Ҳеч бир S-P эмас Е Ҳеч бир P-S эмас Соф алмаштириш 3 I Баъзи S-P I Баъзи P-S эмас Соф алмаштириш 4 А Ҳамма S-P I Баъзи P-S Торайтирилган алмаштириш 5 I Баъзи S-P A Ҳ амма P-S Кенгайтирилган алмаштириш Юқоридаги схемани мисоллар билан кўриб чиқамиз. 1.   А   Ҳ амма тирик мавжудотлар сезиш хусусиятига эга. А.   Сезиш хусусиятига эга бўлганларнинг ҳаммаси тирик мавжудотдир. 2.   Е.   Ҳ еч бир ҳасис саҳий эмас. Е.   Ҳеч бир саҳий ҳасис эмас. 3.   I   Баъзи файласуфлар табиатшуносдир. I.   Баъзи табиатшунослар файласуфлардир. 4.   А.   Ҳамма врачлар олий маълумотлидир. I.   Баъзи олий маълумотлилар врачлардир. 5.   I.   Баъзи одамлар шоирдир. Ҳамма шоирлар одамдир. Жузъий инкор мулоҳазадан (О) алмаштириш усули билан хулоса чиқариб бўлмайди, чунки бу мулоҳазанинг предикати тўлиқ ҳажмда олинган. Демак, у хулосада ҳам тўлиқ ҳажмда олиниши керак, яъни хулоса умумий инкор мулоҳаза (Е) бўлиши керак. У ҳолда хулосанинг предикати ҳам тўлиқ ҳажмда олиниши керак бўлади, бу эса мумкин эмас, чунки у асоснинг субъектида тўлиқ ҳажмда олинмаган. Масалан: О.   Баъзи файласуфлар мантиқшунос эмас. Е. Ҳеч бир мантиқшунос файласуф эмас. ёки О.   Баъзи мантиқшунослар файласуф эмас. Ҳар икки ҳолатда ҳам хулоса нотўғридир. Демак, алмаштириш усули қўлланилганда мулоҳазадаги субьект ва предикат ҳажми аниқланади ва шу асосда мулоҳазадаги терминларнинг ўрни алмаштирилиб, хулоса чиқарилади. Бу усул, айниқса, тушунчага берилган таърифларнинг тўғрилигини аниқлашда муҳим аҳамиятга эга. III.   Предикатга қарама-қарши қўйиш (лот. contrapositio) бевосита хулоса чиқаришнинг мантиқий усулларидан бири бўлиб, бу усул қўлланилганда берилган мулоҳаза аввал айлантирилади, сўнгра алмаштирилади. Натижада ҳосил қилинган мулоҳазанинг (хулосанинг) субъекти асос мулоҳаза предикатига зид, предикати эса унинг субъектига мос бўлади:S P P S   Бунда хулосада S нинг инкор шаклида бўлиши хулоса боғловчисининг инкор этилиши натижасидир. Предикатга қарама-қарши қўйишда А-Е га, Е-I га, 0-I га ўзгаради Турли мулоҳазалардан бу усул воситасида хулоса чиқариш қуйидаги схемада кўрсатилган: Хулоса асоси Хулоса 1 А Ҳамма S-P Ҳеч бир P эмас S эмас 2 Е Ҳеч бир S-P эмас Баъзи Р эмас S дир 3 O Баъзи S-P эмас Баъзи P эмас S дир Масалан, 1.   А.   Ҳамма ҳукмлар дарак гап орқали ифодаланади. Е.   Дарак гап орқали ифодаланмаган фикр ҳукм эмас. 2.   Е.   Хеч бир ватанпарвар ўз Ватанига хиёнат қилмайди. I.   Баъзи Ватанига ҳиёнат қилмайдиганлар ватанпарвардир. 3.   О.   Баъзи талабалар файласуф эмас. I.   Баъзи файласуф бўлмаганлар талабадир. Жузъий инкор мулоҳазадан предикатга қарама-қарши қўйиш усули билан хулоса чиқарилганда, бу мулоҳазадан алмаштириш усули билан хулоса чиқариб бўлмаслигини эътиборга олиш зарур. Шунинг учун О мулоҳазадан «Баъзи S-P эмас» шаклида эмас, балки «Баъзи S эмас–Pдир» «Баъзи Р-S эмас», «Баъзи Р эмас S дир» шаклида хулоса чиқарилади. Жузъий тасдиқ (I) мулоҳазадан предикатга қарама-қарши қўйиш усули билан хулоса чиқариб бўлмайди. Чунки, «Баъзи S-P мулоҳазани айлантирсак «Баъзи S-P мас эмас» яъни жузъий инкор ҳукм келиб чиқади. Ундан алмаштириш орқали хулоса чиқариб бўлмайди. Мантиқий квадрат орқали хулоса чиқариш. Бунда оддий қатъий мулоҳазаларнинг ўзаро муносабатларини (қаранг: мантиқий квадрат) эътиборга олган ҳолда, мулоҳазалардан бирининг чин ёки хатолиги ҳақида хулоса чиқарилади. Бу хулосалар мулоҳазалар ўртасидаги зидлик, қарама-қаршилик, қисман мослик ва бўйсиниш муносабатларига асосланади. Зидлик (контрадикторлик) муносабатларига асосланган ҳолда хулоса чиқариш. Маълумки, зидлик муносабати А-О ва Е - I мулоҳазалари ўртасида мавжуд бўлиб, учинчиси истисно қонунига бўйсунади. Бу муносабатга кўра мулоҳазалардан бири чин бўлса, бошқаси хато бўлади ва, аксинча, бири хато бўлса, бошқаси чин бўлади. Хулосалар қуйидаги схема бўйича тузилади:E I;A O;I Е;О А     Масалан, А.   Ҳамма инсонлар яшаш ҳуқуқига эга 0.   Баъзи инсонлар яшаш ҳуқуқига эга эмас. I.   Баъзи файласуфлар давлат арбоби. Е. Ҳеч бир файласуф давлат арбоби эмас. Бу мисолда асос мулоҳазанинг чинлигидан хулосанинг хато эканлиги (учинчиси истисно қонуни асосида) келиб чиқади. Қарама-қаршилик (контрарлик) муносабатларига асосланган ҳолда хулоса чиқариш. Қарама- қаршилик муносабати А ва Е мулоҳазалар ўртасида мавжуд бўлиб, зиддият қонунига бўйсунади. Бу муносабатдаги мулоҳазалардан бирининг чинлигидан бошқасининг хато эканлиги тўғрисида хулоса чиқарилади. Лекин бирининг хатолиги бошқасининг чинлигини асослаб бермайди, чунки ҳар икки мулоҳаза ҳам хато бўлиши мумкин. Масалан, «Ҳамма инсонлар яхши яшашни ҳоҳлайдилар» деган умумий тасдиқ (А) мулоҳазанинг чинлигидан «Ҳеч бир инсон яхши яшашни ҳоҳламайди» деган умумий инкор (Е) мулоҳазанинг хатолиги келиб чиқади. А.   Ҳамма тушунчалар конкрет бўлади. Е.   Ҳеч бир тушунча конкрет эмас. Бу мисолда асос мулоҳаза ва хулоса хато. Демак, қарама-қаршилик муносабатидан .,А Е,Е А   кўринишида хулоса чиқариш мумкин. Қисман мослик (субконтрарлик) муносабатига асосланган ҳолда хулоса чиқариш. Бу муносабат жузъий тасдиқ (I) ва жузъий инкор (О) мулоҳазалар ўртасида мавжуд бўлади. Бу мулоҳазаларнинг ҳар иккиси бир вақтда чин бўлиши мумкин, лекин бир вақтда хато бўлмайди. Улардан бирининг хатолиги аниқ бўлса, иккинчиси чин бўлади. Қисман мослик муносабати асосида хулоса чиқаришI-O O;-I I; O O; I   кўринишда бўлади. Масалан: О.   Баъзи илмий қонунлар объектив характерга эга эмас. I.   Баъзи илмий қонунлар обьектив характерга эга. Бунда асос мулоҳаза хато бўлганлиги учун хулоса чин бўлади. I.   Баъзи файласуфлар давлат арбоби. О.   Баъзи файласуфлар давлат арбоби эмас. Бу мисолда асос мулоҳаза ҳам, хулоса ҳам чин фикрдир. Баъзан асос мулоҳаза чин бўлганда хулосанинг чинлигини ҳам, хатолигини ҳам аниқлаб бўлмайди. Бўйсуниш муносабатига асосланган ҳолда хулоса чиқариш. Бу муносабат сифатлари бир хил бўлган умумий ва жузъий мулоҳазалар (А ва I; Е ва О) ўртасида мавжуд бўлади. Умумий - бўйсиндирувчи мулоҳазалар чин бўлса, жузъий - бўйсинувчи мулоҳазалр ҳам чин бўлади. Лекин бўйсинувчи – жузъий мулоҳазаларнинг чинлигидан, бўйсиндирувчи – умумий мулоҳазаларнинг чинлиги ҳақида хулоса чиқариб бўлмайди. Чунки бундай ҳолда умумий мулоҳазалар чин ёки хато бўлиши мумкин. Шунга кўра бўйсиниш муносабатига асосланган хулоса чиқариш қуйидаги кўринишда бўлади: А  I; Е  О. Масалан: А.   Ҳамма мустақил давлатлар БМТ га аъзо. I.   Баъзи мустақил давлатлар БМТ га аъзо. А - мулоҳаза чин бўлгани учун, I мулоҳаза ҳам чин. О.   Баъзи ўзбек аёллари олий маълумотга эга эмас. Е.   Ҳеч бир ўзбек аёли олий маълумотга эга эмас. Бу мисолда О - мулоҳаза чин бўлса ҳам, Е-мулоҳаза хато. Юқоридаги муносабатларни умумлаштирган ҳолда, асос мулоҳаза ва хулосанинг чинлик даражасига кўра қуйидаги ҳолатларни кўрсатиш мумкин. 1.   Асос мулоҳаза ва хулоса чин бўлган: А - I, Е - I. 2.   Асос мулоҳаза чин ва хулоса хато бўлган:.A E;E A;E I;A O;I Е;О А       3.   Асос мулоҳаза хато ва хулоса чин бўлган. I. O O; I   Мантиқий квадрат орқали хулоса чиқарилганда қарама-қаршилик муносабатидаги мулоҳазалардан бири хато бўлганда, қисман мослик муносабатидаги мулоҳазалардан бири чин бўлганда ва бўйсиниш муносабатида жузъий мулоҳазалар чин бўлганда, улардан чиқарилган хулоса ноаниқ бўлади. Бевосита хулоса чиқариш усуллари билишда мавжуд фикрни аниқлаб олишга, унинг моҳиятини тўғри тушунишга, шунингдек бир фикрни турли хил кўринишда баён қилишга, янги билимлар ҳосил қилишга имконият беради. Оддий қатъий силлогизм. Маълумки, дедуктив хулоса чиқариш аслида силлогизм шаклида бўлади. Силлогизм қўшиб ҳисоблаш, деган маънони англатади. Бу терминдан мантиқда, одатда, дедуктив хулоса чиқаришнинг кўпроқ ишлатиладиган тури ҳисобланган оддий қатъий силлогизмни ифода қилиш учун фойдаланилади. Силлогизм хулоса чиқаришнинг шундай шаклики, унда ўзаро мантиқий боғланган икки қатъий мулоҳазадан учинчи-янги қатъий мулоҳаза зарурий тарзда келиб чиқади. Бунда дастлабки мулоҳазалардан бири албатта ё умумий тасдиқ ёки умумий инкор мулоҳаза бўлади. Ҳосил қилинган янги мулоҳаза дастлабки мулоҳазалардан умумийроқ бўлмайди. Шунга кўра силлогизмни умумийликка асосланган хулоса чиқариш, деб атаса бўлади. Масалан, қуйидаги мулоҳазалар берилган бўлсин: Ҳеч бир хасис сахий эмас. Баъзи бойлар хасисдир. Бу мулоҳазалардан зарурий равишда - «Баъзи бойлар сахий эмас», деган учинчи мулоҳаза келиб чиқади. Силлогизмнинг таркиби оддий қатъий мулоҳазалардан ташкил топгани учун у оддий қатъий силлогизм дейилади. Силлогизмнинг таркиби хулоса асослари (praemissae) ва хулоса (conсlusio) дан ташкил топган. Хулоса асослари ва хулосадаги тушунчалар терминлар деб аталади. Хулосанинг мантиқий эгаси   – S - кичик термин (terminus minor), мантиқий кесими – Р - катта термин (terminus major) деб аталади. Хулоса асослари учун умумий бўлган, лекин хулосада учрамайдиган тушунча – М - (terminus medius) ўрта термин деб аталади. Асосларда катта терминни ўз ичига олган мулоҳаза катта асос, кичик терминни ўз ичига олган мулоҳаза кичик асос деб аталади. Терминларнинг катта ёки кичик деб аталиши улар ифодалаган тушунчаларнинг ҳажмига боғлиқ. Терминлар ўртасидаги муносабатни доиралар ёрдамида қуйидагича ифодалаш мумкин. S - кичик термин. М - ўрта термин. Р - катта термин. Ўрта термин катта ва кичик терминни мантиқий боғловчи элемент ҳисобланади. Силлогизм аксиомаси. Аксиомалар исботсиз чин деб қабул қилинган назарий мулоҳазалар бўлиб, улар воситасида бошқа фикр ва мулоҳазалар асослаб берилади. Силлогизмнинг аксиомаси хулосалашнинг мантиқий асосланганлигини ифодалайди. Силлогизм аксиомасини терминларнинг ҳажмига ёки мазмунига кўра, яъни атрибутив таърифлаш мумкин. Силлогизм хулосасининг асослардан зарурий келтириб чиқарилиши қуйидаги қоидага асосланади: «агар бир буюм иккинчи буюмда жойлашган бўлса, иккинчи буюм эса учинчи бир буюмнинг ичида бўлса, унда биринчи буюм ҳам учинчи буюмнинг ичида жойлашган бўлади» ёки «бир буюм иккинчи буюмда жойлашган бўлса, иккинчи буюм эса учинчи бир буюмдан ташқарида S MP бўлса, унда биринчи буюм ҳам учинчи буюмдан ташқарида жойлашган бўлади». Бу қоидани қуйидаги схемалар ёрдамида яққол ифодалаш мумкин. Бу қоида силлогизм аксиомасининг моҳиятини терминларнинг ҳажми муносабатлари асосида тушунтириб беради. Силлогизм аксиоманинг моҳияти қуйидагича: буюм ва ҳодисаларнинг синфи тўғрисида тасдиқлаб ёки инкор этиб баён қилинган фикр шу синф ичига кирувчи барча буюм ва ҳодисаларнинг ҳар бири ёки айрим қисмига ҳам тааллуқли бўлган тасдиқ ёки инкор фикр ҳисобланади. Масалан: Тафаккур шакллари объектив характерга эга. Тушунча тафаккур шаклидир. Тушунча объектив характерга эга. Силлогизм аксиомасини атрибутив ифодалаганда предмет билан унинг белгиси ўртасидаги муносабатга асосланилади: бирор буюм, ҳодиса белгисининг белгиси, шу буюм ҳодисанинг белгисидир; буюм, ҳодиса белгисига зид бўлган нарсалар буюм, ҳодисанинг ўзига ҳам зиддир. Силлогизм аксиомаларида фикр шакли ва мазмуни ўзаро узлуксиз, объектив боғланган бир бутуннинг айрим томонларини ифодалайди. Бу бир томондан, ҳамма умумийликка хусусийлик, жузъийлик ва яккалик хос эканлигини ва ҳар бир яккалик, жузъийлик, хусусийлик умумийлик хислатига эга бўлишини ифодаласа, иккинчи томондан, буюм ва белгининг ўзаро узвий боғланганлигини, яъни буюмлар жинси айрим ўзига хос белгига эга бўлса, албатта, бу белги шу жинсдаги ҳамма буюмлар учун ҳам хос белги бўлишини ифодалайди. Булар эса ўз навбатида яккалик ва умумийлик ўртасидаги, миқдор ва сифат ўртасидаги диалектик алоқадорликнинг тафаккур жараёнида ўзига хос намоён бўлишидир. Силлогизмнинг умумий қоидалари.S MP S M Pёки Хулоса асосларининг чин бўлиши хулосанинг чин бўлиши учун етарли эмас. Хулоса чин бўлиши учун яна маълум қоидаларга амал қилиш ҳам зарур. Бу силлогизмнинг умумий қоидалари деб аталади. Улар силлогизмнинг терминлари ва асосларига тааллуқли бўлган қоидалар бўлиб, қуйидагилардан иборат: 1.   Силлогизмда учта термин: катта, кичик ва ўрта терминлар бўлиши керак. Маълумки, силлогизмнинг хулосаси катта ва кичик терминларнинг ўрта терминга бўлган муносабатига асосланади; шу сабабдан ҳам терминлар сони учтадан кам ёки ортиқ бўлмаслиги талаб қилинади. Агар терминлар сони учтадан кам бўлса, хулосаси янги билим бермайди. Масалан: Ҳамма нотиқлар сўз санъатини чуқур эгаллагандир. Сўз санъатини чуқур эгаллаганлар орасида нотиқлар ҳам бор. Бу икки мулоҳазадан хулоса чиқариб бўлмайди, чунки терминлар сони иккита. Терминлар сонининг учтадан ортиб кетиши айният қонуни талабларининг бузилиши билан боғлиқ бўлиб, терминларнинг тўртланиши (quarternio termunorum), деб аталувчи хатога олиб келади: Давлат-иқтисодий муносабатларининг сиёсий ифодасидир. Ҳар бир инсон учун сиҳат-саломатлик энг катта давлатдир. Бу мулоҳазаларда «давлат» тушунчасининг икки хил маънода қўлланилиши четки терминларнинг ўзаро мантиқий боғланишига имкон бермайди. Терминларнинг учтадан ортиқ бўлиши асослар ўртасидаги мантиқий алоқадорликнинг узилишига ҳам сабаб бўлади: Ҳамма нотиқлар-шуҳратпараст. Цицерон-давлат арбоби бўлган. Бу икки мулоҳазадан хулоса чиқариб бўлмайди, чунки бу мулоҳазалар ўзаро мантиқий боғланмаган. 2.   Ўрта термин ҳеч бўлмаганда асослардан бирида тўла ҳажмда олиниши керак. Агар ўрта термин ҳеч бир асосда тўлиқ ҳажмда олинмаса, четки терминларнинг боғланиши ноаниқ бўлади ва хулосанинг чин ёки хатолигини аниқлаб бўлмайди. Баъзи файласуфлар нотиқдир. Кафедрамизнинг ҳамма аъзолари файласуфдир. Бу силлогизмда ўрта термин катта асосда жузъий ҳукмнинг субекти, кичик асосда умумий тасдиқ ҳукмнинг предикати бўлганлиги учун тўлиқ ҳажмда олинмаган. Шунинг учун четки терминлар ўртасидаги боғлиқлик аниқланмаган. Бу асослардан чиқарилган хулосалар ноаниқ бўлади: а)   Кафедрамизнинг ҳамма аъзолари нотиқдир. б)   Кафедрамизнинг баъзи аъзолари нотиқдир. 3.   Катта ва кичик терминлар асосларда қандай ҳажмда олинган бўлса, хулосада ҳам шундай ҳажмда бўлиши керак. Бу қоиданинг бузилиши кичик ёки катта термин ҳажмининг ноўрин кенгайиб кетишига олиб келади. Масалан: Ҳамма студентлар имтиҳон топширадилар. Ҳеч бир абитурент студент эмас. Ҳеч бир абитурент имтиҳон топширмайди. Бу мисолда кичик термин ҳажмининг ноўрин кенгайиб кетиши хулосанинг хато бўлишига сабаб бўлди. 4.   Икки инкор ҳукмдан (асосдан) хулоса чиқариб бўлмайди. Масалан: Ишсизлар тадбиркор эмас. Талабалар ишсиз эмас . ? 5.   Икки жузъий ҳукмдан хулоса чиқариб бўлмайди. Масалан: Баъзи аёллар тадбиркордир. Баъзи давлат арбоблари аёллардир. ? 6.   Асослардан бири инкор ҳукм бўлса, хуло са ҳам инкор ҳукм бўлади.Масалан: Ҳеч бир жиноят жазосиз қолмайди. Ватанга хиёнат қилиш жиноятдир Ватанга хиёнат қилиш жазосиз қолмайди. 7.   Асослардан бири жузъий ҳукм бўлса, хулоса ҳам жузъий ҳукм бўлади. Масалан: Яхши фарзанд ота-онасини ҳурмат қилади. Баъзи ёшлар яхши фарзанддир. Баъзи ёшлар ота-онасини ҳурмат қилади. Силлогизмнинг фигуралари ва модуслари. Оддий қатъий силлогизмнинг структурасида ўрта терминнинг жойлашишига қараб силлогизмнинг тўртта фигураси фарқ қилинади. I -фигура II -фигура III -фигура IV -фигура M P S M Р M S M M P M S P M M S S - P S - P S - P S - P I   фигурада ўрта термин катта асоснинг субъекти, кичик асоснинг предикати бўлиб келади. II   фигурада ўрта термин катта ва кичик асосларнинг предикати бўлиб келади. III   фигурада ўрта термин хар икки асо снинг субъекти бўлиб келади. IV   фигурада ўрта термин катта асоснинг предикати, кичик асоснинг субъекти бўлиб келади. Силлогизм асослари оддий қатъий ҳукмлар (А, Е, I, 0)дан иборат. Бу ҳукмларнинг икки асос ва хулосада ўзига хос тартибда (тўпламда) келиши модус деб аталади. «Модус» - шакл деган маънони англатади. Силлогизм фигураларининг ўзига хос модуслари мавжуд. Ҳар бир фигуранинг тўғри модусларини аниқлашда, тўғри хулоса чиқаришда силлогизмнинг умумий қоидалари билан бирга ҳар бир фигуранинг махсус қоидаларига ҳам амал қилинади. Фигураларнинг махсус қоидалари силлогизм терминларининг ўзига хос боғланиши асосида аниқланади. Оддий қатъий силлогизмнинг биринчи фигураси қуйидаги махсус қоидаларга эга: 1.   Катта асос умумий ҳукм бўлиши керак. 2.   Кичик асос тасдиқ ҳукм бўлиши керак. I   фигуранинг тўртта тўғри модуси мавжуд: А   А   А, Е   А   Е, А   I   I, Е   I   0. Модусларнинг биринчи ҳарфи катта асоснинг, иккинчи ҳарфи кичик асоснинг, учинчи ҳарфи хулосанинг сифат ва миқдорини кўрсатади. Фигураларнинг модусларини бир-биридан фарқлаш мақсадида, уларнинг ҳар бири алоҳида ном билан аталади. А   А   А - Ва r bara модуси А.   Ҳамма илмий қонунлар объектив характерга эга. А .   Тафаккур қонунлари-илмий қонунлардир. А.   Тафаккур қонунлари объектив характерга эга. ЕАЕ - Celarent модуси. Е.   Ҳеч бир диндор атеист эмас. А.   Имомлар диндордир . Е Хеч бир имом атеист эмас. АII - Darii модуси. А Барча жиноятчилар жазога лойиқлардирлар. I.   Баъзи кишилар-жиноятчидир. I.   Баъзи кишилар жазога лойиқдирлар. ЕIО - Ferio модуси. Е. Аҳлоқли инсонларнинг ҳеч бири виждонсиз эмас. I.   Баъзи ёшлар аҳлоқли инсондир. О.   Баъзи ёшлар виждонсиз эмас. Силлогизмнинг биринчи фигураси оддий қатъий ҳукмларнинг барча турлари бўйича хулосалар беради. Оддий қатъий силлогизмнинг II-фигураси қуйидаги махсус қоидаларга эга: 1.   Катта асос умумий ҳукм бўлиши керак. 2.   Асосларнинг бири инкор ҳукм бўлиши керак. II   фигуранинг тўртта тўғри модуси мавжуд: АЕЕ, ЕАЕ, АОО, ЕIО. АЕЕ - Camestres модуси А.   Ҳамма ҳукмлар дарак гап орқали ифодаланади. Е.   Савол дарак гап орқали ифодаланмайди. Е.   Ҳеч бир савол ҳукм эмас. ЕАЕ - Cesare модуси. Е.   Ҳеч бир атеист диндор эмас. А.   Имомлар диндордир . Е.   Ҳеч бир имом атеист эмас. АОО - Baroko модуси. А.   Ҳамма қушлар учади. О.   Баъзи мавжудотлар учмайди. О.   Баъзи мавжудотлар қушлар эмас. ЕIО-Festino модуси. Е   Қонунларга амал қилмаганларнинг ҳеч бири эркин эмас. I.   Баъзи фуқаролар эркиндирлар О.   Баъзи фуқаролар қонунга амал қилувчи эмаслар. Юқоридаги мисоллардан кўриниб турибдики, силлогизм II - фигурасининг хулосалари фақат инкор ҳукмдан иборатдир. Оддий қатъий силлогизмнинг III-фигурасининг битта махсус қоидаси бор: кичик асос тасдиқ ҳукм бўлиши керак. III   фигуранинг тўғри модуслари олтита: ААI, АII, IАI, ЕАО, ЕIО, ОАО. ААI - Dаrapti модуси. А.   Ҳамма мантиқшунослар файласуфдир. А.   Ҳ амма мантиқшунослар-илмли кишилардир . I.   Баъзи илмли кишилар файласуфдир. А II - Datisi модуси. А. Ҳамма оддий қатъий ҳукмлар хулоса асослари бўлади. I.   Баъзи оддий қатъий ҳукмлар чин фикрдир. I.   Баъзи чин фикрлар хулоса асослари бўлади. IАI - Disamis модуси. I   Баъзи файласуфлар мантиқшунос бўлган. A.   Ҳамма файласуфлар илмли кишилардир. I.   Баъзи илмли кишилар мантиқшунос бўлган. ЕАО - Felapton модуси. Е.   Ҳеч бир партия дастурсиз иш юритмайди. А.   Ҳамма партиялар сиёсий ташкилотдир. О.   Баъзи сиёсий ташкилотлар дастурсиз иш юритмайди. ЕIО - Ferison модуси. Е.   Ҳеч бир диндор эътиқодсиз эмас. I.   Баъзи диндорлар-ёшлардир. О.   Баъзи ёшлар эътиқодсиз эмас. ОАО - Вokardo модуси. О   Баъзи одамлар рост гапирмайдилар. А   Ҳамма одамлар яхши яшашни ҳоҳлайди. О   Баъзи яхши яшашни ҳоҳловчилар рост гапирмайдилар. III   фигура модусларининг хулосалари фақат жузъий ҳукмдан иборат бўлади. Оддий қатъий силлогизмнинг I V -фигураси қуйидаги махсус қоидаларга эга: 1.   Асосларнинг бири инкор ҳукм бўлса, катта асос умумий ҳукм бўлади. 2.   Катта асос тасдиқ ҳукм бўлса, кичик асос умумий ҳукм бўлади. I V -фигуранинг бешта тўғри модуси мавжуд: ААI, АЕЕ, IAI, ЕАО, ЕIО. ААI - Bramalip модуси. А.   Ҳалол одамларнинг ҳаммаси виждонлидир. А.   Ҳамма виждонлилар адолатли кишилардир. I.   Баъзи адолатли кишилар ҳалол одамлардир. АЕЕ-Camenes модуси. А.   Қўли очиқ одамлар сахий бўлади. Е.   Ҳеч бир сахий хасис эмас. Е.   Ҳеч бир хасис қўли очиқ одам эмас. IAI - Dimaris модуси. I.   Баъзи ёшлар спорт билан шуғулланадилар. А.   Спорт билан шуғулланганларнинг ҳаммаси соғлом кишилардир. I.   Баъзи соғлом кишилар ёшлардир. ЕАО - Fesapo модуси. Е.   Ҳеч бир софист рост гапирмайди. А.   Ҳамма рост гапирмайдиганлар ёлғончидир. О.   Баъзи ёлғончилар софист эмас. Е IO - Fresison модуси. Е.   Ҳеч бир ақлли одам илмсиз эмас. I.   Баъзи илм c излар ёшлардир. О.   Баъзи ёшлар ақлли одам эмас. Силлогизмнинг I V -фигураси умумий тасдиқ ҳукм кўринишидаги хулосани бермайди. Номукаммал силлогизмларни мукаммал силлогизм кўринишига келтириш Аристотелдан бошлаб барча мантиқшунослар силлогизмнинг I -фигураси ва унинг модусларига катта эътибор берганлар. Улар I -фигурани мукаммал, деб билганлар, унинг хулосаларини аниқ ва яққол деб ҳисоблаганлар. Силлогизмнинг бошқа фигураларини номукаммал деб, уларнинг хулосаларининг чин эканлигини аниқлаш учун I -фигурага келтириш зарур, деб ҳисоблаганлар. Бу мантиқий амал бажарилганда модусларнинг номига эътибор берилади: 1.   Модуснинг номида « s » ҳарфи бўлса, ундан аввал келувчи унли ҳарф орқали ифодаланадиган ҳукм тўлиқ алмаштирилиши шарт ( conversio simplex ). 2.   Модуснинг номида «р» ҳарфи бўлса, ундан аввал келувчи унли ҳарф орқали ифодаланадиган ҳукм қисман алмаштирилади ( per accidens ). 3.   Модуснинг номида «м» ҳарфи бўлса, унда силлогизм асосларининг ўрнини алмаштириш ( metathesis ёки mutatio pramissarum ) зарур. 4.   Модусларнинг бош ҳарфлари ( B , C , D , F ) уларни I -фигуранинг қайси модусига келтирилишини ифодалайди. II ва IV фигураларнинг Cesare , Camestres ва Camenes модуслари I фигуранинг Celarent модусига келтирилади. II фигуранинг Darapti , Disamis модусларини 1- фигуранинг Darii модусига, Fresission ни 1-фигурнинг Ferio модусига келтирилади. 5.   Модуснинг номидаги « k » ҳарфи шу модуснинг I фигура модусларидан бирортаси орқали алоҳида усул воситасида исботланишини билдиради. Бу усул Reductio ad absurdum деб аталади. Энди бу қоидаларга асосланган ҳолда бир неча мисолларни кўриб чиқамиз: II -фигуранинг Cesare модуси I фигуранинг Celarent модусига келтирилади (4-қоида). 1-қоидага кўра II фигуранинг катта асоси тўлиқ алмаштирилади. II -фигура Cesare I -фигура Celarent E .   Ҳ e ч бир Р-М эмас Е.   Ҳеч бир М-Р эмас. А .   Ҳ амма S-M А .   Ҳ амма S-M E.   Ҳ еч бир S-P эмас E.   Ҳ еч бир S-P эмас Схемаларни таққослаш катта асосни тўлиқ алмаштириш орқали II- фигуранинг I- фигурага келтирилганлигини кўрсатади . Масалан, Ҳеч бир ҳайвон онгли мавжудот эмас. Инсон онгли мавжудот Ҳеч бир инсон ҳайвон эмас. Ҳеч бир онгли мавжудот ҳайвон эмас. Инсон онгли мавжудот Ҳеч бир инсон ҳайвон эмас. Яна бир мисол. III -фигуранинг Darapti модусини I -фигуранинг Darii модусига келтирамиз. Darapti даги кичик асос қисман алмаштирилади (2-қоида). III   фигура Darapti I   фигура Darii A .   Ҳамма М-Р А.   Ҳамма М-Р А .   Ҳ амма М -S I.   Баъзи S-M I.   Баъзи S-P E.   Баъзи S- Р Масалан, Ҳамма мантиқшунослар файласуфдир. Ҳамма мантиқшунослар файласуфдир. Ҳамма мантиқшунослар илмли кишилардир Баъзи илмли кишилар мнтиқшуносдир Баъзи илмли кишилар файласуфдир. Баъзи илмли кишилар файласуфдир. IV фигуранинг Bramanlip модуси I фигуранинг Barbara модусига асосларнинг ўрнини алмаштириш орқали келтирилади (3-қоида) IV фигура Bramanlip I фигура Barbara A .   Ҳамма Р- M А.   Ҳамма М- S А.   Ҳамма М- S А.   Ҳамма Р- M I.   Баъзи S-P А .   Ҳ амма S-H Масалан, А.   Ҳалол одамларнинг ҳаммаси виждонлидир. А.   Ҳамма виждонлилар адолатли кишилардир. I.   Баъзи адолатли кишилар халол одамлардир. А.   Ҳамма виждонлилар адолатли кишилардир. А.   Ҳалол одамларнинг ҳаммаси виждонлидир. А.   Ҳалол одамларнинг ҳаммаси адолатли кишилардир. IV -фигурадаги жузъий хулосанинг I -фигурадаги умумий хулоса кўринишини олиши 2-қоида билан изоҳланади. Энди II -фигуранинг Camestres модусини I -фигуранинг Celarent модусига келтирамиз. Бунинг учун учинчи ва биринчи қоидалардан фойдаланамиз, яъни II фигура асосларининг ўрнини ўзгартириб, кичик асосни тўлиқ алмаштирамиз. II фигура Camestres I фигура Celarent A.   Ҳамма Р -M Е .   Ҳеч бир М -S эмас Е .   Ҳеч бир S- М эмас А .   Ҳамма Р -M Е .   Ҳеч бир S-P эмас Е .   Ҳеч бир Р -S эмас ёки Ҳеч бир S - P эмас Масалан, Ҳамма инсонлар тирик мавжудотдир. Ҳеч бир тирик мавжудот тош эмас. Ҳеч бир тош тирик мавжудот эмас. Ҳамма инсон тирик мавжудот. Ҳеч бир тош инсон эмас. Ҳеч бир инсон тош эмас. Reductio ad absurdum усули 5-қоида билан боғлиқ, яъни модуснинг номида « k » ҳарфи бўлган ҳолатларда қўлланилади. Бундай модусларга II фигуранинг Baroko ва III фигуранинг Bokardo модуслари мисол бўлади. Бу модуслар I фигуранинг Barbara модусига келтирилади. Бунда reductio ad absurdum яъни «бемаъниликка олиб келиш» усули дан фойдаланилади. Бу усулнинг моҳияти қуйидагича: биз икки асосдан маълум бир хулосага келамиз. Кимдир хулосанинг тўғри эканлигини инкор қилади. Биз бу инкорнинг бемаъни эканлигини исботлашимиз керак. Бунинг учун биз хулоса асосларини тан олган ҳолда, хулосани инкор қилиш мумкин эмаслигини асослаб берамиз. Масалан: II -фигура Baroko А.   Ҳамма Р-М О.   Баъзи S -М эмас. О.   Демак, баъзи S - P эмас. Хулоса, яъни «баъзи S -Р эмас» эканлиги инкор қилинади. Унда шу хулосага зид бўлган ҳукм чин деб қабул қилиниши керак: «Ҳамма S -Р» – чин ҳукм. Хулосага зид бўлган ҳукм кичик асос қилиб олинади 1 . Натижада ўрта термини «Р» билан ифодаланган Barbara модусли силлогизм ҳосил қилинади: А.   Ҳамма Р-М А.   Ҳамма S -Р А.   Ҳамма S -М Шундай қилиб, дастлабки хулосани инкор қилган ҳолда «Ҳамма S -М» деган хулосага келинади. Лекин бу хулоса дастлабки силлогизмнинг кичик асосига зид бўлади. Натижада дастлабки силлогизмнинг асосларини тан олиб, хулосасини инкор қилганлар зиддиятга дуч келадилар. Шундай қилиб, биз уларнинг эътирозлари «бемаъниликка олиб келганлигини», яъни ad absurdum эканлигини асосладик. III фигуранинг Bokardo модуси ҳам ҳудди шу усул орқали I фигурага келтирилади. Bokardo : О.   Баъзи М-Р эмас. А.   Ҳамма М- S О.   Баъзи S -Р эмас. «Баъзи S -Р эмас» деган хулосанинг чинлигини инкор қилган ҳолда унга зид бўлган «Ҳамма S - P », деган ҳукм чин деб олинади. Бу ҳукм «Ҳамма M - S » асоси билан биргаликда ўрта термини « S » бўлган силлогизмни ҳосил қилади: А .   Ҳ амма S-P 1 k µарфининг мавжудлиги шу харфдан аввал келувчи унли харф ор³али ифодаланган асос хулосага зид б ´лган µукм билан алмаштирилишини к´рсатади. А .   Ҳ амма М -S А .   Ҳ амма М - Р . Шундай қилиб , ҳосил қилинган хулоса « Баъзи М - Р эмас » деган асосга зид бўлади . Дастлабки силлогизмнинг асослари чин деб эътироф этилгани учун кейинги силлогизмнинг хулосаси хато бўлади . Бунга қуйидаги мисолни олишимиз мумкин. III -фигура Bokardo О.   Баъзи файласуфлар табиётшунос эмас. А.   Ҳамма файласуфлар - инсондир. О.   Баъзи инсонлар табиётшунос эмас. Бу силлогизм хулосасининг чинлиги инкор этилса, унда унга зид бўлган «Ҳамма инсонлар табиётшуносдир», деган мулоҳаза чин бўлиши керак. Бу мулоҳазани катта асоснинг ўрнига қўйиб, кичик асос билан бирлаштирсак, Barbara силлогизмини ҳосил қиламиз: А.   Ҳамма инсонлар – табиётшуносдир. А.   Ҳамма файласуфлар – инсондир. А.   Ҳамма файласуфлар табиётшуносдир. Бу силлогизмнинг хулосаси дастлабки силлогизмнинг катта асосига зид, бу эса беъманиликлар, чунки дастлабки силлогизмнинг асослари чин деб эътироф этилган. Демак, дастлабки силлогизм хулосасининг нотўғри, бемаъни эканлиги асослаб берилди. Шундай қилиб, II -, III - ва IV -фигура модусларини I -фигурага келтириш орқали бу силлогизм модусларининг чинлигини асослаш мумкин. Cиллогистик хулоса чиқаришда кенг тарқалган хатолар. I-фигура бўйича кичик асос инкор ҳукм бўлганда ҳосил қилинган хулоса ноаниқ(кўпинча хато) бўлади. Масалан: Ҳамма ўқитувчилар педагогдир. Бу аёл ўқитувчи эмас. Бу аёл педагог эмас. II-фигурада хулоса асосларининг ҳар иккиси тасдиқ ҳукм бўлганда ҳосил қилинган хулоса ноаниқ(кўпинча хато) бўлади. Масалан: Ҳамма ўқитувчилар педагогдир. Бу аёл-педагог. Бу аёл-ўқитувчи Фақат ўқитувчиларгина педагог бўлмайди, шунинг учун ҳар иккала хулоса ноаниқдир Энтимема. (Қисқартирилган қатъий силлогизм) . Энтимема деб, асослардан бири ёки хулосаси тушириб қолдирилган силлогизмга айтилади. Энтимема - ақлда, фикрда деган маънони англатади. Энтимемада силлогизмнинг тушириб қолдирилган қисми ёдда сақланади. Энтимемалар уч турли бўлади: 1.   Катта асоси тушириб қолдирилган. 2.   Кичик асоси тушириб қолдирилган. 3.   Хулосаси тушириб қолдирилган. Бизга қуйидаги силлогизм берилган бўлсин: Фалсафа факультетининг ҳамма талабалари мантиқ фанини ўрганади. Собиров фалсафа факультетининг талабаси Собиров мантиқ фанини ўрганади. Энди бу силлогизмни энтимема кўринишига келтирамиз: 1.   Собиров фалсафа факультетининг талабаси бўлганлиги учун мантиқ фанини ўрганади (катта асос тушириб қолдирилди). 2.   Фалсафа факультетининг ҳамма талабалари мантиқ фанини ўрганадилар, шу жумладан Собиров ҳам (кичик асос тушириб қолдирилди). 3.   Фалсафа факультетининг ҳамма талабалари мантиқ фанини ўрганадилар, Собиров эса шу факультетнинг талабасидир (хулоса тушириб қолдирилди). Энтимемалар баҳс-мунозара юритиш жараёнида, нотиқлик санъатида кенг қўлланилади. Мураккаб ва мураккаб қисқартирилган силлогизмлар. Бир-бири билан ўзаро боғланган, икки ёки ундан ортиқ оддий қатъий силлогизмлардан тузилган хулоса чиқариш-полисиллогизм, яъни мураккаб силлогизм деб аталади. Полисиллогизмда дастлабки силлогизмнинг хулосаси кейингисининг катта ёки кичик асоси бўлади. Шунга кўра полисиллогизмнинг прогрессив ва регрессив турлари фарқланади. Прогрессив полисиллогизмда дастлабки силлогизмнинг хулосаси кейингисининг катта асоси ўрнида келади. Масалан: Инсонни камолатга етиштирувчи нарсалар фойдалидир. Илмни эгаллаш-инсонни камолатга етиштиради. Илмни эгаллаш фойдалидир. Хунар ўрганиш-илмни эгаллаш демакдир. Демак, хунар ўрганиш фойдалидир. Регрессив полисиллогизмда дастлабки силлогизмнинг хулосаси кейингисининг кичик асоси бўлиб келади. Масалан: Ўсимликлар тирик мавжудотлардир. Дарахтлар ўсимликлардир. Тирик мавжудотлар хужайрадан ташкил топган. Дарахтлар тирик мавжудотлардир. Демак, дарахтлар хужайрадан ташкил топган. Полисиллогизм таркибидаги биринчи, дастлабки силлогизм просиллогизм, қолганлари эписиллогизм дейилади. Полисиллогизмнинг қисқартирилган кўриниши сорит деб аталади. Соритнинг тузилиши қуйидагича: Ҳамма   А-Б Ҳамма   Б-В Ҳамма   В-Г Ҳ амма   Г-Д Ҳамма   А-Д Соритлар ҳам, прогрессив ёки регрессив бўлади. Прогрессив соритда просиллогизмнинг хулосаси, эписиллогизмларнинг катта асоси тушириб қолдирилади. Регрессив соритда просиллогизмнинг хулосаси, эписиллогизмларнинг кичик асоси тушириб қолдирилади. Силлогизмнинг кичик асоси тушириб қолдирилган сорит-Аристотель сорити, силогизмнинг катта асоси тушириб қолдирилган сорит Гоклен сорити деб аталади. Эпихейрема Эпихейрема-мураккаб қисқартирилган силлогизм бўлиб, унинг ҳар икки асоси қисқартирилган оддий силлогизм (энтимема) лардан иборат бўлади. Эпихейреманинг схемаси қуйидагича: М-Рдир, чунки М-Nдир. S-Мдир, чунки S-O дир. S-Pдир. Мисол: Илмий қонунлар исботланган фикрлардир, чунки улар ҳақиқатдир. Физика қонунлари илмий қонунлардир , чунки улар табиат қонунларидир Физика қонунлари исботланган фикрлардир. Эпихейреманинг тўлиқ қўриниши қуйидагича: 1.   Ҳақиқат - исботланган фикрдир. N - P дир Илмий қонунлар ҳақиқатдир. M - N дир Илмий қонунлар исботланган фикрлардир. M - P дир 2.   Табиат қонунлари-илмий қонунлардир. O - M дир Физика қонунлари-табиат қонунларидир. S - O дир Физика қонунлари илмий қонунлардир. S - M дир 3.   Илмий қонунлар-исботланган фикрлардир. M - P дир Физика қонунлари-илмий қонунлардир. S - M дир Физика қонунлари исботланган фикрлардир. S - P дир Эпихейремадан баҳс ва мунозараларда, нотиқлик санъатида фойдаланилди. Эпихейрема мураккаб силлогизмнинг бир тури бўлишига қарамай, унинг таркибидаги катта ва кичик асосни, хулосани ажратиб олиш, фарқлаш осон бўлгани учун ҳам, фикр юритиш жараёнида кенг қўлланилади. Мураккаб ҳукмларга асосланган дедуктив хулоса чиқариш Мураккаб ҳукмларга асосланган дедуктив хулоса чиқаришда хулоса асосларига мантиқий боғловчилар орқали боғланган оддий ҳукмлар деб қаралади. Хулоса асослари ё шартли, ёки айирувчи ёки ҳам шартли, ҳам айирувчи ҳукм кўринишида бўлиши мумкин. Асослардаги ҳукмларнинг турига кўра бундай хулоса чиқаришнинг қуйидаги шакллари мавжуд: 1.   Шартли хулоса чиқариш. 2.   Айирувчи хулоса чиқариш. 3.   Шартли-айирувчи хулоса чиқариш. Шартли хулоса чиқариш деб ҳар икки асоси ёки асосларидан бири шартли ҳукм бўлган силлогизмга айтилади. Улар соф шартли ва шартли-қатъий турларга бўлинади. Соф шартли хулоса чиқариш деб, ҳар икки асоси ва хулосаси шартли ҳукм бўлган силлогизмга айтилади. Унинг формуласи қуйидагича: 1) p  q q  r p  r ёки [( p  q ) ( q  r )]  p  r 2) p  q p  q q ёки [( p  q )  ( p  q )]  q Масалан: Агар фикр исботланган бўлса, унда у чин бўлади. Агар фикр чин бўлса, унда уни рад этиб бўлмайди Агар фикр исботланган бўлса, унда уни рад этиб бўлмайди. Агар ҳаво яхши бўлса, концертга борамиз. Агар ҳаво яхши бўлмаса ҳам, концертга борамиз. Концертга борамиз. Бу турдаги силлогизмларнинг хулосаси шартланган (шартли ҳукм) бўлгани учун, улардан билиш жараёнида кам фойдаланилади. Шартли-қатъий хулоса чиқариш деб, катта асоси шартли ҳукм, кичик асоси оддий қатъий ҳукм бўлган силлогизмга айтилади. Бундай хулоса чиқаришнинг иккита тўғри (аниқ хулоса берадиган) модуси мавжуд: 1.   Тасдиқловчи модус modus ponens p  q _р__ q ёки [( p  q ) p ]  q 2.   Инкор этувчи модус modus tollens р  q _ q _ _ p ёки [( p  q )  q )]  p Масалан: 1. Агар фуқаролар жамият қонунларга амал қилсалар, унда улар эркин бўлади. Фуқоролар жамият қонунларига амал қиладилар. Демак, улар эркин бўладилар. 2.   Агар меъёр бузилса, унда миқдор ўзгаришлари сифат ўзгаришларига олиб келади. Миқдор ўзгаришлари сифат ўзгаришларига олиб келмади. Демак, меъёр бузилмаган. Шартли қатъий силлогизмнинг хулосаси аниқ, чин бўлиши учун қуйидаги қоидаларга амал қилиш зарур: 1.   Шартли ҳукмдаги асоснинг чинлигидан натижанинг чинлиги, натижанинг хатолигидан асоснинг хатолиги мантиқан зарурий равишда келиб чиқади. 2.   Шартли ҳукмдаги натижанинг чинлиги асоснинг чинлигини, асоснинг хатолиги эса натижанинг ҳам хатолигини исботламайди. Бу қоидалар бузилганда шартли-қатъий силлогизмнинг формуласи қуйидагича бўлади: p  q p  q q p Эҳтимол р [( p  q ) q ]  p Эҳтимол q [( p  q )  p ]  q Шартли қатъий силлогизм хулосаларининг ноаниқ (эҳтимол) бўлишига сабаб шуки, шартли ҳукм (p  q ) р-чин, q -хато бўлган ҳолатдан бошқа ҳамма ҳолатларда чин ҳисобланади. Масалан: Агар беморнинг қон босими кўтарилса, унда унинг боши оғрийди. Беморнинг боши оғрияпти. Эҳтимол, унинг қон босими кўтарилган. Бунда натижанинг чинлигидан асоснинг чинлигини мантиқан келтириб чиқариш мумкин эмас. Чунки бошқа асос ҳам шундай натижани келтириб чиқариши мумкин. Юқоридаги мисолда шартли ҳукмнинг асоси хато, ноаниқ, натижаси чин бўлганлиги учун силлогизмнинг хулосаси ноаниқ бўлган. Энди юқоридаги мисолни бир оз ўзгартириб, кўриб чиқамиз: Агар беморнинг қон босими кўтарилса, унда унинг боши оғрийди. Беморнинг қон босими кўтарилган. Эҳтимол, унинг боши оғримаётгандир. Биламизки, бош оғриғига фақат қон босимининг кўтарилиши сабаб бўлмайди, ундан бошқа сабаблар ҳам бўлиши мумкин. Бу эса, хулосанинг ноаниқ бўлишига олиб келади. Қуйидаги жадвалда юқоридаги фикрларни умумлаштирган ҳолда кўрсатиш мумкин. Модус Номи Хулосаси 1 2 [(p  q) p]  q modus ponens [(p  q)  q ]  p modus tollens асосни тасдиқловчи натижани инкор этувчи Аниқ (чин) 3 4 [(p  q)  q]  p [(p  q)  p]  q натижани тасдиқлович асосни инкор этувчи Ноаниқ (хато) Айирувчи хулоса чиқариш деб, ҳар икки асоси ёки асосларидан бири айирувчи ҳукм бўлган силлогизмга айтилади. Соф айирувчи хулоса чиқариш деб, ҳар икки асоси ва хулосаси айирувчи ҳукм бўлган силлогизмга айтилади. Масалан: Тушунчалар ҳажмига кўра умумий, ёки якка, ёки бўш ҳажмли бўлади. Ҳар бир умумий тушунча ё айирувчи, ёки тўпловчи бўлади. Демак, тушунчалар ҳажмига кўра ё айирувчи, ёки тўпловчи, ёки якка, ёки бўш ҳажмли бўлади. Соф айирувчи силлогизмнинг формуласи қуйидагича:c в f d-S f d-a c в a-S       Айирувчи-қатъий хулоса чиқаришда хулоса асосларидан бири айирувчи ҳукм бўлса, бошқаси оддий қатъий ҳукм бўлади. Бундай хулоса чиқаришнинг икки модуси бор: 1. Тасдиқлаб-инкор этувчи. modus ponendo tollens р  q p q 2.   Инкор - этиб тасдиқловчи . modus tollendo ponens р  q p q Масалан: 1.   Тушунчалар мазмунига кўра конкрет ёки абстракт бўлади. Бу-конкрет тушунча. Демак, бу-абстракт тушунча эмас. 2.   Ҳукмлар тузилишига кўра оддий ёки мураккаб бўлади. Берилган ҳукм оддий ҳукм эмас. Демак, берилган ҳукм-мураккаб ҳукмдир. Айирувчи силлогизмда тўғри хулоса чиқариш учун қуйидаги қоидаларга амал қилиш зарур: 1.   Айрувчи ҳукм таркибидаги оддий ҳукумлар бир-бирини инкор қилиши, ҳажмига кўра кесишмаслиги шарт, акс холда хулоса хато бўлади. Масалан: Китоблар қизиқарли ёки фантастик бўлади. Бу китоб қизиқарли. Бу китоб фантастик эмас. Китоб ҳам қизиқарли, ҳам фантастик бўлиши мумкин. Бунда айирувчи ҳукм таркибидаги оддий ҳукмлар бир-бирини инкор этмайди ва ҳажмига кўра кесишади. Шуниг учун хулоса хато. 2.   Айирувчи ҳукмда бир-бирини инкор этувчи альтернативалар тўлиқ кўрсатилган бўлиши шарт. Бурчаклар ўткир ёки ўтмас бурчакли бўлади. Бу бурчак ўткир бурчакли эмас. Бу бурчак ўтмас бурчаклидир. Хулосанинг хато бўлишига сабаб, айирувчи ҳукмдаги альтернативалар тўлиқ кўрсатилмаган, яъни тўғри бурчакнинг мавжудлиги эътибордан четда қолган. Айирувчи силлогизмлардан кўпроқ бир неча ечимга эга бўлган масалаларни аниқлашда, яъни муқобил ҳолатлардан бирини тўғри танлаб олишда фойдаланилади. Шартли - айирувчи - лемматик (тахминлаб) хулоса чиқариш деб, асослардан бири икки ёки ундан ортиқ шартли ҳукмлардан, иккинчиси эса айирувчи ҳукмдан иборат бўлган силлогизмга айтилади. Айирувчи асосдаги аъзоларнинг сонига кўра бундай хулосалар дилемма (айирувчи асос икки аъзодан иборат бўлган), трилемма (айирувчи асос уч аъзодан иборат бўлган) ва полилемма (айирувчи асос тўрт ва ундан ортиқ аъзодан иборат бўлган) деб аталади. Дилемма оддий ёки мураккаб бўлади. Оддий дилемманинг шартли асосидаги ҳукмлар ё шартига, ё натижасига кўра ўхшаш бўлади. Мураккаб дилемманинг шартли асосидаги ҳукмлар ҳам шартига, ҳам натижасига кўра бир-биридан фарқ қилади. Дилеммалар конструктив (тузувчи) ёки деструктив (бузувчи) турларга бўлинади. Демак, дилеммалар тўрт хил бўлади: 1.   Оддий конструктив дилемма. 2.   Оддий деструктив дилемма. 3.   Мураккаб конструктив дилемма. 4.   Мураккаб деструктив дилемма. Оддий конструктив Оддий деструктив дилемманинг формуласи: а  с, b  с а  b дилемманинг формуласи a  b , a  cc b с a Масалан : Агар ёшлар илм ў ргансалар , ҳ аётда ў з ў ринларини топадилар . Агар ёшлар ҳунар ўргансалар , ҳаётда ўз ўринларини топадилар . Ёшлар ё илм ёки ҳунар ўрганадилар . Демак, улар ҳаётда ўз ўринларини топадилар. Агар талаба чет тилини яхши билса, конкурсда иштирок этади. Агар талаба чет тилини яхши билса, чет элга ўқишга боради. Талаба конкурсда иштирок этмади ёки чет элга ўқишга бормади . Талаба чет тилини яхши билмайди. Мураккаб конструктив диллемманинг формуласи. а  b , c  d а  c Мураккаб деструктив диллемманинг формуласи a  b , c  d d b b  d ca  Масалан: Агар инсон яхши амалларни бажарса, уни яхши ном билан эслашади. Агар инсон ёмон амалларни бажарса, уни ёмон ном билан эслашади. Инсон ё яхши ёки ёмон амалларни бажариши мумкин. Демак, уни ё яхши ёки ёмон ном билан эслашади. Агар инсон бошқаларга яхшилик қилса, унга ҳам бошқалар яхшилик қилади. Агар инсон бошқаларга ёмонлик қилса, бошқалар ҳам унга ёмонлик қилади. Инсонга ё яхшилик, ёки ёмонлик қайтмади . Демак, у бошқаларга яхшилик ҳам, ёмонлик ҳам қилмади. Дилеммаларни тўғри тузиш ва ҳал қилиш учун кўрилаётган масаланинг барча ечимларини аниқлаш зарур. Дилеммани баъзан унга қарама-қарши мазмундаги бошқа бир дилемма орқали рад эитш мумкин. Бунга мантиқ илми тарихидан қуйидаги мисолни келтирамиз: «Афиналик аёл ўғлига шундай маслаҳт беради: Жамоат ишларига аралашмагин, чунки агар ҳақиқатни гапирсанг, сени одамлар ёмон кўради, агар ёлғон гапирсанг, унда сени худолар ёмон кўради. Бунга Аристотель қуйидагича рад жавобни ўйлаб топади: Мен жамоат ишларида иштирок этаман, чунки агар ҳақиқатни гапирсам, мени худолар яхши кўради, агар ёлғон гапирсам, мени одамлар яхши кўради». Трилеммада берилган масаланинг уч хил ечими ҳақида тахминлаб фикр юритилади. Триллемма ҳам тўрт турга бўлинади: 1.   Оддий конструктив трилемма. а  d , b  d , c  d а  b  c 2.   Оддий деструктив трилемма. a  b , a  c , a  dd c b   d a 3.   Муракка конструктивтирилемма а  b , c  d , m  n а  c  m 4.   Мураккаб деструктив трилемма a  b , c  d , m  n n d b   b  d  n m c a   Масалан: Агар тергов қилинаётган шахс жиноятга бевосита алоқадор бўлса, у қаттиқ жазоланади. Агар тергов қилинаётган шахс жиноятга бавосита алоқадор бўлса, у енгил жазоланади. Агар тергов қилинаётган шахс жиноятга алоқадор бўлмаса, у озод қилинади. Тергов қилинаётган шахс жиноятга ё бевосита, ёки бавосита алоқадор, ёки мутлақо алоқасиздир. Демак, тергов қилинаётган шахс ё қаттиқ жазоланади, ёки енгил жазоланади, ёки озод қилинади. Бу мураккаб конструктив трилемма кўринишидаги хуло са чиқаришдир. Трилемманинг бошқа турларига мустақил равишда мисоллар келтириш тавсия этилади. Шартли-айирувчи хулосалаш масалани ҳал қилишнинг бир неча услуллари мавжудлигини, буларнинг ҳар бири турли оқибатларни келтириб чиқаришини аниқлаб беради. Соҳибқирон Амир Темур таъбири билан айтганда бу оқибатлардан қайси бири давлат ва улус манфаатларига мос бўлса, яъни «савоблироқ ёки кам хатарли бўлса», шуниси танлаб олинади. Мулоҳазалар мантиғи Классик (мумтоз) мантиқ символик мантиқ йўналишларидан бири бўлиб, унда, худди анъанавий мантиқдаги сингари, ҳар бир мулоҳаза иккита мантиқий қиймат (чин ёки хато) дан бирига эга, деб ҳисобланади. Мулоҳазалар мантиғи классик (мумтоз) мантиқнинг энг оддий бўлимидир. Бу мантиқий системанинг ўрганиш объектини мулоҳазалар устидаги амаллар ташкил этади. Мулоҳаза эса чин ёки хато деб баҳоланадиган гапдан иборат. Мулоҳазаларнинг иккита тури: оддий ва мураккаб мулоҳазалар фарқ қилинади. Оддий мулоҳаза деб уни ташкил этувчи қисмлар мулоҳаза бўла олмайдиган фикрга айтилади. У, одатда, қисмларга (бошқа мулоҳазаларга) бўлинмайдиган мантиқий объект деб қабул қилинади. Масалан, «Форобий Ўрта асрнинг буюк мутафаккиридир», деган мулоҳаза оддий мулоҳазадан иборат. Оддий мулоҳазалардан мантиқий боғламалар (конъюкция, кучли ва кучсиз дизъюнциялар, импликация, эквиваленция ва инкор) ёрдамида мураккаб мулоҳазалар қурилади. Масалан, «Форобий Қадимги грек фани ва маданиятини чуқур ўрганган, мантиқ илми тараққиётига катта ҳисса қўшган мутафаккирдир», деган мулоҳаза мураккаб мулоҳаза бўлади. Мураккаб мулоҳазаларнинг мантиқий қиймати (чин ёки хатолиги) уларни ташкил этаётган оддий мулоҳазаларнинг мантиқий қийматига ва мантиқий боғлама маъносига боғлиқ. Мураккаб мулоҳазаларнинг структураси мулоҳазалар мантиғи тили деб аталадиган махсус формаллашган тил 2 ёрдамида таҳлил қилинади. Формулалар унда муҳим ўрин эгаллайди. Мулоҳазалар мантиғи формулаларини индуктив йўл билан аниқлаш қуйидаги ҳолатларга эътиборни қаратишни тақоза этади: 1)   ҳар қандай пропозиционал ўзгарувчи формуладир; 2)   агар р- формула бўлса, унда  р (р эмас) ҳам формуладир; 3)   агар р ва q -формулалар бўлса, р  q , р  q , р  q (  - кучли дизъюнкцияни билдиради), р  q , р  q лар ҳам формулалар ҳисобланади. Қайд этилган қоидалар у ёки бу ифоданинг мулоҳазалар мантиғи формуласими ёки йўқми (тўғри қурилган формулами ёки йўқми?) эканлигини аниқлаш учун етарли ва зарурдир. Мулоҳазалар мантиғидаги мавжуд формулаларни учта турга ажратиш мумкин. Биринчиси бажарилувчи ёки нейтрал формулалар , деб аталиб, уларни ташкил этувчи пропозиционал ўзгарувчиларнинг қандай қийматлар бирлашмасидан иборат бўлишига боғлиқ ҳолда чин ёки хато бўлиши мумкин. Қуйидаги формулалар унга мисол бўлади. ( p  q )  r ; ( p  q )   q Иккинчиси айнан чин формулалар бўлиб, улар, таркибидаги пропозиционал ўзгарувчиларнинг қандай қийматларга эга бўлишидан қатъий назар, доимо чин бўлади. Масалан, қуйидаги ифодалар айнан чин формулалардир: 2 Бу тил алфавити 3-мавзуда берилган. p  ( p  r )$  p  ( h  q ) Айнан чин формулар мантиқ қонунларини ифода этадилар. Уларни қидириб топиш мулаҳазалар мантиғининг асосий вазифаларидан бирини ташкил этади. Бирорта формуланинг айнан чинлигини исботлаш юритиладиган муҳокамани тўғри деб ҳисоблаш учун етарли асос бўла олади, чунки у формула мазкур муҳокаманинг формаллашган ифодасидир. Учинчиси айнан хато формулалар ҳисобланиб, улар таркибидаги пропозиционал ўзгарувчилар чин қийматларининг ҳар қандай тўпламида фақат хато бўлади. Қуйидаги ифодалар айнан хато формулаларга мисолдир: q   q ;  (( p  q )  ( q  p )) Улар айнан чин формулаларнинг инкоридан иборат бўлиб, муҳокамадаги мантиқий зиддиятларни ифода қиладилар. Мулоҳазалар мантиғида ихтиёрий формуланинг мавжуд турлардан қайси бирига тегишли эканлигини унинг мантиқий қийматини (чин ёки хатолигини) топиш орқали аниқлаш мумкин. Формулалар қийматини аниқлаш йўлларидан бири жадвал ёки матрица усулидир. Унинг моҳиятини формула қийматини (чин ёки хатолигини) унинг таркибидаги пропозиционал ўзгарувчилар қиймати ва уларни ўзаро боғлаб турадиган мантиқий функторларнинг (конъюнкция, дизъюнкция, импликация, эквиваленция, инкор) таблица ёрдамида аниқланган семантик маънолари билан боғлиқ ҳолда топиш ташкил этади. Бу мулоҳазалар мантиғининг жадвал усули шаклида, натурал (табиий) хулоса чиқариш системаси (ёки аксиоматик система) сифатида қурилиши мумкинлигини кўрсатади. Жадвал усулида қуриш учун, авваламбор, формулалар ўртасидаги мантиқий муносабатларни, хусусан, мантиқан келиб чиқиш муносабатини аниқлаш зарур. Уни қуйидагича ифодаласа бўлади: Агар А 1 ,... А n мулоҳазаларнинг (асосларнинг) ҳар бири чин бўлганда, В мулоҳаза (хулоса) ҳам чин бўладиган бўлса, демак, А 1 ,..., А n асослардан В мантиқан келиб чиқади. Бу А 1 ...,А n  В кўринишидаги боғланишни импликация деб ҳисоблаб, ундаги мантиқан келиб чиқиш белгисини () импликация белгиси (  ) билан алмаштирса бўлади. Масалан, юқоридаги ифодани А 1      А 2    ...  А n  В кўринишида ёзиш мумкин. Жадвал қуришни соф шартли силлогизм формуласи, яъни ( p  q )  ( q  r )  ( p  r ) ёрдамида кўрсатиш мумкин. Формуланинг структураси асосида жадвалдаги қаторлар ва устунлар миқдорини аниқлаймиз. Қаторлар сони 2 n формуласи бўйича аниқланади. Бунда n-ўзгарувчиларни ифода этади. Бизда ўзгарувчилар сони 3   та ( p , q , r ), демак 8та қатор бўлади. Устунлар сони эса ўзгарувчилар ва мантиқий боғламалар йиғиндисидан иборат. Демак, устунлар сони ҳам 8та (3+5). Юқоридаги формулани 8та кичик формулаларга ажратамиз. Биринчи учта устун p , q , r ларнинг турли хил мантиқий қийматларини (чин-хатолигини), кейинги иккитаси-конъюкциялар аъзоларини (р  q ва q  r ) олтинчи устун-импликация асосини ((р  q )  ( q  r )), еттинчи устун-хулосани (р  r ), саккизинчиси - формулани тўлалигича ифодалайди. Учта ўзгарувчиларнинг мантиқий қийматлари тўпламлари вариантлари эса қуйидаги изчилликда бўлади; а)   барчаси чин қийматлар - бир қатор, б)   иккитаси чин, биттаси хато қийматлар - уч қатор, в)   иккитаси хато, биттаси чин қийматлар   - уч қатор, г)   барчаси хато қийматлар-бир қатор. Жадвалнинг умумий кўриниши қуйидагича; p q r p  q q  r (р  q )   ( q  r ) р  r (р  q )  ( q  r )   (р  r ) ч ч ч ч ч ч ч ч ч ч х ч х х х ч ч х ч х ч х ч ч x ч ч ч ч ч ч ч ч х х х ч х х ч х ч х ч х х ч ч х х ч ч ч ч ч ч х х х ч ч ч ч ч Жадвал усули бўйича формуларнинг чинлик қийматини аниқлашнинг ноқулай томони шундаки, ўзгарувчилар сони ортгани сари, у жуда катта кўламга эга бўла боради. Бу ҳол келтириб чиқарадиган қийинчиликлардан формулаларни нормал шаклга келтириш орқали қутилиш мумкин. Формула нормал шаклга эга деб шу ҳолда ҳисобланадики, қачон ундан тенг кучли алмаштиришлар йўли билан эквиваленция, импликация, кучли дизъюнкция, қўш инкорлар чиқариб ташланса, инкор белгиси фақат ўзгарувчилардагина қолса. Масалан, ((  (р  q )  (р  r ))  ( p  q ) формуласи нормал шаклда,  (р  q ) формуласи ундай шаклда эмас, деб ҳисобланади. Натурал хулоса чиқариш системаси (НХЧС) шаклидаги мулоҳазалар мантиғи табиий муҳокама юритишга яқин турган хулоса чиқариш қоидалари асосида қурилади. Хулоса чиқариш деганда формулаларнинг: 1) асослардан, 2) теоремалардан-аввал исбот қилинган мулоҳазалардан, 3) хулосалардан - ўзидан олдин келган мулоҳазалардан хулоса чиқариш қоидалари ёрдамида келтириб чиқарилган ифодалардан ташкил топган изчиллиги тушунилади. Хулоса чиқариш қоидалари асослардан хулосага мантиқан ўтишнинг қабул қилинган усуллари бўлиб, уларнинг негизида мантиқий боғламалар хусусиятлари ётади. НХЧСда мантиқий боғламаларни (  ,  ,  ,  ,  ,  ) киритиш ва чиқариб ташлаш билан боғлиқ асосий бевосита ва билвосита қоидалар сифатида қуйидагилар қабул қилинган: Асосий бевосита қоидалар: 1.   Конъюнкцияни киритиш (КК) қоидаси-В А В А  2.   Конъюнкцияни чиқариш (КЧ) қоидаси- А В А  В В А  3.   Дизъюнкцияни киритиш (ДК) қоидаси- В А А  В А В  4.   Дизъюнкцияни чиқариш (ДЧ) қоидаси-ВА В А   АВ В А   5.   Импликацияни чиқариш (ИЧ) қоидаси- B A В А 6.   Эквиваленцияни киритиш (ЭК) қоидаси- B A A B В А    7.   Эквиваленцияни чиқариш (ЭЧ)қоидаси- B A B A   A   B B A 8.   Қўш инкорни киритиш (ҚИК) қоидаси- А А 9.   Қўш инкорни чиқариш (ҚИЧ) қоидаси- А А Асосий билвосита қоидалар: 1.   Импликацияни киритиш (ИК) қоидаси- П (асослар тўплами) А (қўшимча фикр) В А  В 2.   «Бемани хулоса»га келтириш (БХК) қоидаси П (асослар тўплами) А (қўшимча фикр) В  В А Юқорида кўрсатилган асосий қоидалар ёрдамида бошқа (ҳосилавий) қоидаларни келтириб чиқариш мумкин. Масалан, шартли силлогизм қоидаси қуйидагича ҳосил қилинади:С А С В В А   1 С В В А   (асослар тўплами) 2 3 4 5 А В С (қўшимча фикр) (ИЧ: 1, 3) (ИЧ: 2, 4) 6С А Бу ерда қавслар ичидаги ифодалар уларнинг чап томонида турган натижанинг хулоса чиқаришнинг қайси қоидаси ва қаторлари асосида қосил қилинганини билдиради. Масалан, «ИЧ: 1, 3» ўзидан чап томонида турган «В» нинг 1   ва 3 -қаторлардаги ифодаларга ИЧ қоидасини қўллаш натижасида вужудга келганини англатади. Уни қуйидагича ёзамиз: В А В А  Шуни айтиш керакки, хулоса чиқариш қоидаларидан фойдаланиш муҳокаманинг тўғри қурилишни таъминлайди. Ўз ҳолича олинганда эса, улар чин хулосаларга эришишнинг зарурий шарти бўлсада, лекин етарли эмас. Натурал хулоса чиқариш системаси бўйича хулоса чиқаришда чин натижаларга эришиш учун асосли (исботловчи) муҳокама юритиш талабларига ҳам риоя этиш зарур. Формаллашган системада исботлаш деганда формулаларнинг муайян бир изчиллиги тушунилиб, унда, одатда, ортиқча мулоҳазалар чиқариб ташлангандан кейин, хулоса айнан чин формула (теорема) дан иборат бўлиб қолади. Исботлашда чин асослардан чин хулоса чиқади; хулоса хато бўлганда, асосларнинг чин бўлиши мумкин эмас, деган фикр назарда тутилади. НХЧСда бевосита исботлашга қуйидаги мисол бўлади: ( p  q )  ((q  r)  (p  r)) 1)   p r q q p мулоҳазалар 2) 3) 4) 5)r q (1, 3   Modus popens) (2, 4   Modus popens) Исбот ана шу билан тугади , деб ҳ исобланади , чунки r ( хулоса ) бошлан ғ ич ифоданинг консеквенти сифатида келиб чи қ ди . НХЧСда билвосита исботлаш ҳам қўлланилади. НХЧСнинг асосий, мантиқий хусусиятлари унинг зиддиятсизлиги ва тўлалигидан иборат. Системанинг зиддиятсизлиги ундаги ҳар бир формуланинг айнан чин ифода эканлигини, яъни унда А ва  А ни исботлаб бўлмаслигини билдиради. Системанинг тўлалиги эса, унинг ўзида мантиқ қонунларини мужаассамлантирган ҳар бир формулани (теоремани) исботлаш учун етарли мантиқий воситаларга эгалигини англатади. Аксиоматик система тарзида қурилган мулоҳазалар мантиғи тилга оид қисм билан бир қаторда ўз ичига системада аксиомалар функциясини бажарувчи айнан чин формулаларни ҳам олади. Бошқа барча формулалар, улар фақат система аксоималаридан келиб чиқсагина ёки таъриф ёрдамида киритилсагина, қабул қилинади. Мулоҳазалар мантиғини аксиоматик система тарзида қуришда турли хил аксиомалар ва бошланғич мантиқий символлардан фойдаланиш мумкин. Аксиоматик системалар бир-биридан қанчалик фарқ қилмасин, охир-оқибатда дедуктив нуқтаи назардан эквивалентдирлар. Бошқача айтганда, бир системага мансуб ҳар қандай теорема, бошқа системанинг ҳам теоремаси бўла олади. Предикатлар мантиғи Предикатлар мантиғи муҳокама юритиш жараёнларини мулоҳазаларнинг ички структурасидан келиб чиқиб таҳлил қиладиган мантиқий системадир. У мулоҳазалар мантиғини ўз ичига олади. Предикатлар мантиғи тили мулоҳазалар мантиғи тилиги қўшимча симворллар киритиш ёрдамида ҳосил қилинади. 3 Предикатлар мантиғига тегишли семиотик категориялардан фойдаланиб турли хил ифодалар ҳосил қилиш мумкин. Масалан,  хР (х) ифодаси (у қуйидагича ўқилади: «х Р хоссасиги эга деган фикр барча х га тегишлидир») ихтиёрий мулоҳаза схемаси бўлиб, у «Бирорта синфга мансуб барча предметлар Р хоссасига эга», деган маънони англатади.  х Р (х) ифодаси (у қуйидагича ўқилади: «Р хоссасига эга бўлган х предмети мавжуд») ҳам ихтиёрий мулоҳаза схемаси бўлиб, у «Шундай предмет (ҳеч бўлмаганда битта) мавжудки, у Р хоссасига эга», деган маънони беради.  х  у R (х, у) ифодаси эса, юқоридагилар сингари ихтиёрий мулоҳаза схемаси бўлиб, «Ҳар қандай х предмети қандайдир у билан R муносабатида бўлади» (қисқача: «Ҳар қандай х учун у мавжуд: R х ва у га оид»), деб ўқилади. Бошқа предикатга ажралмайдиган предикат элементар предикат деб аталади. Предикатга умумийлик ёки мавжудлик кванторини қўшиб ёзиш квантор билан боғлаш амали деб аталади. Квантор билан боғлаш амали предикатдан мулоҳазани ҳосил қилиш усулларидан бири ҳисобланади. Бошқа бир усули-ўзгарувчининг ўрнига ном қўйишдан иборат. Номни ўзгартирувчи ўрнига тўғри қўйиш натижаси чин ифодалардан фақат чин ифодаларнинг келиб чиқиши билан характерланади. Масалан, х ўрнига «олим», у «ўрнига-фаннинг бирорта соҳаси», R ўрнига «фаолият кўрсатиш» номларини қўйсак, «Ҳар бир олим фанинг бирорта соҳасида фаолият кўрсатади», деган чин мулоҳаза ҳосил бўлади. Биринчи даражали предикатлар мантиғи учун қуйидаги қоидалар характерлидир: 1. Ўзгарувчи ўрнига қўйилаётган ифодалар ўзгарувчи х аниқланган предметлар соҳасига тегиши бўлиши керак; 2. Х ўзгарувчи ўрнига фақат у бўш бўлгандагина ном (ёки индивидуал ўзгарувчи) қўйиш мумкин; 3. Агар муайян ифодадаги х ўрнига ном қўйсак, уни ана шу ифодадаги бошқа барча х лар ўрнига қўйиш зарур; 4. Ўрнига ном қўйиш натижасида ҳеч бир эркин ўзгарувчи боғланиб қолмаслиги керак. 3 Предикатлар манти²и тили 3-мавзуда берилган. Предикатлар мантиғининг асосий қоидалари қаторига мулоҳазалар мантиғи бўйича хулоса чиқариш қоидалари, шунингдек кванторларни киритиш ва чиқариш қоидалари ҳам киради. Бу қоидаларга риоя қилинганда чин хулосалар чиқади. б) Индуктив хулоса чиқариши Биз аввалги мавзуда зарурий хулоса чиқариш билан (дедуктив хулоса чиқариш асосида) танишиб чиққан эдик. Мантиқда эҳтимолий хулоса чиқариш ҳам ўрганилади. Эҳтимолий хулоса чиқариш турли ҳил шаклларда, шу жумладан, индуктив хулоса чиқариш шаклида амалга ошиши мумкин. Уларнинг барчасига хос хусусият – хулосанинг асослардан мантиқан зарурий равишда келиб чиқмаслиги ҳамда фақат маълум бир даражада тасдиқланишидир. Асосларнинг хулосани тасдиқлаш даражаси мантиқий эҳтимоллик , деб ном олган. Индуктив хулоса чиқариш билан батафсилроқ танишиб чиқамиз. Билиш, қайси соҳада амалга ошишидан қатъий назар-соғлом ақл даражасидами ёки илмий билишдами – доимо предмет ва ҳодисаларнинг ҳиссий идрок этиладиган хосса ва муносабатларини ўрганишидан бошланади. Уни фалсафада, мантиқда эмпирик билиш босқичи деб аташади. Бу босқичда субъект турли хил табиий жараёнлар, ижтимоий ҳодисаларда ўхшаш шароитларда маълум бир хусусиятларнинг такрорланишини кузатади. Бу ана шу турғун ҳолда такрорланиб турувчи хоссанинг айрим предметнинг индивидуал хоссаси эмас, балки маълум бир синфга мансуб предметларнинг умумий хоссаси бўлса керак, деган фикрга келишга асос бўлади. Масалан, қайси давлатда демократия принципларига яхши амал қилинса ўша давлат аҳолисининг ижтимоий турмуш даражаси юкорилигини кўзатиш мумкин. Шу асосда демократиянинг принциплари, шартлари яхши амал қиладиган ҳар қандай давлатда аҳолининг турмуш даражаси юқори бўлади, деган хулосага келиш мумкин. Мана шундай жузъий билимдан умумий билимга мантиқан ўтиш индукция шаклида содир бўлади (лотинча inductio -ягона асосга келтириш). Индуктив хулоса чиқариш э мпирик умумлаштириш шаклида содир бўлиб, унда бирорта белгининг маълум бир синфга мансуб педметларда такрорланишини кузатиш асосида, шу белгининг мазкур синфга тегишли барча пердметларга хослиги ҳақида хулоса чиқарилади. Индукция асосида чиқарилган хулосалар илмий билишда ўрнатилган турли эмпирик қонуниятлар, яратилган умумлашмалар тарзида ўз аксини топади, предмет ва ҳодисалар ҳақидаги билимларимизни кенгайтиришига олиб келади. Индуктив хулоса чиқариш билвосита хулоса чиқариш ҳисобланади, яъни унинг асослари иккита ва ундан ортиқ мулоҳазалардан ташкил топган бўлади. Улар, одатда, якка предмет ёки предметлар синфининг бир қисмини ифода қиладилар. Хулосада эса, бир мантиқий синфга мансуб предметларнинг барчасига нисбатан умумий ҳукм тарзидаги фикр ҳосил қилинади. Демак, индуктив хулоса чиқаришда яккалик, жузъийлик ва умумийликнинг диалектик алоқасини кузатамиз. Айрим фактларни ифодалайдиган, жузъий характерга эга бўлган билимлар умумий билимларни ҳосил қилиш учун мантиқий асос бўлиб хизмат қилади. Такрорланиб турувчи турғун алоқалар, одатда, предметларнинг муҳим зарурий алоқаларидан иборат бўлгани учун, бу умумий билимлар қонуниятларни ифода қиладилар. Асослардаги якка ва жузъий фактлар ҳақидаги билимлар эса ана шу қонуниятларнинг намоён бўлишини қайд этадилар. Индуктив хулоса чиқариш кузатиш ва тажриба натижаларини умумлаштириш билан боғлиқ бўлгани учун, улар ҳақида қисқача тўхталиб ўтамиз. Кузатиш предмет ва ҳодисаларни ўрганишнинг энг оддий, кўп ҳолларда қўллаш мумкин бўлган усулидир. Унда субъект (масалан, тадқиқотчи) кузатилаётган ҳодисага бевосита таъсир ўтказмасдан, уни табиий ҳолатида, боғланшларида ўрганади. Бунда субъект ўз сезги органлари, тадқиқотлар олиб бориладиган асбоб-ускуналар (масалан, микроскоп, тунда кўриш асбоби ва шу кабилар) билан иш кўради. Табиийки кузатиш пала-партиш, узуқ-юлуқ ҳолда эмас, балки изчил, кўпинча аввалдан тузилган режа (масалан, тадқиқот режаси) асосида ўтказилади. Масалан, корхона раҳбари унинг турли бўғинларида, бўлимларида ишлаётган масъул ходимларнинг, ишчиларнинг ишини системали равишда, мунтазам кузатиб боради, индукция асосида маълум бир хулосаларга келади. Бу хулосалар бошқарув структураси, кадрлар масаласига маълум бир ўзгартиришлар киритиш учун асос бўлиб хизмат қилади. Бошқа бир мисол. Милиция ёки прокуратура ходими жиноятни содир қилишда шубҳаланаётган кишини ҳибсга олишдан аввал унинг ҳатти -ҳаракатларини олдиндан тузилган режа асосида, турли хил шароитларда табиий ҳолатда, унга халақит бермаган ҳолда кузатиб боради. Бу эса унга қатъий бир қарорга келиши учун зарур бўлган фактларни топишига ёрдам бериши мумкин. Тажриба (эксперимент) ҳодисаларни ўрганишнинг мураккаброқ усули бўлиб, у билиш объектига маълум бир тарзда таъсир ўтказишни тақозо этади. Тажриба, албатта, аввалдан тузилган режа асосида, махсус яратилган шароитда, зарур асбоб-ускуналардан фойдаланган, керакли мантиқий усулларни қўллаган ҳолда ўтказилади. Èëìèé áèëèøíèíã òåõíèêàâèé àñîñè òîáîðà ìóñòàҳêàìëàíèá áîðà¸òãàí ҳîçèðãè øàðîèòäà òàæðèáàëàð òóðëè-òóìàí ìóðàêêàá àñáîá-óñêóíàëàðäàí ôîéäàëàíèëãàí ҳîëäà ўòêàçèëàäè. Óëàð ҳîäèñàëàðíèíã ñàáàáèé àëîқàëàðèíè àíèқëàøíè, è÷êè қîíóíèÿòëàðèíè î÷èøíè îñîíëàøòèðàäè, òåçëàøòèðàäè. Áó åðäà, àëáàòòà, ìóêàììàë àñáîá-óñêóíàëàðíèíã ÿðàòèëèøèíèíã íåãèçèäà ҳàì îáúåêòèâ áîðëèқ âà áèëèìãà õîñ қîíóíèÿòëàðíèíã î÷èëèøè, óëàðíè èôîäà қèëóâ÷è áèëèìëàðíèíã àìàëè¸ò, òåõíèêàäà æîðèé қèëèíèøè ¸òèøíè, ÿúíè, áîøқà÷à àéòãàíäà, èíäóêòèâ õóëîñà ÷èқàðèøäà àìàëè¸ò âà áèëèìíèíã óçâèé àëîқàäà áўëèøíè íàçàðäà òóòèø ëîçèì. Тажриба билиш жараёнида қуйидаги қулайликларни яратишга имкон беради. 1. Ўрганиладиган (тажриба ўтказиладиган) предметлар доирасини тадқиқотчи ихтиёрий равишда кенгайтириши ёки торайтириши мумкин; 2. Билиш объектини «тоза» ҳолда, яъни бошқа объектлар таъсиридан «ажратиб» қўйган ҳолда ёки улар билан бирга бўлган ўзаро таъсирида олиб ўрганиш мумкин; 3. Билиш объектига таъсир этувчи ҳолатларни ихтиёрий тарзда ўзгартириб туриш мумкин; 4. Ўтказитлаётган тажрибани тезлаштириш ёки секинлаштириш мумкин; 5. Натижанинг чинлигига ишонч ҳосил қилиш учун тажрибани зарур бўлган миқдорда такрорлаш мумкин. Индуктив хулоса чиқаришнинг асосларида, юқорида қайд қилиб ўтганимиздек, кузатиш ва тажриба натижалари ифодаланган бўлиб, улар бирорта С синфига таалуқли S 1 , S 2 ,.. S n ҳодисаларда р белгисининг турғун ҳолда такрорланиши ҳақидаги ахборотни қайд қиладилар. Хулосасида шу белгининг предметларнинг бутун синфига хослиги ҳақида фикр ҳосил қилинади. Унда муҳокаманинг схемаси қуйидагича бўлади: S 1 ҳодисаси Р белгига эга S 2 ҳодисаси Р белгига эга ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... S n ҳодисаси Р белгига эга S 1 , S 2 ,..., S n лар С синфига мансуб С синфининг ҳар бир ҳодисаси Р белгига эга. Символик ифодаси эса қуйидагича: Р (х 1 ) Р (х 2 ) ... ... ... Р (х n ) х 1 , х 2 ,..., х n  С  х ((х  С)  Р (х) Тажрибада кўп марталаб такрорланадиган предметнинг турғун алоқалари сабабиятни, заруриятни ифода қиладиган умумийликдан иборат бўлиб, у индуктив хулоса чиқаришда асослардан хулосага ўтиш учун мантиқий асос бўлиб хизмат қилади. Индуктив хулоса чиқаришнинг билишдаги бош вазифаси жузъий ҳолни умумийлаштириш, яъни айрим фактларга хос хуссусиятни берилган синфга тааллуқли барча предметларга хос хуссусият даражасига кўтариш (генерализация қилиш) асосида умумий билим ҳосил қилишдан иборат. Ўз мазмуни ва билишдаги аҳамиятига кўра бу билимлар кундалик тажрибани умумлаштириш негизида ҳосил қилинадиган энг оддий умумлашмалардан тортиб, то эмпирик ва назарий қонунлар, гипотезалар, илмий назариялар даражасигача етган билимлар бўлиши мумкин. Илмий билиш тарихи фаннинг турли ҳил соҳаларида килинган кашфиётлар, масалан электр, магнитизм, оптикага оид жуда кўп сабабий алоқадорликлар, қонуниятлар уларнинг айнан индуктив йўл билан ўрнатилганини тасдиқлайди. Индукция асосида ҳосил қилинган хулосаларнинг мантиқий қиймати, эҳтимолий ёки зарурий бўлиши ўтказилган тажрибанинг характерига боғлиқ. Кузатиш ва тажриба тугаланмаган бўлади. Кейинги ўтказиладиган тажриба, кузатишларда предмет ва ҳодисаларнинг янги муҳим хусусиятлари, муносабатлари аниқланиши мумкин. Бу эса, мавжуд предмет ва ҳодисалар ҳақидаги тасаввурларни ўзгартириб юборади. Хусусан, аввал чин деб ҳисобланган билимлар шубҳа остига олиниб қолади, эҳтимолий тарздаги фикрларга айланади. Мантиқда эҳтимоллик тушунчаси чиқарилган хулосанинг ноаниқлигини, қўшимча текширишлар ўтказиш зарурлигини англатади. Шунга қарамасдан тажриба билимнинг муҳим воситаси бўлиб қолади. Øóíè àëîҳèäà қàéä ýòèø çàðóðêè, àéðèì, æóçúèé ôàêòëàð ҳàқèäàãè àíèқ áèëèìëàðäàí íîàíèқ õóëîñàëàðíèíã ÷èқèøè îáúåêòèâ âîқåëèêíè áèëèшíèíã ìóðàêêàá äèàëåêòèê æàðà¸í ýêàíëèãèíè áèëäèðàäè. Âîқåëèêäàãè áèð ìàíòèқèé ñèíôãà ìàíñóá ïðåäìåòëàðíèíã áàð÷àñèíè òàæðèáàäà қàìðàá îëèø қèéèí. Ñèíô ïðåäìåòëàðèíèíã áàð÷àñè қàìðàá îëèíãàíäà ҳàì, óëàðíèíã õóñóñèÿòëàðèíèíã ҳàììàñèíè ўðãàíèá áўëìàéäè, ÷óíêè óëàðíèíã ñîíè êўï. Ҳàðàêàò, òàðàққè¸ò äàâîìèäà òўõòîâñèç ðàâèøäà óëàðíèíã áàúçèëàðи éўқîëèá, áîøқà áèðëàðè ïàéäî áўëèá òóðàäè. Индуктив хулоса чиқаришнинг иккита тури: тўлиқ ва тўлиқсиз индукциялар фарқ қилинади. Тўлиқ индукция индуктив хулоса чиқаришнинг шундай турики, унда бирорта белгининг маълум бир синфга мансуб ҳар бир предметга хослигини аниқлаш асосида, шу белгининг берилган синф предметлари учун умумий белги эканлиги ҳақида хулоса чиқарилади. Тўлиқ индукция предметларнинг кичик синфига, элементлари яққол кўзга ташланиб турадиган, миқдор жиҳатдан чекланган ёпиқ системаларга нисбатан хулоса чиқаришда ишлатилади. Масалан, Қуёш системасига кирувчи планеталар, НАТОга аъзо давлатлар, бирорта шаҳарда жойлашган корхоналар ва шу кабилар ҳақида хулосаларни тўла индукция йўли билан олиш мумкин. Хусусан, Қуёш системасига кирувчи планеталар ҳаракатининг йўналиши соат стрелкаси ҳаракати йўналишига тескари эканлиги ҳақидаги хулоса айнан ана шу усул ёрдамида ҳосил қилинади. Худди шунингдек, «Барча металлар электр токини ўтказади», «НАТОга аъзо давлатлар шу ташкилотнинг уставига риоя қиладилар», «Тошкент шаҳридаги барча корхоналар электр энергияси билан тўла таъминланган» каби умумий ҳукмлар орқали ифода қилинган хулосавий билимлар ҳам тўлиқ индукцияни қўллаш асосида шаклланади. Тўлиқ индукцияда муҳокаманинг қурилиш схемаси қуйидаги кўринишга эга: S 1   предмети Р белгига эга S 2   предмети Р белгига эга ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... S n предмети Р белгига эга Фақат S 1 , S 2 ,..., S n ларгина С синфини ташкил этади С синфининг ҳар бир предмети Р белгига эга Символик ифодаси эса қуйидагича: Р (х 1 ) Р (х 2 ) ... ... ... Р (х n ) <х 1 , х 2 ,..., х n >  С  х((х  С)  Р (х)) Предметларнинг ёпиқ тўпламини ўрганиш эмпирик тадқиқотнинг аниқ бир синфни билиш билан чегараланганлигини билдиради. Ана шунинг учун ҳам асослардаги ҳар бир предмет ҳақидаги маълумот қайд этилган белгини синф предметларининг барчасига ёйиш, уларга тегишли, деб айтиш учун мантиқий асос бўла олади. Демак тўлиқ индукциянинг асосий хусусияти шундаки, унда берилган синфга мансуб барча предметлар бирма-бир ўрганилиб чиқилиши, улар ҳақида якка ҳукмлар ҳосил қилиниши ва асослар сифатида қабул қилиниши зарур. Тўлиқ индукциянинг яна бир муҳим хусусияти бор: унинг асослари ҳам, хулосаси ҳам аниқ, текширилган, эҳтимолдан холи фикрларни акс этиргани учун, улар қаътий ҳукмлар орқали ифодаланади. Масалан, оддий қаътий силлогизмни ўрганишни унинг 1-фигурасидан бошлаб, унинг тўғри модусларга эгалигини аниқлаймиз. Шу йўл билан силлогизм II , III , IV –фигураларини кўриб чиқамиз; уларнинг ҳам ҳар бирининг тўғри модусларга эга эканлигининг гувоҳи бўламиз. Натижада силлогизм фигураларининг бу хусусиятини якка ҳукмларда ифода этамиз ва тўлиқ индукция бўйича хулоса чиқариш учун асос қилиб оламиз ҳамда хулоса чиқарамиз. Унда юритилаётган муҳокама жараёни қўйидаги шаклга киради: Силлогизмнинг I - фигураси тўғри модусларга эга; Силлогизмнинг II – фигураси тўғри модусларга эга; Силлогизмнинг III – фигураси тўғри модусларга эга; Силлогизмнинг IV – фигураси тўғри модусларга эга; Юқоридаги фигуралар силлогизмнинг ҳамма фигураларидир Демак, силлогизмнинг ҳамма фигуралари ўзининг тўғри модусларига эга. Тўлиқ индукциянинг асослари ва хулосасини уларнинг структураси жиҳатидан олиб таҳлил қилсак, қуйидаги ҳолни кузатиш мумкин. Асос бўлиб келаётган ҳукмлар субъектлари мантиқий синфнинг алоҳида элементларини ифода этади. Хулосанинг субъекти эса бир бутун мантиқий синфни акс эттиради. Асослар ва хулоса предикатлари предметлар белгисини ифода қилади. У асосларда синфнинг алоҳида олинган ҳар бир элементига тегишли белги сифатида фикр қилинади. Хулосада эса у белги бутун синфга кўчирилиб, унга тегишли умумий белги сифатида қайд этилади. Фикримизни қўйидаги мисол орқали ойдинлаштирамиз: Зардўшт Қадимги Хоразмда туғилган Будҳа Ҳиндистонда туғилган Мусо Мисрда туғилган Исо (Иисус Христос) Қуддусга яқин Вифлемда туғилган Муҳаммад Маккада туғилган Улар буюк динларнинг асосчиларидир Демак, буюк динларнинг асосчилари Шарқдан чиққанлар. Келтирилган мисолда биз эътиборимизни қаратишимиз зарур бўлган муҳим бир томон бор. У ҳам бўлса, фақат хулосанинг субъектигина (Буюк динлар асосчилари) эмас, балки предикатининг (Шарқдан чиққан) ҳам асослардаги предикатлар (Хоразм, Ҳиндистон, Миср, Қуддус, Маккаларда туғилганлиги) синфидан ташкил топганлигидадир. Яъни, хулоса - Р, асослардаги Р 1 , Р 2 ,..., Р n турларидан, модификацияларидан ташкил топган. Бошқача айтганда, унда асослар субъектлари - хулоса субъектида, асослар предикатлари - хулоса предикатида синфларга бирлаштирилган ва мантиқан умумлаштирилиб, умумий ҳукм шаклидаги хулоса ҳосил қилинган. Тўлиқ индукцияга хос бўлган яна бир хусусиятни кўрсатиш мумкин. Бу унинг асосларда ва хулосада кўрсатилган предметлардан бошқа предметлар ҳақида билим бермаслигидан иборат. Ниҳоят, тўлиқ индукциянинг хулосасининг аниқ ва чин бўлиши билан дедуктив хулоса чиқаришга ўхшаб кетишини қайд этиш зарур. Буни тўлиқ индукцияни силлогизм III – фигураси билан солиштириш, уларнинг ўхшаш томонларини ажратиш йўли билан кўриб чиқиш мумкин. Биринчидан, уларнинг иккаласи ҳам аниқ хулосалар беради. Бунга асосий сабаб шуки, синфга мансуб барча предметлар бирма-бир ўрганилиб чиқилади. Иккинчидан, уларнинг хулосасида предикат ифода қилувчи фикр (белги ҳақидаги фикр) мантиқий турдан мантиқий жинсга (мантиқий синфга) кўчирилади. Силлогизм III – фигурасида хулоса жузъий ҳукмлар тарзида келиб чиқади, лекин асосларда кўрсатилган предметларга қараганда кўпроқ бўлган предметлар синфи ҳақида фикр билдирилади, яъни предикат (белги ҳақидаги маълумот) турдан жинсга кўчирилади. Масалан: Китоблар – маънавий бойлик Китоблар - ақлий меҳнат натижалари Демак, ақлий меҳнат натижаларининг баъзилари маънавий бойликдир. Бунда «маънавий бойлик» бўлиш белгиси (Р) «китоблар»дан «ақлий меҳнат натижалари» га кўчирилади. Китоблар – маънавий бойлик, ақлий меҳнат натижалари. Маънавий бойлик эса, ақлий меҳнат натижаларининг бир туридир. Тўлиқ индукция билан силлогизм III -фигурасининг бир-биридан фарқ қиладиган томонлари бор, албатта. Хусусан, силлогизм III -фигурасининг хулосаси - жузъий ҳукм, тўлиқ индукциясининг хулосаси - умумий ҳукмдан иборат. Лекин бу тўлиқ индукция хулосасининг аниқ, қатъий бўлишга шуҳба туғдирмайди. Бу ерда биз учун энг муҳими шудир. Тўлиқ индукция таҳлилига якун ясаб, унинг хулосасининг аниқ, қатъий бўлишини, предметларнинг кичик синфи ҳақида эмпирик материалларни умумлаштириш йўли билан хулосавий билим олишнинг самарали воситаси эканлигини алоҳида қайд этса бўлади. Объектив оламдаги предмет ва ҳодисаларнинг катта синфларини, уларнинг амалда чексиз бўлган хоссаларини тажриба ва кузатишда тўлалигича қамраб олиб бўлмайди. Ана шунинг учун ҳам тўлиқ индукциянинг билиш жараёнидаги имкониятлари ўз чегарасига эга, деб ҳисобланади. Тўлиқсиз индукция шундай эҳтимолий хулоса чиқариш турики, унда бирорта белгининг бир мантиқий синфга тегишли предметларнинг бир қисмига (бир нечтасига) хослигини (ёки хос эмаслигини) аниқлаш асосида, шу белгининг берилган синфга мансуб барча предметларга хослиги (хос эмаслиги) ҳақида хулоса чиқарилади. Тўлиқсиз индукцияда фикримиз, худди тўлиқ индукциядагидек, жузъийликдан (яккаликдан) умумийликка, камроқ умумийлашган билимдан кўпроқ умумийлшган билимга қараб ҳаракат қилади. Лекин унда, тўлиқ индукциядан фарқли ўлароқ, хулоса кузатиш, тажриба давомида қайд этилмаган, ўрганилмаган предметларга ҳам тегишли бўлади. Тўлиқсиз индукциянинг эвристик моҳияти айнан ана шундадир. Тўлиқсиз индукцияда фикрмиз қуйидаги схемада қурилади. S 1   предмети P белгига эга S 2   предмети P белгига эга ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... S n предмети P белгига эга S 1 , S 2 ,..., S n предметлари C синфига тегишли Эҳтимол, С синфининг ҳар бир предмети Р белгига эгадир. Бу схемани символик кўринишда қуйидагича ёзиш мумкин. Р (х 1 ) Р (х 2 ) ... ... ... Р (х n ) x 1 , х 2 ,..., х n ...  C  х ((х  С)  Р (х)) Хулоса юқоридагидек ўқилади, яъни «Эҳтимол, С синфининг ҳар бир предмети Р белгига эга бўлса керак» Масалан: 2   сони 2   га қолдиқсиз бўлинади 4   сони 2   га қолдиқсиз бўлинади ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... n сони 2   га қолдиқсиз бўлинади 2, 4,..., n ... сонлари жуфт сонлардир Эҳтимол, жуфт сонларнинг барчаси 2   га қолдиқсиз бўлинса керак. Тўлиқсиз индукцияда хулосавий билимнинг эмпирик асоси тўлиқ аниқланмайди, ана шунинг учун ҳам ундаги амалга оширилган умумлаштириш тўлиқсиз бўлади. Хусусан, унда берилган мантиқий синфга мансуб предметларнинг барчаси эмас, фақат S дан Sn гача бўлган қисмигина ўрганилади, холос. Ана шу ўрганилган предметларга бирорта P белгининг хослиги (хос эмаслиги) кузатилса, унинг ўрганилаётган синфга мансуб барча предметларга хослиги (хос эмаслиги) ҳақида эҳтимолий тарздаги хулоса чиқарилади. Бу хулоса ихтиёрий равишда ҳосил қилинмайди ва тасодифий характерга эга эмас, албатта. Жузъийликдан (яккаликдан) умумийликка ўтиш, яъни синфга тегишли айрим предметлар ҳақидаги билимдан синфга тегишли барча предметлар ҳақидаги билимга ўтиш мантиқан асослангандир. Предметлар синфининг бир қисмидан иккинчисига кўчирилаётган белгининг зарурийлиги, умумийлиги унинг тажрибада муайян ҳолатлар мавжуд бўлганда бир жинсли фактларда такрорланиб туришининг турғунлигида ўз ифодасини топади, яъни у эмпирик асос ёрдамида тасдиқланади. Масалан, табиатда газнинг хароратининг ўзгариши унинг ҳажмининг ўзгаришига олиб келиши, жамиятда иқтисод билан сиёсатнинг боғлиқлиги, билишда факт ва қонуннинг ўзаро алоқаси зарурий (муайян шароитда албатта вужудга келади) ва умумий (муайян шароит пайдо бўлган барча ҳолларда такрорланади) алоқалардан, борлиқда амал қилаётган қонуниятлардан иборат. Зарурий алоқаларнинг бир вақтнинг ўзида умумий алоқалардан иборат бўлиши (предметларнинг бирорта синфи, тўпламига хос бўлиши), уларнинг эса, ўз навбатида, якка, айрим предметларда намоён бўлиши, яъни уларнинг хусусиятлари сифатида юзага чиқиши илмий билиш ва амалий муҳокама юритишда бирорта мантиқий синф ҳақида унга мансуб предметларнинг айримларини ўрганиш асосида фикр билдириш мумкинлигини англатади. Ҳақиқатан ҳам, кундалик турмушимизда биз ана шундай йўл тутамиз. Хусусан, пахта, буғдой, сут, металл прокати, газлама ва шу каби оммавий равишда ишлаб чиқариладиган маҳсулотларнинг катта ҳажмининг сифати ҳақида улардан олинган кичкина намуналарни текшириш натижаларига таянган ҳолда фикр билдирамиз. Бунда кўп ҳолларда ҳосил қилган хулосавий фикрларимиз ҳақиқатдан ёки ҳақиқатга яқин фикрдан иборат бўлади. Ўз-ўзидан равшанки, бу йўл билан олинган хулосалар ҳамма вақт ҳам тўғри бўлавермайди. Баъзан чиқарилган хулосалар хато ҳам бўлиши мумкин. Буни қўйидаги мисол тасдиқлайди. Қачонлардир кимёгарлар металларнинг бир қанчаси устида экспериментлар ўтказишиб, уларнинг қиздирилганда олтингугурт билан бирикишини кузатишган ва шу асосда, «Барча металлар қиздирилганда олтингугурт билан бирикади», деган хулосага келишган. Уларнинг муҳокамаси қуйидаги схема тарзида кечган. Мис қиздирилганда олтингугурт билан бирикади Темир қиздирилганда олтигугурт билан бирикади Алюминий қизддирилганда олтингугурт билан бирикади Мис, темир, алюминий ..., металлар синфига кирувчи химиявий элементлар Эҳтимол, барча металлар қиздирилганда олтингугурт билан бирикса керак. Бу хулосанинг хатолиги маълум бир вақт ўтгандан кейин олтин устида эксперимент ўтказилганда маълум бўлади: у қиздирилганда олтингугурт билан бирикмаган. Биз кўриб чиққан ҳол бирорта белгининг айрим предметларда такрорланишига асосланиб, у белгини мазкур предметлар мансуб бўлган синфга тўлалигича индуктив йўл билан кўчириш, яъни уни берилган синф предметларининг барчасига хос умумий белги, деб ҳисоблаш мантиқий заруриятдан иборат бўлишга даъво қила олмайди, деган фикрга олиб келади. Чунки белгининг бир қанча предметларда такрорланиши оддий бир мосликдан иборат бўлиши, яъни тасодифий характерга эга бўлиши ҳам мумкин. Демак, тўлиқсиз индукция бўйича хулоса чиқаришга хос хусусиятлардан бири асослардан хулосанинг мантиқан келиб чиқишнинг кучсиз бўлишидир. Тўлиқсиз индукция учун характерли бўлган бу камчиликни «тузатиш» учун бир қанча методологик талабаларга риоя қилиш зарур. Бу маълум бир даражада хулосанинг чин бўлиши эҳтимолининг ортишига имконият яратади. Улар қуйидагилардан иборат: 1. Экстенсив методдан фойдаланиш, яъни ўрганилаётган предметлар сонини ошириш. Бу бир оз бўлса ҳам хулосанинг чин бўлиши эҳтимолини орттиради. Лекин бу ерда бир нарсани ҳисобга олиш зарур. Тажриба тугал бўлмаган, яъни синфнинг барча предметлари эмас, фақат бир нечтаси ўрганиладиган бир шароитда кейинги ўтказиладиган тажрибалардан бирида аввалги тажрибалар натижаларига зид бўлган ҳолни кузатиш эҳтимолдан холи эмас. Бунда ўрганилаётган ҳодислар сонини кўпайтириш йўли билан кўзланган мақсадга эришишга уриниш кам самара беради. Тажрибани тугал қилишга эришиб бўлмайди, чунки билиш объекти кўп ҳолларда очиқ системадан – ҳодисалар ва ҳолатлар сони амалда чексиз бўлган объектдан иборат бўлади. 2. Тажриба натижаларининг сифат жиҳатидан хилма хил бўлишига эришиш, яъни бир хил шароитда такрорланадиган белгиларнигини эмас, балки турли хил соҳалар, ҳолатларда такрорланадиган ўхшаш белгиларни ҳам қайд этиш муҳимдир. 3. Шунингдек, тажриба натижаларининг кучли бўлиши, «бехосдан» аниқланиши омиллари ҳам муҳим аҳамиятга эга. 4. Кейинги иккита методологик талаб тўлиқсиз индукцияда эмпирик материалларни танлаб олишни тақоза этади. Дастлабки эмпирик материалларни-кузатиш ва тажриба натижаларини танлаб олиш усулига кўра тўлиқсиз индукциянинг иккита тури: санаш орқали тўлиқсиз индукция (энумератив индукция) ва истисно қилиш орқали тўлиқсиз индукция (элиминатив индукция) ажратилиши мумкин. Санаш орқали тўлиқсиз индукция ёки оммабоп индукция (энумератив индукция) индуктив йўл билан умумлаштиришнинг шундай турики, унда бир синфга мансуб предметларнинг бир қанчасида бирорта белгининг такрорланишини кузатиш асосида, унинг шу синфга кирувчи барча предметларга хослиги ҳақида эҳтиомолий тарздаги хулоса чиқарилади. Санаш орқали тўлиқсиз индукциянинг объектив асосини инсонларнинг кўп йиллик ҳаётий фаолияти, авлоддан авлодга ўтиб келаётган турмуш тажрибалари натижалари ташкил этади. Масалан, ёз жуда иссиқ келганда, қишда қаттиқ совуқ бўлиши мумкинлиги, қалдирғочларнинг учиб кетаётгани ҳавонинг совий бошлаганини билдириши ва шу каби хулосалар инсонларнинг оби-ҳавони узоқ йиллар давомида кузатишининг натижасидан иборат. Кишиларнинг кундалик ҳаётий тажрибасига асослангани, соғлом ақл юритишга хос хусусиятларни ўзида мужассамлантиргани учун ҳам хулоса чиқаришнинг бу усулини оммабоп индукция деб аташади. Оммабоп индукциянинг муҳим хислатларидан бири кузатилаётган ҳолларга зид бўлган ҳолнинг йўқлигига ишонч ҳосил қилишдир. Яъни, бунда бирорта белгининг берилган синф предметларининг бир нечтасида такрорланишини қайд этиш билан чекланмасдан, уларга зид бўлган ҳолнинг йўқлиги ҳам аниқланади. Бу, одатда оммабоп индукция асосида қатъий хулосага келишдан олдин «Шошмай тур-чи, қани, яна бир текшириб кўрайлик!», деган фикрга суяниб иш қилишга ундайди, «Етти ўлчаб, бир кесиш»га чақиради. Ана шунинг учун ҳам оммабоп индукцияни ҳалқ донишмандлигининг намоён бўлиши турларидан бири, деб айтиш мумкин. Оммабоп индукция асосланадиган белгиларнинг такрорланиши хақиқатан ҳам кўп ҳолларда, индуктив хулоса чиқаришнинг бошқа турларида бўлгани сингари, ҳодисаларнинг умумий ҳусусиятларини акс эттиради. Ана шунинг учун ҳам бу усул билан олинган хулосанинг чин бўлиши эҳтимоли нисбатан юқорироқ ҳисобланади ва унга таяниб кишилар ўз фаолияти йўналишларини, амалга ошириш механизмларини белгилайдилар. Оммабоп индукциянинг энг оддий умулашмаларисиз дехқончилик, ҳалқ ҳунармандчилиги, оддий ҳўжалик ишларини ва шу кабиларини амалга ошириб бўлмайди. Масалан, Мирзо Улуғбек номидаги ўзМУ кутубхонасидаги китобларнинг қандай аҳволда эканлигини билиш учун (хулосавий билим ҳосил қилиш учун), ундаги китобларнинг бир қисмини-турли қаватлардаги, турли бўлимлардаги, турли жовонлардаги китоблардан бир қанчасини олиб текшириб кўриш кифоя. Худди шунингдек, Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисига сайловлар олдидан округлардаги депутатликка номзодлар, сиёсий партияларнинг мавқеалари хақида сайловчиларнинг бир қисмининг фикрини билиш (масалан, сўроқ ўтказиш йўли билан) асосида муайян хулосаларга келиш мумкин. Бу мисолларда муҳокама оммабоп индукция схемаси бўйича қурилган. Кундалик ҳаётий тажриба, соғлом ақл илмий билишнинг бошланғич асоси сифатида унинг қўядиган дастлабки қадамларини, ҳаракат йўналишларини аниқлашга ёрдам беради. Хусусан, фан ўз тараққиётининг дастлабки босқичида эмпирик тадқиқотлар ўтказади: объект устида ўтказаётган тажриба, кузатиш давомида тўпланган фактларни тасвирлайди, классификация қилади, такрорланиб турувчи хусусиятларни аниқлайди, индуктив умумлашмалар шаклидаги эмпирик қонуниятларни шакллантиради. Бу эса, ўз навбатида ўрганилаётган объект хақида турли хил гипотезалар қуришга, ҳодисаларни олдиндан кўришга, илмий башоратлар қилишга ёрдам беради. Шуни айтиш керакки, оммабоп индукциянинг хулосаси билиш субъекти учун қулай фактларни санаб кўрсатишга асосланганлиги боис, эҳтимолий, тахминий фикр бўлишдан юқорига ўта олмайди. У қўшимча текширишлар ўтказишни, мавжуд ҳолатлар ва ҳолларда предмет табиатининг ўзгаришини аниқлаштиришни тақозо этади. Чунки қулай ҳолларни, фактларни санаб кўрсатиш дастлаби индуктив умумлашмалар ҳосил қилишнинг зарурий шарти бўлса-да, ўз ҳолича етарли эмас. Хусусан, бирорта белгининг бир туркум предметларда такрорланиши воқеанинг кечиши билан боғлиқ тасодифий ҳолат ҳам бўлиши мумкин. Албатта, зарурият билан боғланманган, уни у ёки бу даражада ифода қилмайдиган тасодиф йўқ. Масалан, тажриба олиб борилаётган итга ёнида турган лампочка ёнгандан кейин овқат бериш бир неча марта такрорланса, бу итда шартли рефлекс ҳосил бўлишига олиб келади. Бунда лампочка билан овқат бериш ўртасидаги алоқа ўз ҳолича тасодифий деб олиб қаралиши мумкин. Лекин у итда шартли рефлекснинг ҳосил бўлиши билан бир системада олинганда заруриятни ифода этадиган такрорланиб турувчи ҳодисага айланади. Бу ҳодиса, ва, умуман, бир жинсли предметларда такрорланиб турувчи барча ҳодисалар, инсоннинг билиши жараёнида ақл ёрдамида талқин қилинади, «қайта ишланади» ҳамда «Бу такрорланиш зарурият, қонуниятнинг ифодаси бўлиши мумкин», деган тахминнинг яратилишига олиб келади. Умумий ҳолда ифодаланган бу тахмин билишнинг кейинги босқичида тўлиқсиз индукция ҳосил қилувчи умумлашманинг асосли бўлишини таъминлайдиган миқдорий ва сифатий омилларнинг ўзаро таъсирининг кучайишига, ва, демак, хулосанинг ишончлилик даражасининг ортишига олиб келади. Бунда сифатий омил белги такрорланиб турувчи ҳодисалар мавжуд бўлган шароитнинг ўзгариб туришини тақоза этади. Ўзгариб турган шароитларда ҳодиса белгисининг такрорланиши унинг зарурий характерга эга эканлиги ҳақидаги ишончни орттиради. Ана шундай сифатий омил амал қилган шароитда миқдорий омил ҳам-бир типдаги ҳолларнинг кўп бўлиши (улар қанча кўп бўлса, умумлаштириши эҳтимоли ва натижаси шунча яхши бўлади) ҳолати ҳам мавжуд бўлса, хулосанинг чин бўлиши эҳтимоли ортади. Юқоридаги сайлов ҳақидаги мисолга қайтадиган бўлсак, сўроқ натижаларининг чин бўлиш эҳтимоли сифатий (респондентлар тасодифан эмас, балки аҳолининг қайси қатламига мансублиги, ёши, жинси ва шу кабилар ҳисобга олинган ҳолда ажратиб олинса) ва миқдорий (сифатий ҳолат билан боғлиқ равишда респондентлар сони кўп бўлса) кўрсатгичлар ҳисобга олинган ҳолда ортади, деган хулосага келиш мумкин. «Кузатиш шароитнинг турли-туман бўлиши» (белги такрорланиб турувчи ҳодисалар шароитининг ўзгариб туриши) тушунчаси кузатиш объектининг характерига қараб турли хил нарсаларни: фазодаги, вақтдаги, функциясидаги ва уларнинг аралашган ҳолатидаги хилма-хилликни ифода этиши мумкин. Турли хил вариантларни ҳисобга олмаслик кўпинча оммабоп индукция хулосасининг хато бўлишига олиб келади: масалан, утопик социалист Роберт Оуэннинг у кишиларнинг социал гуруҳларнинг эҳтиёжлари, уларнинг яшаш шароитлари, фаолият турларининг хусусиятларини ва бошқа қатор ижтимоий омилларни ҳисобга олмагани учун унинг Нью-Ланарк колониясида ўтказган социал эксперименти, кузатишлари натижаларини умумлаштириш асосида ҳосил қилган жамиятни социалистик асосда қайта қуриш ҳақидаги хулосаси ҳато бўлган. Оммабоп индукция бўйича хато хулоса кузатилаётган ҳолларга зид бўлган ҳолни ҳисобга олмаслик натижасида ҳам келиб чиқиши мумкин. Бу кўп учраган фактларни таҳлил қилишга берилиб кетиб, бошқа ҳолатларнинг мавжуд бўлишини унутган ҳолларда тез-тез учраб туради. Шунингдек, оммабоп индукция зид ҳолатлар хақидаги фактларни қасддан яширган ёки фактларни аввалдан ўйлаб топиб қўйган хулоса учун тўплаган ҳолларда хато натижаларни беради. Турли хил ғаройиб нарсаларга ишониш оқибатида ҳосил қилинадиган индуктив умумлашмалар, масалан «кўз тегиш», «йўлни мушук кесиб ўтса, ишнинг юришмаслиги», «тушда гўшт кўринса, яқин кишилардан бириниг касал бўлиб қолганлиги» ҳақидаги хулосалар ҳам кўпинча хақиқатга мос келмайди. Шундай қилиб, оммабоп индукция бўйича олинадиган хулоса эҳтимолий характерга эга бўлади. Унинг чинлик даражасини ошириш учун юқорида кўрсатиб ўтилган қатор методологик талабларга риоя этиш зарур, ана шундагина у тўғри мухокама юритишнинг самарали воситасига айланади. Илмий индукция эҳтимолий хулоса чиқаришнинг шундай турики, унинг асосларида бирорта белгининг бир синфга мансуб предметларнинг бир қанчасида такрорланиши қайд этилиши билан бир қаторда, у белгининг сабабий алоқаси хақида ҳам маълумот мужассамлашган бўлади ва улар хулосада берилган предметлар синфига нисбатан ҳосил қилинган фикрда ўз аксини топади. Оммабоп индукциядан фарқли улароқ, илмий индукцияда бир синфга мансуб предметларда такрорланувчи белги шунчаки қайд этилиб қолмасдан, балки у ҳақида тўлароқ маълумотга эга бўлиш, унинг мавжуд бўлиши сабабини аниқлаш учун предметнинг бошқа белгилари билан бўлган алоқалари, хусусан, сабабий боғланишлари ўрганилади. Ана шунинг учун ҳам, яъни ҳодисаларнинг сабабини аниқлашга, уларни ифода этувчи қонунларни очишга қаратилгани учун ҳам тўлиқсиз индукциянинг бу турини илмий индукция деб аташади. Маълумки, илмий билиш, фаннинг бош мақсади ўрганилаётган объектни характерлайдиган қонунларни очиш орқали унинг (объектнинг) табиатини, моҳиятини тушунтиришидан иборат. Бу эса, биринчи навбатда, ҳодисанинг (ёки унинг белгисининг) мавжуд бўлиш сабабини аниқлашни тақозо этади. Шуни айтиш керакки, сабабий алоқадорлик ҳодисалар ўртасидаги умумий боғланишларнинг бошқа турлари (масалан, структуравий, функционал, генетик боғланишлар) каби ҳодисаларнинг табиатини белгилайди. Ана шунинг учун ҳам сабабий алоқадорликни ўрганиш ҳодисаларнинг моҳиятини тушуниш, турли жараёнларни олдиндан кўриш, янгиликлар яратиш имконини беради. Сабабий алоқадорликни аниқлаш анча мураккаб иш, чунки у борлиқда юқорида қайд этиб ўтилган ҳодисалар ўртасидаги умумий алоқадорликнинг бошқа турлари билан биргаликда мавжуд. Уни илмий билишда «тоза» ҳолда ажратишга ҳамма вақт ҳам осонликча эришиб бўлмайди. Бунинг учун сабабий алоқадорликнинг табиатини, хусусиятларини яхши билиш керак. Сабабият (каузаллик) икки ҳодиса ўртасидаги зарурий алоқа бўлиб, муайян шароитда улардан бири (сабаб ҳодиса) иккинчисини (оқибатни) келтириб чиқаради. Унинг муҳим хусусиятлари қуйидагилар: 1) алоқанинг умумийлиги; 2) вақтдаги изчиллиги, бирин-кетинлиги; 3) алоқанинг зарурий характери; 4) сабаб ва оқибатнинг бир маъноли боғланишда бўлиши. 1.   Сабабий алоқаларнинг умумийлиги деганда, оламда ҳеч бир ҳодисанинг сабабсиз мавжуд бўла олмаслиги тушунилади. У ҳар қандай ҳодисанинг ўз ҳолича, бошқа ҳодисалардан мустақил ҳолда вужудга кела олмаслигини, бошқа ҳодисалар билан бевосита ёки билвосита боғланиб кетганини, турли хил ҳодисалар таъсирида пайдо бўлиши, ўзгариши, йўқ бўлиши ҳамда, ўз навбатида, бошқа ҳодисаларга таъсир ўтказишини билдиради. Борлиқдаги ҳар бир ҳодиса ўз сабабига эга бўлиб, уни эртами ёки кечми билиб олиш мумкин. Турли хил алоқалар, мавжуд ҳолатлар орасида номаълум бўлиб қолаётган сабаб ҳодисани топиш учун бошқа омиллар, хусусан, сабабий алоқада бўлган ҳодисаларнинг вақтдаги кетма- кетлиги, изчиллиги ҳисобга олиниши зарур. 2.   Сабабий алоқадорликда бўлган ҳодисаларнинг вақтдаги бирин-кетинлиги деганда, сабаб ҳодисанинг оқибат (натижа) ҳодисадан доимо олдин келиши назарда тутилади. Сабаб ҳодиса билан оқибат ҳодисанинг рўй бериши орасида турли муддат ўтиши мумкин. Баъзан оқибат (натижа) сабаб ҳодисадан бир зумдан кейин пайдо бўлиши мумкин. Масалан, ўқнинг отилиши билан у теккан объектнинг зарарланиши ўртасида ўтадиган вақт жуда қисқа, организмга тушган микроб билан у қўзғайдиган касалликнинг вужудга келиши ўртасида ўтадиган вақт узоқроқ (бир қанча дақиқа, соат, кун) бўлади. Сабабий алоқадорлик ижтимоий ҳаётда (масалан, кишиларнинг ҳуқуқий онги билан уни шакллантиришга йўналтирилган ҳатти-ҳаракатлар), геологияда (масалан, маълум бир жараёнлар таъсирида тоғларнинг пайдо бўлиши) ва бошқа шу каби соҳаларда анча кўп вақт давомида амалга ошади. Сабаб ҳодиса оқибат ҳодисадан аввал келадиган бўлгани учун, у билишда доимо оқибатдан олдин келадиган ҳодисалар орасидан қидирилади. Бунда оқибат билан бир вақтда ёки ундан кейин келадиган ҳодисалар истисно (элиминация) қилинади, яъни чиқариб ташланади. Сабаб ва оқибатнинг вақтдаги изчиллиги, бирин кетинлиги ҳодисалар ўртасидаги сабабий алоқадорликни аниқлашнинг зарурий шарти, лекин ўз ҳолича кўзланган мақсадга эришиш учун етарли эмас. Олдинма-кетин келган ҳодисалрнинг ҳаммаси ҳам сабабий алоқадорликда бўлавермайди. Бу ҳолат ҳисобга олинмаса «ундан кейин, демак, шу сабабга кўра» деб аталадиган хато (лотинча post noc , ergo propter noc ) рўй беради. Масалан, чақмоқ чақиш ҳодисаси момақалдириқдан аввал келади. Аввал кишилар чақмоқ чақишни момақалдироқнинг сабаби деб тушунганлар, ваҳоланки хақиқатда бундай эмас. Момақалдироқнинг чақмоқдан кейин келишига сабаб товуш тезлигининг ёруғлик тезлигидан камроқ бўлишидир. Аслида эса улар бир вақтда вужудга келади. Худди шу сингари, жиноят содир бўлишидан аввал у содир этилган жойда бўлган кишиларнинг ҳаммаси ҳам жиноятчи бўлавермайди. 3.   Сабабий алоқадорликнинг зарурийлиги оқибатнинг фақат уни вужудга келтирадиган сабабнинг мавжуд бўлганидагина пайдо бўлишини англатади. Сабаб ҳодисанинг йўқлиги оқибат ҳодисанинг ҳам юзага чиқмаслигини билдиради. Ана шунинг учун ҳам сабабий алоқадорликни аниқлашда оқибатдан аввал келадиган ҳодисалардан оқибат ҳодисани келтириб чиқармайдиганлари олиб ташланади, яъни элиминация қилинади. 4.   Сабабиятнинг бир маъноли алоқадирлик эканлиги муайян сабабнинг ўзига мувофиқ келадиган муайян оқибатни келтириб чиқаришини ифода этади. Буни сабаб ва оқибат ўртасидаги алоқадорликдаги симметриянинг мавжудлиги, яъни сабаб ҳодисанинг ўзгаришининг оқибат ҳодисанинг ўзгаришига олиб келишини тасдиқлайди. Сабабиятнинг бу хусусияти уни аниқлаш жараёнида фақат ўзаро биргаликда ўзгарувчи ҳодисаларни олиб қолиб, қолганларини чиқариб юборишга ундайди. Сабабий алоқадорликнинг биз кўриб чиққан хусусиятларини ҳисобга олиш уни аниқлашни осонлаштиради. Сабабий алоқадорлик мураккаб структурага эга. Хусусан, сабаб ҳодиса турли хил шароитларда турли оқибатларни келтириб чиқариши (масалан, ҳавонинг намлигининг юқори бўлиши турли хил касалликларнинг сабаби бўлиши) ёки аксинча бир оқибат турли шароитларда ҳар хил сабаблар таъсирида пайдо бўлиши (бадан ҳароратининг кўтарилиши тумовнинг, буйрак касаллигининг, ичак касаллигининг ва шу кабиларнинг оқибати бўлиши) мумкин. Ана шунинг учун ҳам сабабий алоқадорликни аниқлаш эмпирик тадқиқотлар натижаларини самарали таҳлил қилишга имкон берувчи принципларни қўллашни тақазо этади. Улар сабабий алоқадорликда бўлган ҳодисаларни уларнинг борлиқдаги табиий мавжуд бўлиш шароитидан «ажратиб олиб», махсус билиш шароитларида ўрганишга имкон беради. Хусусан: 1.   Оқибатдан аввал келган ҳодиса мураккаб структурага эга, у a ,   b ,   c ,   d , ва ҳоказо ҳолатлардан ташкил топган деб ҳисобланади 2.   Мазкур ҳолатларнинг ҳар бири мустақил ҳолда мавжуд ва бошқалари билан ўзаро таъсирда бўлмайди деб қаралади. 3.   Қайд этилган ҳолатлар мавжуд бўлиши мумкин бўлган ҳолатларнинг тугал тўплами деб олинади. Бу принциплар билан бир қаторда сабабий алоқадирликни аниқлашнинг бошқа бир қанча методлари ҳам мавжуд. Улар мантиқда илмий индукция методлари деб юритилади. Илмий индукция методлари Ўхшашлик методи. Унда ўрганилаётган ҳодисанинг сабаби ҳақидаги хулоса шу ҳодисанинг бир қанча кузатилаётган ҳолларини солиштириш, уларнинг ўхшаш томонини аниқлаш асосида ҳосил қилинади. Масалан, кимёвий таркиби, зичлиги, оғирлиги, катталиги турлича бўлган маятниклар узунлиги бир хил стерженларга-илгакларга илинтирилиб, ҳаракатга келтирилганда, бир хил тебраниш даврига эга бўлган. Бунда ҳодисанинг вужудга келиши кузатилаётган барча ҳолларида ундан аввал келаётган ҳолатларнинг фақат биттасигина такрорланади. Ана шунга таяниб, мазкур такрорланувчи ҳолат кузатилаётган ҳодисанинг вужудга келишининг сабаби бўлса керак, деган тарзда эҳтимолий хулоса чиқарилади. Ўхшашлик методи бўйича муҳокама юритиш схемаси қуйидаги кўринишга эга: ҳоллар ҳодиса вужудга келишдан аввал мавжуд бўлган ҳодиса ҳолатлар 1 2 3 АВС ДЕВ ВСД d d d Эҳтимол, В ҳолат d ҳодисанинг сабабидир. Демак, ўхшашлик методининг моҳиятини қуйидагича ифодаласа бўлади: Агар ҳодисанинг кузатилаётган ҳоллари учун фақат битта ҳолатгина умумий бўлса, ана шу ҳолат мазкур ҳодисанинг сабабидир. Ўхшашлик методининг амалга ошиш механизми қуйидаги мантиқий амалларни ишлатишни ўз ичига олади. Биринчидан, ўрганилаётган ҳодисанинг тахминий сабаблари ҳақида маълумотлар тўпланади. Бизнинг схемада бу А, В, С, Д, Е ҳолатлари d ҳодисасидан аввал келиб, унинг пайдо бўлишига сабаб бўлувчи ҳолатлар сифатида олиб қаралган. Уни «А, ёки В, ёки С, ёки Д, ёки Е d ҳодисасини келтириб чиқаради», шаклидаги дизъюнктив ҳукм деб қабул қилсак бўлади. Иккинчидан, мавжуд ҳолатлар ичидан кузатилаётган ҳодиса билан зарурий равишда боғланмаган, сабабий алоқадорликка хос белгиларга эга бўлмаган ҳолатлар чиқариб юборилади. Юқоридаги схемада d ҳодисаси биринчи ҳолда Д ва Е ҳолатлари, иккинчи ҳолда А ва С ҳолатлари, учинчи ҳолда А ва Е ҳолатлари бўлмаганда ҳам вужудга келаяпти. Ана шунинг учун улар зарурий равишда боғланмаган, ва, демак унинг сабаби бўла олмайдиган ҳолатлар сифатида муҳокамадан чиқариб юборилиши керак. Уни, «А ҳам, С ҳам, Д ҳам, Е ҳам d ҳодисасининг сабаби эмас», деган кўринишдаги инкор ҳукмдан иборат деб олишимиз мумкин. Бу амалдан кейин ҳодисанинг асл сабаби бўлиши мумкин бўлган ҳолатлар доираси қисқаради. Учинчидан, барча ҳоллар учун ўхшаш бўлган, ҳаммасида турғун равишда такрорланадиган ҳолат ажратиб олинади. Бизнинг схемада у В ҳолатидан иборат. Айнан ана шу ҳолат, кузатилган ҳолларда бошқа ўхшаш ҳолатлар бўлмагани учун, ҳодисанинг сабаби бўлса керак, деб тусмол қилинади. Юқорида содир этилган мантиқий амаллар натижаларини тўплаб, тартибга солсак, юритилган муҳокаманинг умумий схемаси айирувчи-қатъий силлогизмнинг тасдиқ-инкор ( tollendo ponens ) модуси шаклида эканлигини кўрамиз: А, ёки В, ёки С, ёки Д, ёки Е,  ҳодисасини келтириб чиқаради. А ҳам, С ҳам, Д ҳам, Е ҳам d ҳодисасининг сабаби эмас. Эҳтимол, В ҳолат d ҳодисанинг сабабидир. Бунинг символик ифодаси қуйидагича бўлади: р  q  r  s  t ,  p ,  r ,  s ,  t q Шуни айтиш керакки, ўхшашлик методидан фойдаланиб ҳосил қилинган хулосанинг асосланганлик даражаси кўп омилларга, хусусан, кузатиш ва эксперимент ўтказилаётган шароитларнинг хилма-хиллиги, кўриб чиқилаётган ҳолларнинг миқдори ва шу кабиларга боғлиқ. Агар ўхшаш ҳолат кузатилаётган ҳоллар сони қанчалик кўп бўлса, у ҳолат турли хил шароитларда ҳар хил бошқа ҳолатлар билан турлича комплексларда олинса, унинг вужудга келаётган ҳодисанинг сабаби бўлиши эҳтимоли ортади. Лекин, шунга қарамасдан бу метод воситасида олинган хулосанинг чинлиги эҳтимолий характерга эгалигича қолаверади. Тўлиқсиз индукция учун характерли бўлган тажрибанинг тугал бўла олмаслиги мана шунда намоён бўлади. Хусусан, ҳодисадан аввал келадиган ҳолатларнинг барчасини аниқлаш имконияти бўлмагани учун, ҳодисанинг асл сабаби бўлган ҳолат ана шу номаълум ҳолатлар ичида қолиб кетган бўлиши мумкин. Ана шунинг учун ҳам бизнинг мисолимиздаги барча кузатилган ҳолларда такрорланувчи В ҳолати бошқа ҳолатлар билан бир комплексда келадиган ёки ҳодисанинг асл сабаби бўлган номаълум Х ҳолатига эргашиб юрадиган ҳолат бўлиши мумкин. Ўхшашлик методини қўллаш натижасида олинган хулоса ҳодисадан аввал келадиган барча ҳолатлар аниқланганда, яъни сабаб бўлиши эҳтимол қилинган ҳолатлар ёпиқ системани ташкил этганда, шунингдек, бу ҳолатлар ўзаро бир-бирига таъсир ўтказмайди, деб олиб қаралгандагина чин бўлиши ва аргументлаш жараёнида ишончли асос сифатида қўлланилиши мумкин. Шунга қарамасдан ўхшашлик методи ҳодисанинг сабабини у ҳақда турли гипотезалар қуриш орқали аниқлашда муҳим аҳамиятга эга. Ундан илмий билишда жуда ҳам самарали фойдаланиш мумкин. Тафовут методи. Бу метод фақат иккита ҳол-ҳодисанинг вужудга келган ва келмаган ҳолларини таққослаш асосида ҳодисанинг сабабини аниқлаш усули бўлиб, унда мавжуд ҳоллар бир-биридан фақат битта ҳолат билан фарқ қилади: бирида ó éўқ, èêêèí÷èñèäà – áîð âà ôàқàò àíà øó ҳîëàò áîð ҳîëäàãèíà ҳîäèñà þçàãà êåëàäè. Àíà øóíèíã ó÷óí ҳàì ìàçêóð ҳîëàò êóçàòèëà¸òãàí ҳîäèñàíèíã ñàáàáè áўëñà êåðàê, äåá òàõìèí қèëèíàäè, ÿúíè ýҳòèìîëèé õóëîñà ҳîñèë қèëèíàäè. Óíèíã ñõåìàñè қóéèäàãè÷à: ҳоллар ҳодиса вужудга келишдан аввал мавжуд бўлган ҳолатлар ҳодиса 1 2 АСД АВСД - d Эҳòèìîë,  ҳîëàò d ҳîäèñà ñàáàáèäèð. Òàôîâóò ìåòîäèдан áèëèøíèíã òóðëè õèë ñîҳàëàðèäà êåíã ôîéäàëàíèëàäè. Ìàñàëàí, ÿõøè èøëà¸òãàí âà ÿõøè èøëàìà¸òãàí êîðõîíàëàð ñîëèøòèðèëèá, êîðõîíàíèíã ÿõøè èøëàìàñëèãè ñàáàáè àíèқëàíàäè. Ìåäèöèíàäà ýñà èêêèòà ҳàéâîíëàð ãóðóҳè – ýêñïåðèìåíò ўòêàçèëà¸òãàí âà íàçîðàò қèëóâ÷è ãóðóҳëàð қè¸ñ қèëèíèá, ýêñïåðèìåíò ўòêàçèëà¸òãàí ãóðҳäà ñèíàëãàí ïðåïàðàòíèíã ñàìàðàäîðëèê äàðàæàñè àíèқëàíèøè ìóìêèí. Áóíäà ҳàð èêêàëà ãóðóҳ áèð õèë øàðîèòäà ñàқëàíèá (À, Ñ, D ), ýêñïåðèìåíò äàâîìèäà áèòòàñèãà  ҳîëàòè қўøèëàäè. Áó ýñà àââàëãè ҳîëäà éўқ áўëãàí d ҳîäèñàñèíèíã âóæóäãà êåëèøèãà ñàáàб÷è áўëàäè. Ана шунга асосланиб, «Â ҳîëàòè d ҳîäèñàñè ñàáàáè áўëèøè ìóìêèí» äåãàí õóëîñàãà êåëèíàäè. Демак, тафовут методига мувофиқ, ҳодиса вужудга келаётган ва вужудга келмаётган ҳоллар улардан аввал келаётган ҳолатларнинг биттасидагина фарқ қилиб, қолганларида ўхшаш бўлса, ана шу битта ҳолат кузатилаётган ҳодисанинг сабабидир. Òàôîâóò ìåòîäèíèíã àìàëãà îøèø ìåõàíèçìè қóéèäàãè÷à èç÷èëëèêäàäèð. Áèðèí÷èäàí, d ҳîäèñàñèíèíã ñàáàáè áўëèøè ìóìêèí äåá òàõìèí қèëèíàäèãàí ҳîëàòëàð àíèқëàíàäè. Áèçíèíã ñõåìàäà óëàð À, Â, Ñ, D ëàðäàí èáîðàò áўëèá, äèçüþíêòèâ ҳóêì êўðèíèøèäà èôîäà қèëèíàäè: «À, ¸êè Â, ¸êè Ñ, ¸êè D ҳîëàòè d ҳîäèñàñè ñàáàáèäèð.» Èêêèí÷èäàí, ìàçêóð äèçüþêöèÿ àúçîëàðèäàí åòàðëè àñîñ ïðèíöèïèãà ìóâîôèқ êåëìàéäèãàíëàðè ÷èқàðèá òàøëàíàäè, ÿúíè, «À ҳàì, Ñ ҳàì, D ҳàì d ñàáàáè ýìàñ», äåá ҳèñîáëàíàäè. Ó÷èí÷èäàí, ҳîäèñàíèíã ñàáàáè áўëèøè ìóìêèí äåá òóñìîë қèëèíãàí ҳîëàòëàð è÷èäàí ôàқàò áèòòàñè îëèá қîëèíàäè âà ó ҳодисанинг ҳақиқий сабаби, деб ҳисобланади. Þқîðèäàãè ñõåìàäà áó  ҳîëàòèäèð. Äåìàê, òàôîâóò ìåòîäè áўéè÷à õóëîñà ÷èқàðèøíèíã ìàíòèқèé ìåõàíèçìè ҳàì àéèðóâ÷è-қàòúèé ñèëëîгèçìíèíã òàñäèқ-èíêîð ( tollendo ponens ) ìîäóñè øàêëèäà ýêàí. Óíè қóéèäàãè÷à ¸çèø ìóìêèí: À, ¸êè Â, ¸êè Ñ, ¸êè D d ҳîäèñàñèíè êåëòèðèá ÷èқàðàäè. À ҳàì, Ñ ҳàì, D ҳàì d ҳîäèñàñèíèíã ñàáàáè ýìàñ Эҳòèìîë,  ҳîëàò d ҳîäèñàñèíèíã ñàáàáèäèð. Óíèíã ñèìâîëèê èôîäàñè қóéèäàãè÷à: p  q  r  s,  p,  r,  s q Òàôîâóò ìåòîäè àñîñèäà ìóҳîêàìà þðèòèø ôàқàò ҳîäèñàäàí àââàë êåëàäèãàí ҳîëàòëàð òўïëàìè ¸ïèқ ñèñòåìàíè òàøêèë ýòãàíäà ҳàìäà óëàðíèíã áàð÷àси àíèқëàíãàíäà ÷èн õóëîñà áåðàäè. Ýìïиðèê áèëèø áîñқè÷èäà áóíè àìàëãà îøèðèøíèíã èëîæè éўқ. Ëåêèí, øóíãà қàðàìàñäàí, òàôîâóò ìåòîäè, ìóòàõàññèñëàð ôèêðè÷à, èíäóêòèâ õóëîñà ÷èқàðèøíèíã ýíã èøîí÷ëè õóëîñàâèé áèëèì áåðàäèãàí âîñèòàñè ҳèñîáëàíàäè âà øóíèíã ó÷óí ҳàì èëìèé áèëèøäà óíãà êўï ìóðîæààò қèëèíàäè. Éўëäîø ўçãàðèøëàð ìåòîäè. Áó ìåòîä ҳîäèñàäàí àââàë êåëà¸òãàí ҳîëàòëàðäàí áèðèíèíã ўçãàðèøè, қîëãàí ҳîëàòëàð ўçãàðìàñäàí қîëãàíäà, ҳîäèñàíèíã ўçãàðèøèãà îëèá êåëèøè êóçàòèëàäèãàí øàðîèòëàðäà қўëëàíèëàäè. Ўõøàøëèê âà òàôîâóò ìåòîäëàðè ҳîëàòëàðäàí áèðîрòàñèíèíã òàêðîðëàíèøè ¸êè éўқ áўëèøèíè қàéä ýòèøãà àñîñëàíãàí áўëèá, óëàð ñàáàáèé àëîқàäà áўëãàí ҳîäèñàëàðíè íåéòðàëëàøòèðèø ¸êè áîøқàëàðè áèëàí àëìàøòèðèø иложи бўлган шароитларда қўлланилиши ìóìêèí ýäè. Éўëäîø ўçãàðèøëàð ìåòîäèäàí áóíäàé âàçèÿòëàðäà ôîéäàëàíèá áўëìàéäè. Ìàñàëàí, òóøóí÷àíèíã ìàçìóíèíèíã ўçãàðèøè óíèíã ҳàæìèíèíã ўçãàðèøèãà òàúñèð êўðñàòèøиíè ўðãàíèøäà òóøóí÷àíèíã ìàçìóíèíè íåéòðàëëàøòèðèá, ÿúíè óíè òóøóí÷à ҳàæìè áèëàí áўëãàí áîғëàíèøèäàí «óçèá» îëèá áўëìàéäè. Õóääè øóíèíãäåê, àòðîô-ìóҳèòíèíã èíñîí îðãàíèçìèãà òàúñèðèíè òàäқèқ ýòèøäà àòðîô-ìóҳèòíèíã òàúñèðèíè èñòèñíî қèëèá áўëìàéäè, ÿúíè òàæðèáàäàí ÷èқàðèá òàøëàá áўëìàéäè. Áóíäàé ҳîëëàðäà ôàқàò éўëäîø ўçãàðèøëàð ìåòîäèäàíãèíà ôîéäàëàíèø ìóìêèí. Ó àââàë âà êåéèí êåëà¸òãàí ўçàðî áîғëèқ ҳîäèñàëàðäàãè éўëäîø ўçãàðèøëàðíè – áèðèíèíã ўçãàðèø èíòåíñèâëèãè âà äàðàæàñèíèíã èêêèí÷è ҳîäèñàäàãè ñîäèð áўëà¸òãàí ўçãàðèøëàðãà ìóâîôèқëèãèíè àíèқëàøãà èìêîíèÿò ÿðàòàäè. Éўëäîø ўçãàðèøëàð ìåòîäèга мувофиқ, бир ҳолатнинг ўзгариши ҳодисанинг ўзгаришига ҳам олиб келса, шу ҳолат кузатилаётган ҳодиса ўзгаришининг сабабидир. Éўëäîø ўçãàðèøëàð ìåòîäè ¸ðäàìèäà æóäà êўï қîíóíëàð, øó æóìëàäàí, ôèçèêàäàãè ãàçíèíã ҳàðîðàòè áèëàí óíèíã çè÷ëèãè, òîðòèøèш кучи áèëàí ìàñîôà, èқòèñîäè¸òäàãè òàëàá âà òàêëèô ўðòàñèäàãè áîғëàíèøëàð âà øó êàáèëàð ўðãàíèëàäè. Ҳîäèñàäàí àââàë êåëà¸òãàí ҳîëàòëàðíè À, Â. Ñ ëàð áèëàí, áó ҳîëàòëàðíèíã ўçãàðèøè äàðàæàñèíè 1,2,..., n áèëàí, ҳîäèñàíè d áèëàí áåëãèëàñàê, éўëäîø ўçãàðèøëàð ìåòîäèäà ìóҳîêàìà æàðà¸íèíèíã қóéèäàãè ñõåìà áўéè÷à àìàëãà îøèøèíè êўðàìèç: ҳоллар ҳодиса вужудга келишдан аввал мавжуд бўлган ҳолатлар ҳодиса 1 2 ... n АВС 1 АВС 2 ......... АВС n d 1 d 2 ... d n Эҳтимол, с ҳолат d ҳодиса сабабидир. Ìàñàëàí, Қó¸øíèíã äàñòëàáêè ҳîëàòäàãè àêòèâëèãè Ñ 1   ãà òåíã áўëãàíäà, Åðäà ðàäèàöèÿ äàðàæàñèíè d 1   äåá îëñàê, Қó¸ø àêòèâëèãèíèíã Ñ 2   äàðàæàñèãà êўòàðèëèøè Åðäàãè ðàäèàöèÿ äàðàæàñèíèíã ҳàì d 2   ãà÷à êўòàðèëèøèãà îëèá êåëàäè. Éўëäîø ўçãàðèøëàð ìåòîäèíèíã қўëëàíèøè ìàúëóì áèð øàðò-øàðîèòëàðãà ðèîÿ қèëèøíè òàқàçî ýòàäè. Áèðèí÷èäàí, ўðãàíèëà¸òãàí ҳîäèñàíèíã ñàáàáè áўëèøè ìóìêèí äåá ýҳòèìîë қèëèíãàí ҳîëàòëàð àíèқëàíèøè êåðàê. Áу ҳîëàòëàðíè À, Â, Ñ ëàð äåá ҳèñîáëàñàê, «À, ¸êè Â, ¸êè Ñ ҳîëàò d ҳîäèñàñèíè êåëòèðèá ÷èқàðàäè», äåãàí àéèðóâ÷è ҳóêì êўðèíèøèäàãè ôèêð ҳîñèë áўëàäè. Èêêèí÷èäàí, þқîðèäàãè ҳîëàòëàð è÷èäàí ñàáàáèé àëîқàäîðëèêíèнг áèð ìàúíîëè áўëèøè õóñóñèÿòèãà эга бўлиши, ÿúíè êîíêðåò ҳîëàòíèíã ўçãàðèøè ҳîäèñàäàãè êîíêðåò ўçãàðèøãà îëèá êåëèøè øàðòèãà ìóâîôèқ êåëìàéäèãàíëàðè ÷èқàðèá þáîðèëèøè (ýëèìèíàöèÿ қèëèíèøè) çàðóð. Þқîðèäàãè ñõåìàäà À âà  ҳîëàòëàðè àéíàí øóíäàé áўëèá, óëàð ìóҳîêàìà æàðà¸íèäàí ÷èқàðèá þáîðèëèøè êåðàê. Ó÷èí÷èäàí, ýëèìèíàöèÿäàí êåéèí қîëãàí ÿãîíà ҳîëàò àæðàòèá îëèíèá, óíèíã ўçãàðèøè ҳîäèñàíèíã ўçãàðèøèãà ñàáàáäèð, äåãàí õóëîñàãà êåëèíàäè. Áèçíèíã ñõåìàäà áóíäàé ҳîëàò С áўëèá, óíèíã С 1   äàí С n гача бўлган ўзгариш интенсивлиги ҳодисанинг d 1 дан d n гача бўлган ўзгариши интенсивлиги билан биргаликда кечаяпти. Йўлдош ўзгаришлар тўғри ва тескари йўналишларга (пропорционалликка) эга бўлиши мумкин. Тўғри йўналишдаги (пропорционалликдаги) боғланиш деганда, ҳодисадан аввал келадиган ҳолатнинг ўзгариш интенсивлигининг ортиши ҳодисанинг ўзгариши интенсивилигининг ортишига олиб келадиган алоқадорлик назарда тутилади. Масалан, Қуёшдаги доғнинг катталашиши магнит бўронининг кучайишига олиб келади. Тескари йўналишдаги (пропорционаликкдаги) боғланиш деганда эса, ҳодисадан аввал келаётган ҳолатнинг интенсивилигининг ортиши ҳодисанинг ўзгариш интенсивлигининг камайишига олиб келадиган алоқадорлик тушунилади. Масалан, тушунчанинг ҳажми кенгайтирилганда, унинг мазмуни тораяди. Йўлдош ўзгаришлар методи бўйича индуктив хулоса чиқаришнинг мантиқий шакли айирувчи- қатъий силлогизмнинг тасдиқ-инкор ( tollendo polens ) модуси кўринишида бўлади, яъни: А, ёки В, ёки С ҳолат d ни келтириб чиқаради. А ҳам, В ҳам d нинг сабаби эмас Эҳтимол, С ҳолат d ҳодиса сабабидир. Символик ифодаси:r q p r q p     , , Йўлдош ўзгаришлар методи бўйича олинадиган хулосанинг чин бўлиши эҳтимолини, ишончлилик даражасини орттириш учун бир қанча талабларга риоя этиш зарур. Хусусан, ҳодисанинг сабаби бўлиши мумкин деб ҳисобланган ҳолатлар сони иложи борича кўпроқ бўлиши, улар ҳақида тўпланган билимларнинг аниқлиги етарли даражада юқори бўлиши, ҳодисанинг ўзгариши билан ундан аввалги келаётган ҳолат ўртасидаги алоқадорлик доимий, зарурий ва бир маъноли бўлиши керак. Йўлдош ўзгаришлар методи ҳодисалар ўртасидаги сабабий алоқадорлик билан бир қаторда, функционал боғланишларни, масалан, ҳодисаларнинг миқдорий кўрсаткичларининг ўзгаришлари ўртасидаги боғлиқликни аниқлашга ҳам имкон беради. Бунда хар бир ҳодисанинг сифати ўзгармайдиган оралиқда унинг учун характерли бўлган ўзгаришлар интенсивлиги шкаласини ҳисобга олиш, яъни миқдорий ўзгаришларнинг берилган сифат ҳолати доирасидаги юқори ва қуйи чегараларини назарда тутган ҳолда иш юритиш муҳим аҳамият касб этади. Чунки, чегаралар зонасида ва ундан ташқарида миқдор ўзгаришлари сифат ўзгаришларига ўтади. Масалан, овқат керагича ейилганда, организм учун фойдали бўлади. Нормадан озгина ошгани унчалк сезилмайди. Лекин жуда кўп овқат еб қўйилганда, организмга зарар етади, ҳатто унинг ҳалок бўлишига олиб келади. Нормадан кам овқат ейиш ҳам организм учун зарарли. Демак, овқат истеъмол қилишнинг суткалик нормаси сақланиши, яъни ўзгаришлар интенсивлиги шкаласи ҳисобга олиниши зарур. Йўлдош ўзгаришлар методи ҳодисаларнинг сабабий, функционал алоқаларини ўрганишда юқоридаги кўрсатиб ўтилган шартларга амал қилганда яхши самара беради. Қолдиқлар методи. Бу метод ўрганиш объекти мураккаб ҳодисадан иборат бўлиб, биттасидан бошқа қисмларининг сабаблари аниқ булганда, ана шу қолган қисмни вужудга келтирувчи сабабни топиш мақсадида қўлланилади. Унинг муҳокама юритиш жараёнида амал қилиш схемаси қуйидагича: ҳоллар ҳодисадан аввал келиб, унинг айрим қисмларини вужудга келтирувчи ҳолатлар ҳодиса 1 2 3 АВС А В x , y , z x y Эҳтимол, С ҳолат z нинг сабабидир. Қолдиқлар методини қўллаш натижасида гелий, рубидий каби химиявий элеметлар, Нептун планетаси топилган ва бошқа турли соҳага оид кўп ҳодисалар аниқланган. Бу методни қўллаганда муҳокама юритиш жараёнининг қандай кечишини Нептун планетасининг кашф этилиши мисолида кўриб чиқамиз. Уран планетасининг ҳарататини кузатар эканлар, олимлар унинг ҳисоблаб чиқилгандан кўпроқ миқдорда оғишган орбита бўйлаб ҳаракат қилишини қайд этганлар. Маълумки, планетанинг оғишиш миқдорининг бир қисми унга шу пайтгача маълум бўлган планеталарнинг таъсир ўтказиши билан боғлиқ. Қолган қисмининг эса бошқа бир куч таъсирида бўлаётганини бу ерда тушуниб олиш қийин эмас. Олимлар, шу пайтгача номаълум планета мавжуд бўлиб, ана шунинг таъсирида Уран планетасининг оғишиш миқдори кўпаяётган бўлса керак, деган тахминий фикр билдиришган. Орадан маълум бир вақт ўтгандан кейин, Леверье ҳисоблаш йўли билан янги планетанинг- Нептуннинг жойлашишини айтиб беради. Ниҳоят И.   Галле 1846   йили янги қурилган телескоп ёрдамида уни осмон сферасидан топади. Агар Уран планетасига таъсир этувчи планеталарни А, В, С лар, Уран планетасининг умумий оғишиш миқдорини ташкил этувчи қисмларини а, в, с, d билан белгилаган ҳолда, оғишишнинг а миқдорини-А планетаси, в миқдорини-В планетаси, с миқдорини-С планетаси таъсири билан боғласак, унда d миқдори «Қандайдир номаълум Х планетаси мавжуд бўлиб, ана шуниинг таъсирида вужудга келса керак», деган хулосани ҳосил қилувчи муҳокаманинг амалга ошаётганини кўрамиз. Унинг формуласи қуйдагича бўлади: АВС лар а, в, с, d ларни келтириб чиқаради А а ни келтириб чиқаради В в ни келтириб чиқаради С с ни келтириб чиқаради Эҳтимол, қандайдир Х мавжуд бўлиб, у d ни келтириб чиқараётган бўлса керак. Демак, қолдиқлар методи моҳиятини шундай ифодалаш мумкин: агар ўрганилаётган мураккаб ҳодисани ташкил этувчи ҳодисанинг (ёки ҳодисанинг қисмининг) битта ҳолатдан бошқа ҳолатлар билан алоқаси зарурий характерга эга бўлмаса, ана шу қолдиқ ҳолат мазкур ҳодисанинг (ҳодиса қисмининг) сабаби бўлиши мумкин. Илмий индукциянинг бошқа методлари сингари, қолдиқлар методи ҳам эҳтимолий билим олиш воситаси ҳисобланади. Чиқарилаётган хулосанинг чин бўлиш эҳтимоли, биринчидан, ҳодисадан аввал келиб, унга таъсир ўтказаётган ҳолатлар ҳақидаги билимнинг қай даражада бўлиши, иккинчидан, ҳар бир ҳолат билан вужудга келаётган мураккаб ҳодиса ўртасидаги алоқадорлик зарурий ҳарактерга эга эканлигига аниқ ишоч ҳосил қилиш, учинчидан, конкрет ҳар бир ҳолат билан у сабаби бўлиб ҳисобланаётган ҳодиса қисми ўртасидаги алоқадорликнинг таъсодифий эмаслигини аниқлаш ва шу каби омилларни ҳисобга олган ҳолда ортади. Шундай қилиб, сабабий алоқадорликни аниқлашнинг биз кўриб чиққан индуктив методлари ўз мантиқий структурасига кўра етарли даражадаги мураккаб муҳокама юритиш усуллари бўлиб, уларда индуктив умумлаштириш дедуктив хулоса чиқариш иштирокида амалга ошади. Хусусан, дедукция тасодифий ҳолатларни муҳокама жараёнидан чиқариб ташлаш (элиминация қилиш) йўли билан (айирувчи-қатъий силлогизмнинг tollendo ponens модуси асосида) индуктив умумлаштириш йўналишини белгилашга, унинг хулосасининг асосланганлик, ишочлилик даражасининг ортишига ҳизмат қилади. Статистик умумлаштириш У тўлиқсиз индукциянинг алоҳида бир тури бўлиб, илмий индукция сингари, хулоса чиқаришда элиминация қилиш усулига, яъни кераксиз ҳолатларни муҳокамадан чиқариб ташлаш йўли билан керакли ҳолатларни ажратиб олишга асосланади. У оммавий тусга эга, кенг кўламда содир бўладиган ҳодисаларни ўрганишда қўлланилади. Масалан, у иқтисодий ривожланиш кўрсатгичларини ўрганиш, туғилиш ва ўлиш ҳақидаги маълумотларни тўплаш, таҳлил қилиш ва шу каби ҳолларда муваффақиятли қўлланилади. Оммавий тусдаги ҳодисаларни ўрганиш тасодифий белгилар, уларнинг мавжуд ҳодисаларда такрорланиши, кўламини аниқлашга ёрдам беради ва шу тариқа сабабий алоқаларни ўрнатишни осонлаштиради. Статистик умумлаштириш кўпроқ оммавий тусдаги ҳодисаларнинг микдорига тегишли маълумотларни тўплаш ва таҳлил қилиш, умумлаштириш билан боғлиқ. Бундай миқдорий малумотлар ҳодисалар тараққиётининг нисбаттан турғун тенденцияларини ўзида ифода қилгани ҳолда, уларнинг тарақиёт йуналишларини белгилашга, стратегик ва тактик аҳамиятга молик вазифаларни ҳал этишни ташкил қилишга ёрам беради. Масалан, у аҳолига хизмат кўрсатиш, турли ҳил касалликларнинг тарқалиши, қонунбузарлик каби ҳодсаларнинг олдини олиш мақсадида профилактика ишларини амалга оширишга имкон беради. Оммавий тусдаги ҳодисалар ҳақида уларни ёппасига қараб чиқиш йўли билан эмас, балки айримларини танлаб олиб ўрганиш асосида, уларга хос бўлган турғун белгилар, алоқалар, қонуниятларни мантиқан бутун синфга кўчириш орқали хулосалар ҳосил қилинади. Хулоса чиқариш бунда статистик умумлаштириш тарзида содир бўлади. Статистик умумлаштириш – тўлиқсиз индукция бўйича хулоса чиқаришдан иборат бўлиб, унда асосларда ўрганилаётган ҳодисалар гуруҳида-намунада муайян белгининг частотаси хақидаги миқдорий ахборот хулосада шу жинсдаги ҳодисаларнинг бутун синфига кўчирилади. Статистик умумлаштиришда асосда қайд этилган миқдорий маълумат ўз ичига қуйидагиларни олади: 1) оммавий тусдаги ҳодисаларнинг ўрганилаётган гуруҳи (намуна) ни ташкил этувчи ҳолларнинг умумий сони, 2) тадқиқотчини қизиқтираётган белгининг такрорланаётган ҳоллари сони 3) шу белгининг пайдо бўлиш частотаси. Статистик умумлаштиришнинг амалга ошиш сҳемасини қуриш учун қуйидаги шартли белгилардан фойдаланамиз: S-тадқиқ этилаётган ҳодисалар гуруҳи ёки намуна; Р - тадқиқодчини қизиқтираётган белги; n-кузатилаётган ҳолларнинг (намуна элементларининг) умумий сони; m-р белгиси хос бўлган ҳодисалар (ҳоллар) сони; f (p)-р белгисининг частотаси; К-популяция, яни оммавий тусдаги ҳодисаларнинг бутун синфи (белги частотаси ёйиладиган ҳодисалар синфи). S-намунада р белгисининг пайдо бўлиши частотаси n m га тенг. Уни n m f(p)  кўринишда ёзиш мумкин. Масалан, автомабиль аварияларининг 100   тадан 17   тасини ҳайдовчининг маст ҳолатда автомабилни бошқариши келтириб чиқаради, деб фараз қилайлик. Унда маст ҳолда ҳайдовчининг автомобилни бошқариши натижасида содир бўлган авария частотаси 17/100   ни, яъни 17% ни ташкил этади. Умумий ҳолда ҳодисаларни статистик таъсвирлашда р белгининг пойдо бўлиш частотаси 0   дан 1   гача бўлган интервалдаги қийматни ташкил этади.1 f(p) 0   Бунинг сабаби шундаки, статистик намунада (s) р белгининг пайдо бўлган ҳоллари сони (m) кузатилаётган элеметлар умумий сонидан (n) доимо кичик бўлади. Бунда n>m бўлгани ҳамда f (р) қиймати n m га тенг бўлгани учун, у доимо 1   дан кичик, 0   дан катта бўлади. 0 f(p)  ифодаси р белгисининг кузатилаётган ҳодисалардан бирортасига ҳам хос эмаслигини англатади. Ундан индуктив умумлаштириш асосида р белгиси бутун К синфига хос эмас, «деган умумий инкор ҳукм шакл»идаги хулоса чиқарилади. 1 f(p)  ифодаси эса р белгисининг кузатилаётган ҳодисаларнинг ҳар бирига, яъни намунага хос умумий ҳусусият эканлигини билдиради. Уни умумлаштириши асосида, яъни р белгисини S дан - намунадан К га-бутун синфга кўчириш (генерализация қилиш) асосида, «р к синфининг ҳар бир ҳодисасига хосдир», деган умумий тасдиқ ҳукм ҳосил қилинади. Юқорида таҳлил қилинган ҳоллардан келиб чиқиб, статистик умумлаштириш умумий схемасини қуйдагича ифодаласа бўлади. эга гa f(p) K эга гa f(p) S K S K   S Бу ифода р белгисининг кузатилаётган ҳодисалар синфи – S   да f частотаси билан такрорланишини билдиради. Бу ерда S   -   намуна К популяциянинг (предметларининг бутун синфининг) ичига кирувчи кичик синф бўлиб, у доимо К дан кичик бўлади. Бундан келиб чиқадиган хулоса шуки, р белгиси К популяциясида f частотаси билан учрайди. Статистик умумлаштириш тўлиқсиз индукциянинг бир тури бўлгани учун, унинг хулосаси эҳтимолий характерга эга билим бўлади. Хулосанинг чин бўлиши эҳтимолининг қай даражада бўлиши ўрганилган намунанинг популяцияга нисбатан қандай миқдорда бўлишига ҳамда репрезентативлигига, яъни популяцияни сифат жиҳатидан қандай гавдалантира олишига боғлиқ. Агар намунаниг хилма-хиллиги популяциянинг хилма-хиллигига қанча кўп мувофиқ келса, репрезентативлик шунча юқори даражада бўлади ва, демак, хулосанинг чин бўлиши эҳтимоли ортади. Бошқача айтганда, намунани ташкил этувчи элементлар популяциянинг (бутун синфнинг) турли-туман соҳаларининг вакиллари бўлса, унинг барча томонлари, хусусиятларини қамраб олса, хулосанинг чин фикрдан иборат бўлиш эҳтимоли ортади. Демак, ўрганилаётган намунанинг статистик тасвири аниқ бўлиши ва белги частотасининг популяцияга кўчирилиши мантиқан асосланган бўлиши хулосанинг чин фикрга яқин бўлишига, ундан билиш ва амалиётда самарали фойдаланишга имконият яратади. Индуктив хулоса чиқаришни таҳлил этишга якун ясар эканмиз, унинг дедукция билан бўлган алоқасини алоҳида таъкидлаб ўтиш зарур. Бу алоқадорлик худди анализ ва синтез ўртасидаги алоқадорлик каби зарурий характерга эга. Фалсафа, ва, демак, мантиқ илми тарақиёти давомида айрим мутафаккирлар билишда дедукциянинг ролига юқори баҳо бериб, уни тадқиқ этишга алоҳида эътибор қаратган бўлса (масалан, Аристотель, Декарт), бошқалари индукциянинг имкониятларини юқори деб ҳисоблаганлар (Демокрит, Сократ, Бэкон, Ж.С.   Милль), баъзилари эса уларни ўзаро боғлиқ ҳолда олиб қарашга уринган (Галилей, Гегель). Бунинг ўз сабаби бор. Индукция ва дедукция билишнинг турли босқичларида, турли хил билиш вазифаларини ҳал этишда турлича аҳамиятга эга бўлади. Хусусан, билишнинг дастлабки босқичларида, айниқса, тажриба натижаларини умумлаштириш жараёнида индукцияга кўпроқ мурожаат қилинади. Ана шунинг учун Ф.   Бэкон Янги даврда табиётшуносликнинг экспериментга асосланадиган йўналишлари ривожи учун индукция муҳим аҳамиятга эга, деб таъкидлаган. Билишнинг назарий босқичида, айниқса, аксиоматика қўлланиладиган ҳолларда, дедукцияга кўпроқ мурожаат қилинади. Математика ва мантикда бундай ҳоллар кўп учрайди. Ўз пайтида Декарт буни яхши асослаган. Лекин, шунга қарамасдан, билишнинг барча босқичлари, соҳалари, йўналишларида индуктив ва дедуктив хулоса чиқаришнинг ўзаро алоқадорлигини, бирининг иккинчисисиз мавжуд бўла олмаслигини кузатиш мумкин. Хусусан, дедуктив ҳуоса чиқаришнинг асосларини индуктив йўл билан ҳосил қилинган умумий билимлар ташкил этади. Ўз набатида, индукциянинг хулосасининг чинлиги дедукция ёрдамида текширилади. Индукция ва дедукциянинг объектив асосини борлиқдаги яккалик, жузъийлик ва умумийликнинг ўзаро алоқаси, уларнинг бирининг иккинчиси орқали намоён бўлиши ташкил этади. Дедукцияда фикримиз умумийликдан жузъийлик ва якаликка, индукцияда-яккалик ва жузъийликдан умумийликка қараб ҳаракатланади. Буни барча мутафаккирлар яхши тушунишган. Ана шунинг учун ҳам Аристотель дедукция назариясининг (силлогистик назариянинг) асосчиси сифатида индукциянинг билишдаги тутган ўрнини инкор этмаган. Худди шунингдек, Ф.   Бэкон, Ж.С.   Миллар индуктив методнинг жиддий тадқиқотчилари сифатида билишда дедукциянинг ўз ўрнига эга эканлигини таъкидлашган. Индукция ва дедукциянинг ўзаро алоқадорлигини биз илмий индукция методларининг қўлланилиши жараёнида кузатдик. Худди шундай, уни исботлаш ва рад этишда, илмий назарияларни қуришда ва шу кабиларга ҳам кўришимиз мумкин. АНАЛОГИЯ Аналогия (грек. - мослик, ўхшашлик) бавосита хулоса чиқаришнинг бир туридир. Дедуктив хулоса чиқаришда фикр умумийликдан хусусийликка қараб, индукцияда хусусийликдан умумийликка қараб ҳаракатланса, аналогияда эса бир хусусий ҳолатдан бошқа хусусий ҳолатга қараб ҳаракатланади. Аналогияда предметларнинг ўхшаш хоссаларига асосланиб хулоса чиқарилади. Табиат ва жамиятда объектив турли-туманлик билан бир қаторда, объектив ўхшашлик ҳам мавжуддир. Улар инсон онгида ўз ифодасини топади. Объектив реалликнинг турли сохаларига оид қонун ва қоидалар тузилиши жиҳатидан ўхшаш бўлса, улар акс эттирган воқеаликдаги турли нарса ва ҳодисалар ҳам маълум маънода ўхшаш бўлади. Аналогия бўйича хулоса чиқариш объектив реалликнинг чексиз кўринишлари ҳамда унда мавжуд бўлган турли системаларнинг хоссалари, муносабатлари, структураларидаги ўхшашликларга асосланади. Масалан, сайёралар, давлатлар, ижтимоий тузумлар моҳиятида ўхшашлик бор. Билишда муҳим ва номуҳим хоссалар ўхшашлиги асосида аналогия бўйича хулоса чиқарилади. Аналогия воситасида бир предметдан (моделдан) бошқа предметга (прототипга) ахборот ўтказилади. Хулоса асослари моделга, хулоса прототипга тааллуқли бўлади. Масалан, қадимги грекларнинг «Дедал ва Икар» афсонасида айтилишича, ота ва бола қулликдан озод бўлиш учун ўзларига қанот ясашади ва учиб кетишади. Бунда хулоса чиқариш қуйидаги кўринишда бўлади: Қуш тирик мавжудот, унинг қаноти бор, у учади. Инсон ҳам тирик мавжудот, унинг қаноти йўқ, у учмайди . Инсоннинг ҳам қаноти бўлса, у, эҳтимол учади. Аналогия бўйича хулоса чиқариш бошқа хулоса чиқаришлар каби асослардан, хулосадан ва асослар ҳамда хулоса ўртасидаги мантиқий алоқадан иборатдир. Унинг хулосаси эҳтимолий шаклда бўлиб, кейинги текширишларни талаб қилади Аниқ асослардан баъзан аниқ, баъзан эҳтимолий хулоса чиқади. Аналогия ўзининг объектив асосига эга. Булар предметлар, уларнинг хоссалари ўртасидаги алоқалар ва муносабатлардир. Хусусиятлар аналогияси ва муносабалар аналогияси. Моделдан прототипга ўтказилаётган ахборотнинг табиатига кўра аналогиянинг икки тури фарқланади: хусусиятлар аналогияси ва муносабатлар аналогияси. Хусусиятлар аналогиясида икки якка предмет ёки бир турдаги икки предметлар синфи ўхшаш белгиларига кўра ўзаро таққосланади. Ўхшаш белгиларга асосланиб, бирида мавжуд бўлган белгининг бошқасида ҳам бўлиши мумкинлиги ҳақида хулоса чиқарилади. Масалан, Ер ва Қуёш қатор муҳим хоссаларига кўра ўхшашдир, яъни улар бир сайёралар тизимига кирувчи осмон жисмларидир, иккиси ҳам ҳаракатда, кимёвий таркиби ҳам ўхшаш. Ана шу ўхшашликларга асосланиб олимлар Қуёшда топилган янги элемент-гелий Ерда ҳам бўлса керак, деган хулосага келганлар. Аналогия йўли билан чиқарилган бу хулосанинг чинлиги кўп ўтмай тасдиқланди – Ерда ҳам гелий элементи топилди. Бу мисолда икки предметнинг ўхшашлигига асосланиб, бирида мавжуд бўлган белгининг бошқасида ҳам борлиги ҳақида хулоса чиқарилди. Ўхшатилаётган предметларни А ва В ҳарфлари билан, белгиларни а, в, с, ҳарфлари билан ифода қилсак, хусусиятлар аналогиясини қуйидаги формула орқали ифодалаш мумкин: А предмети а, в, с, d белгиларга эга В предмети а, в, с белгиларга эга Эҳтимол, В предмети d белгига эгадир. Бу формула аналогия бўйича хулоса чиқаришнинг типик схемасидир. Унда бир предмет ҳақидаги билим шунга ўхшаш бошқа предмет ҳақидаги билимдан хулоса шаклида келтириб чиқарилади. Муносабатлар аналогиясида икки якка предмет, ёки бир турдаги икки предметлар синфи ўртасидаги муносабатларнинг ўхшашлигига асосланилади. Икки турдаги (а R b ) ва ( m R 1   n ) муносабатларни таққосласак, а- m га, b - n га ўхшаш эмас, лекин улар ўртасидаги R - R 1   муносабатларнинг ўхшашлиги бизга хулоса чиқариш имконини беради. Масалан, И.   Кеплер планеталар ҳаракатининг қонунини очганда, самовий жисмларнинг ўзаро тортишиш кучини инсонлар ўртасидаги муҳаббатга таққослайди, шу асосда астрономияга тортишиш кучи тушунчасини киритади. Муносабатлар аналогиясининг формуласи қуйидагича: F a R b m R 1 n Муносабатлар аналогиясида икки предметлар ўхшашлиги ҳақида эмас, икки предмет ўртасидаги муносабатни ўрганиш асосида бошқа икки предмет ўртасидаги муносабат ҳақида хулоса чиқарилади. Аналогияни турларга ажратганда хулосанинг аниқлик даражасига ҳам эътибор берилади. Шу жиҳатдан аналогияни қатъий (аниқ), қатъий бўлмаган ноаниқ ва хато аналогияга ажратамиз. Қатъий аналогиянинг ўзига хос хусусияти шундаки, кўчиралаётган ва ўхшатилаётган белгилар ўртасидаги алоқа зарурий бўлади. Аниқ фанларда, моделлаштиришда фикр қатъий аналогия шаклида юритилади. Аналогия моделлаштириш методининг мантқий асосини ташкил этади. Моделлаштиришда (конкрет ёки абстракт) объектлар моделларда, яъни шартли образлар, схемалар, объектнинг кичрайтирилган нусхаларида тадқиқ этилади. Маълум сабабларга кўра текширилаётган объектни табиий шароитларда ўрганиш қийин бўлганда ёки мумкин бўлмаганда моделлаштиришдан фойдаланилади. Бу ўз навбатида билиш жараёнини енгилаштиради. Моделларни уч турга бўлиш мумкин: 1. Табиий моделлар-ўрганилаётган объект билан бир турда бўлади ва ундан фақат ўлчамлари, жараёнларининг тезлиги ва баъзи ҳолларда ясалган материали билан фарқ қилади. 2. Математик моделлар-прототип (асл нусха) дан жисмоний тузилиши билан фарқ қилади, лекин прототип билан бир хил математик тасвирга эга бўлади. 3. Мантиқий математик моделлар-белгилардан иборат бўлиб абстракт модель ҳисобланади ва тафаккур жараёнини ўрганишда қўлланилади. Моделларнинг бу турларидан алоҳида-алоҳида ва биргаликда фойдаланилади. Сўнгги вақтларда моделлаштириш кўпинча компьютер воситасида амалга оширилмоқда. Масалан, янги автомобилнинг модели компьютерда ясалиб, унинг ўлчамлари, турли афзалликлари математик моделлаштириш воситасида аниқланади. Қатъий бўлмаган аналогияда ўхшаш бўлган ва кўчирилаётган белги ўртасидаги зарурий алоқа эҳтимоллик даражасига эга бўлади. Ижтимоий, тарихий воқеаларни ўрганишда ва аниқ, табиий фанларда илмий тадқиқот ишлари олиб борилганда фикр юритиш қатьий бўлмаган аналогия тарзида бўлади. Масалан, немис олими Шпенглернинг таъкидлашича, жамият ҳам тирик организмлар каби тўртта ривожланиш босқичини босиб ўтади. Булар: пайдо бўлиш, ривожланиш, етуклик даври ва емирилиш даври. Агар ёлғон ҳукмни 0   билан, чин ҳукмни 1   билан, хулосанинг эҳтимоллик даражасини Р (а) билан белгиласак, қатъий аналогияда Р (а)=1; қатъий бўлмаган аналогияда 1>Р (а)>0   бўлади. Аналогия бўйича чиқариладиган хулосанинг аниқлик даражасини ошириш учун, яъни хулосанинг чин бўлиш эҳтимолини ошириш учун маълум шартларга риоя қилиш зарур. Булар қуйидагилардан иборат: 1.   Таққосланаётган предметларнинг имкони борича кўпроқ ўхшаш белгилари аниқланиши лозим. Шунда хулосанинг чинлик даражаси, чин хулоса чиқариш имкони ортади. 2.   Таққосланаётган предметларнинг ўхшаш белгилари предметлар учун муҳим белгилар бўлиши керак. Шунда хулоса чин фикрга яқинлашади. 3.   Таққосланаётган предметларнинг кўчирилаётган белгиси билан бошқа белгилари зарурий алоқада бўлиши керак. Шунда хулосанинг ишонарли, аниқ бўлиш шартлари бажарилган бўлади. 4.   Таққосланаётган предметларнинг кўчирилаётган белгиси билан ўхшаш белгилари бир типда бўлиши керак. 5.   Таққосланаётгоан предметларнинг фарқ қилувчи белгиларининг миқдори кам бўлиши ва бу белгилар зарурий, муҳим бўлмаслиги шарт. Агар предметлар муҳим, зарурий белгилари билан бир- биридан фарқ қилса, аналогиянинг хулосаси хато бўлади. Юқоридаги қоидаларнинг бузилиши ёлғон аналогияга, яъни хато хулоса чиқишига сабаб бўлади. Ёлғон аналогияда хулосанинг чин бўлиш эҳтимоли 0 га тенг: Р (а)=0. Билиш жараёнида билиб ёки билмасдан ёлғон аналогияга йўл қўйилади. Турли хил иримларга ишониш (масалан, туз тўкилса, жанжал бўлади ва ҳоказо) ёлғон аналогияга яққол мисол бўлади. Бадиий адабиётдан, халқ оғзаки ижодидан аналогиянинг барча турларига кўплаб мисоллар келтириш мумкин. Масалан: «Йигит-сўзидан, йўлбарс-изидан қайтмас» мақоли. Аналогиянинг хулосалари бошқа хулоса чиқариш турлари каби билиш методи сифатида муҳим аҳамиятга эгадир. Билиш жараёни объектив реалликдаги предмет ва ҳодисаларнинг ташқи ва ички хоссаларини таққослаш, уларнинг узвий алоқасини аниқлашдан бошланади. Аналогияда таққослаш асосида ўхшаш, умумий хусусиятлар аниқланади, предметлар ва ҳодисалар ҳақидаги билимлар чуқурлашади ва конкретлаштирилади. Табиий ва ижтимоий фанларда аналогия турли ҳодисалар ҳақида ҳар-хил фаразларни, яъни гипотезаларни ҳосил қилиш ва баён этиш усули сифатида хизмат қилади. Маълумки, жуда кўп қонун-қоидалар дастлаб гипотеза шаклида баён қилинган бўлиб, унда хулоса чиқариш аналогия тарзида амалга оширилган. Икки предмет ва ҳодисани таққослаш, уларнинг ўхшаш томонларини аниқлаш янги билимлар ҳосил қилиш имконини беради. Аналогиядан инсон билимини кенгайтириш воситаси сифатида кенг фойдаланилади. Унинг хулосалари аниқ, эҳтимолдан холи бўлганда, исботлаш жараёнида ишлатилади. Мавзунинг таянч тушунчалари Хулоса чиқариш, мантиқан келиб чиқиш, асослар, хулоса, асосдан хулосага ўтиш, зарурий хулоса чиқариш, эҳтимолий хулоса чиқариш, дедуктив хулоса чиқариш, индуктив хулоса чиқариш, аналогия, бевосита хулоса чиқариш, билвосита хулоса чиқариш, силлогизм, силлогизм фигуралари, силлогизм фигураларининг модуслари, силлогистик хулоса чиқариш қоидалари, силлогизм аксиомаси, энтимема, мураккаб силлогизмлар, эпихейрема, сорит, мулоҳазалар мантиғи, нейтрал формулалар, айнан чин формулалар, натурал хулоса чиқариш системаси, предикатлар мантиғи, кузатиш, тажриба, эксперимент, тўлиқ индукция, тўлиқсиз индукция, оммабоп индукция, илмий индукция, сабабий алоқадорлик, ўхшашлик методи, тафовут методи, йўлдош ўзгаришлар методи, қолдиқлар методи, статистик умумлаштириш, хусусиятлар аналогияси, муносабатлар аналогияси, моделлаштириш.

Похожие

Мулоҳаза ва хулоса чиқариш
Илмий ишни юзага чикариш ва хаётга тадбик килиш
Тушунчанинг асосий шакллари 1
Мантик фанининг мавзуи ва ахамияти
Тараккиёт хакидаги фалсафий таълимот ва унинг табиий, техник фанлар учун ахамияти