Марказий осиёда дунёвий илмларнинг карор топиши - Философия - Рефераты

Марказий осиёда дунёвий илмларнинг карор топиши

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

239.5 KB

М арказй осиёда дунёвий илмларнинг қарор топиши Режа: 1. Марказий Осиёда юнон фалсафий меросинанг тарқалиш шарт-шароитлари 2. Марказий Осиё да тарқалган Юнон мантиқий таълимотлари

Ёшларимизни демократик руҳда тарбиялаш, уларни ҳар томонлама маданиятли, демократик жамият қуриш талабларига тўла жавоб бера оладиган, чуқур фикрлайдиган, ўткир зеҳнли, қобилиятли кишилар қилиб етиштириш вазифаси бугунги куннинг энг муҳим ва долзарб масалалардан биридир. Президентимизнинг фикрича, «Асрлар синовидан ўтган, улуғ аждодларимиз бизга қолдирган маънавий мерос орқали тафаккуримизни замонавий-умумбашарий руҳ билан бойитиш ҳаммамизнинг долзарб вазифамиздир» 1 . Дарҳақиқат, истиқлолимиз фалсафаси, аввало, ўтган замонлар фалсафасининг ижобий ютуқларига таянади 2 . Буюк мутафаккирларимиз қолдирган бой маданий мерос тарихимизнинг бир бўлаги, «Миллий истиқлол мафкурасининг маъно- мазмунини белгилайдиган асослардан бири»дир 3 . Шунингдек, қадимги Шарқ ва Юнон фалсафаси, ўрта аср Яқин ва Ўрта Шарқ, кейинги даврлар фалсафий таълимотлари ҳам миллий истиқлол мафкурасининг фалсафий-тарихий асосини ташкил этади. «Хусусан, Суқрот, Афлотун, Аристотел сингари мутафаккирларнинг асрлар давомида ўз қадр- қимматини йўқотмай келаётган фикрлари, жаҳон фалсафасининг ўрта асрлар ва янги замондаги намоёндалари қарашларида ҳам миллий истиқлол мафкураси тамойилларини асослаш ва бойитиш, уларга ҳаётий руҳ бағишлашда муҳим аҳамият касб этади» 4 . Ана шунинг учун ҳам бугунги кунда ўтмишдошларимиз юксак маданий даражасини, маънавий камолотини ўрганиш алоҳида аҳамиятга эга. «Асрлар давомида, - деб таъкидлайди Президент И.А.Каримов, - халқимиз умумбашарий, умуминсоний қадриятлар тамойилига улкан ҳисса қўшган. Турли миллат вакилларига ҳурмат, улар билан баҳамжиҳат яшаш, диний бағрикенглик, дунёвий билимларга интилиш, ўзга халқларнинг илғор тажрибалари ва маданиятларини ўрганиш каби хусусиятлар ҳам халқимизда азалдан мужассам» 5 . 1 Каримов И. А. Миллий мафкура ҳақида. –Т.: Ўзбекистон, 2000. 16 - б. 2 Қаранг: Файзуллаев О.Ф. Фалсафа. Халқ сўзи. –2003. 06.02. №31. 3 Миллий истиқлол ғояси: асосий тушунча ва тамойиллар. –Т.: Ўзбекистон, 2000. 47 - б. 4 Миллий истиқлол ғояси: асосий тушунча ва тамойиллар. –Т.: Ўзбекистон, 2000. 48 - б. 5 Каримов И. А. Миллий истиқлол мафкураси – халқ эътиқоди ва буюк келажакка ишончдир. «Фидокор» газетаси мухбири саволларига жавоблар. –Т.: Ўзбекистон, 2000. 2-б.

«Нур Шарқдан» дейилган экан қадим юнон нақлларидан бирида. Дарҳақиқат, «ақл қуёши – маърифат Машриқда туғилиб, Мағрибга йўл олгандир» 6 . Санъат ва маданият дастлаб Хитой, Ҳиндистон, Марказий Осиё каби ўлкаларда вужудга келиб, сўнг эса Ғарбга тарқалди. Шуни мамнуният билан қ айд этиш керакки, «Бугунги Европанинг холисликни ушлаган энг машҳур олимлари Ғарбдаги қадим антик маданиятининг майдонга келишида Хоразм сарҳадларида кўз очган зардуштийлик таълимотининг ҳал қилувчи таъсирини кўрадилар» 7 . «Аристотелдан уч-тўрт аср аввал Хоразмда я ратилган «Авесто» китобида диалектика асослари изоҳлаб берилган. «…«Авесто»да «Фикр Сўз – Амал» тамойили билиш назарияси, гносеологиянинг замин тартибидан дарак беради … «Авесто» жаҳонда кейинги ривожланиб кетган фалсафа соҳасидаги дастлабки асардир ҳамда барча фанларнинг бир жам ҳолатда, яъни интеграл кўринишда баён этган умумий қомусий китобдир» 8 . “Авесто” ҳам Шарқ, ҳам Ғарбда фалсафий фикр тараққиётига катта таъсир ўтказган асарлар қаторига киради. Хусусан, буюк немис классик шоири Гётенинг ижодида Зардўшт таълимотининг таъсирини пайқаб олиш қийин эмас. Унинг “Зардўшт ҳақидаги гаплар” китоби орқали Оврўпода Зардўшт шахси кашф этилди 9 . Шарқ ва Ғарб оламини юнон илму-фани, хусусан, юнон мантиғи билан таништириш, уни ривожлантириш борасида буюк мутафаккир-ларимиз Абу Наср Форобий, Абу Али ибн Сино, Абу Райҳон Беруний, Ал- Хоразмийларнинг хизматлари бениҳоят буюкдир. Марказий Осиёда юнон фалсафий меросинанг тарқалиш шарт-шароитлари Марказий Осиёда юнон фалсафий меросинанг тарқалиши масаласининг аниқ жавобини топмаган, аниқлаштиришга муҳтож жиҳатлари ҳалигача мавжуддир. Хусусан, қандай қилиб антик давр маданияти, фалсафаси ва 6 Қосимов Б. Асллик //Тафаккур карвонлари. –Т.: Маънавият, 1999. 4 - б. 7 Ўша асар. 4 - б. 8 Файзуллаев О. Ўзбекистон: қадимги фанимиз ва ҳозирги замон //Муло қ от. –2002. -№3. 4 - б. 9 Қаранг: Тоҳир Карим - Муқаддас “Авесто” изидан // Тошкент, “Чўлпон” нашриёти, 2000, 66-бет.

фани Ғарбда эмас, Шарқда тарқалди, деган саволга тўла жавоб йўқ. Баъзи тадқиқотчилар фикрича, Яқин ва Ўрта Шарқ мамлакатларида илк Ўрта асрларда маданий юксалишнинг сабабларидан бири антик давр фани ва фалсафаси анъаналарининг бу худудда тарқалиши учун қулай шароитнинг мавжуд бўлганлигидадир. Антик даврнинг охириги келиб, Рим империясининг шарқий қисми унинг ғарбий қисмига қараганда ривожланиш даражаси бўйича нисбатан юқорироқ даражада эди. Бу ҳолат кўп жиҳатдан Византия империясининг нисбатан турғун ривожланишига имкон берган. Яқин Шарқдаги форс давлати сосонийлар династияси даврида ( III-VII асрлар ) янги куч-қудрат касб этган. Олмонлар учун улар эгаллаб олган Рим империясининг ғарбий ярмини ташкил этувчи мамлакатлар маданияти қандай аҳамиятга эга бўлган бўлса, форс давлати ва Византия маданияти араблар учун шундай қимматга эга бўлган. 10 Яна шуни таъкидлаш зарурки, Ўрта Ер денгизи худуди тарихида нафақат эллинистик даврда, балки Рим даврида ҳам Яқин Шарқ мамлакатларининг грек тилида гаплашувчи шарқий қисмида фалсафа ва фан лотин тилида гаплашувчи ғарбий қисмидагига қараганда кенгроқ тарқалган. У ерда Афина ва Александриядан бошқа илмий, фалсафий марказлар ҳам вужудга келган бўлиб, уларда кўп зиёлилар аристотелизм, платонизм, неоплатонизм ғояларини, шунингдек антик даврнинг қатор табиий-илмий таълимотларини муайян даражада муқаддаслаштирган ва тарғиб қилганлар. Ана шундай марказлардан бири Сурияда бўлиб, унда эллин маданияти Яқин Шарқ маданиятини билан тутушиб кетган. Шуниси диққатга сазоварки, неоплатонизмнинг Порфирий ва Ямвлих каби вакиллари келиб чиқишига кўра Суриялик бўлган. Византия даврида Сурияда Эдессе мактаби равнақ топган ва V асрда у бу даврга келиб Афинада 10 Қаранг.: Соколов В.В. Средневековая философия. – М., 1979, 191-192- бетлар.

ўз фаолиятини тугатаётган перепатитизмни жонлантирган ва уни тарғиб қилувчи марказга айланган. Византияда христиан-православие диний мафкурасининг ғалаба қилиши натижасида унга ғоявий жиҳатдан зид бўлган аристотелизм мактаби тақибга учради ва 489 йили император Зенон бу мактабни ёпиш тўғрисида фармойиш берди. 529 йили эса Византиянинг бошқа имератори Юстиниан худди шу сабабга кўра Афинадаги охирги фалсафий мактабни-неплатонизм мактабини ёпишга буйруқ берди. Несториан ва монофизит файласуфларининг буюк хизмати шунда бўлдики, улар антик фалсафаси ва илмий меросини сақлаб қолишди ва уни Яқин Шарқнинг маданий марказларига тарқатишди. Бу, хусусан фалсафий ва илмий асарларнинг қадимги грек тилидан сурён тилига (қисман форс тилига) таржима қилинишида ўз ифодасини топди. Араб халифалиги даврида, айниқса Бағдод халифалиги даврида бу жараён кенг қулоч ёйди ва чуқурлашди. Бунга қулай шароит яратган бир қанча омиллар мавжуд. Хусусан, халифаликда кучли давлат ҳокимяти мавжуд бўлиб, у илм-фанни системали, марказлашган тарзда тарқатиш ва ривожлантиришга имкон берарди. Иккинчидан, Яқин ва Ўрта Шарқ мамлакатларида мусулмончилик эътиқоди ва мафкураси ҳали догматлашишга улгурмаган эди. 11 Бунда ислом динининг илм-фанга нисбатан ижобий муносабати ҳам муҳим аҳамиятга эга бўлган. Яқин Шарқ мамлакатларида VIII-XII асрларда илм ходимларига катта ҳурмат ва эътибор билан қарашган. Мана шундай шароитларга кўра Бағдод халифалигига кирувчи мамлакатлар антик маданиятнинг ворисига айландилар. Кўп миллатли Бағдода антик дунё мутафаккирларининг асарларининг сурён тилидан араб тилига таржима қилиниши жараёни жадал суръатлар билан амалга оша бошлади. Халифа Маъмун даврида “Донолик уйи” нинг ташкил этилиши бу жараённи янада тезлаштирди. 11 Қаранг: ўша асар, 205-бет.

Шуни айтиш керакки, Бағдод халифалигидаги олимларнинг жуда кўпчилиги келиб чиқишига кўра Марказий Осиёликлар эди. Уларнинг илм- фан билан шуғулланиши учун зарур шарт-шароитлар ҳудуда етарли эди. Хусусан, қ адимги маданият макони бўлган Марказий Осиёнинг қулай географик жойлашиши, табиати, иқлими минтиқада ижтимоий-иқтисодий тараққиётнинг аввалроқ бошланишини ва жадал суръатлар билан амалга ошишини таъминлади. У Шарқ билан Ғарбни, хусусан Юнонистон ва Рим, Мессопотамия, Эрон, Миср, Ҳиндистон ва Хитойни боғловчи, турли халқлар маданиятини бир-бири билан қўшувчи ҳалқа вазифасини ўтади. Бу ҳолат Марказий Осиёда турли мамлакатлар ва халқлар эришган маданий ютуқларнинг жамланишига синтезланиши яхши маданий анъаналарни, айниқса, эллинизм маданияти анъаналарини давом эттириш ва ривожлантиришга ва шу тариқа маданиятни юқорироқ босқичга кўтаришига қулай шароит яратди. Эллинизм – иқтисодий, ижтимоий, сиёсий, мафкуравий ва маданий ҳаётда грек ва Марказий Осиё халқларининг хусусиятларини ўзида мужассамлантирган тарихий реалликдир. Эллинистик маданиятнинг шаклланишида Шарқ катта роль ўйнади. Александр Македонскийнинг ҳарбий юришлари давомида Юнонлар Ўрта Осиёда ривож топган илм-фанни, айниқса фалакиёт, риёзиёт, тиббиётни 12 , ўзига хос қишлоқ хўжалигининг мавжудлигини, ўзларига таниш бўлмаган экин экиш, ҳосил олиш усулларини кўрдилар. Айниқса бир-бири билан алоқаси кам бўлган мустақил шаҳар- давлатлар тузуми шароитида яшашга ўрганган босқинчилар Шарқда ягона давлат, йўлга қўйилган савдо алоқалари, шаҳарлараро яхши йўллар, умумий дин, ибрат олишга арзигулик яна кўп нарсаларнинг борлигини кўрдилар. Умумий тил эса умумий маданият яратишнинг омили бўлди. Юнонистонлик мутафаккир Афлотун ўзининг асарида шундай ёзади: «Биз эллинликлар варварлардан олган ҳамма нарсани ўзимизники қилиб олишимиз ва яна уни 12 Муминов И. М. Естественнонаучная и общественно-философская мысл ь IX - X веков в Средней Азии //Материалы по истории прогрессивной общественно-философской мысли в Узбекистане. –Ташкент: Фан, 19 76, с . 7.

камолот чуққисига кўтаришимиз керак» 13 . Бундан Шарқ халқларининг маданият, илм-фан соҳаси эришган ютуқларини салмоқли эканлигини унинг инсоният маданияти ривожлантиришдаги ўзига хос ўрнига эга эканлигини англаб олиш қийин эмас. Минтақамизнинг араблар томонидан босиб олиниши иқтисодий, сиёсий, ижтимоий ҳаётда бир қатор ўзгаришларга сабаб бўлди. Хусусан, кўп ўтмай Ғарбда Испаниядан Шарқда то Хитой чегарасича бўлган минтақани ўз ичига олган буюк Халифалик давлати вужудга келди. Натижада майда давлатлар ўртасидаги низоларнинг барҳам топиши, халифаликнинг умумжаҳон савдо алоқасида иштирок этиши, умумий пул алоқаси, ислом дунёсидаги халқлар билан тенг ҳуқуқли иқтисодий, маданий алоқада бўлиши каби ҳодисалар содир бўлди, тараққиётнинг юқори даражасига эришилди. VIII аср охири – IX асрнинг ўраталарига келиб араб халифалиги Шарқда энг кучли ривож топган империяга айланди 14 . Ислом динининг кенг тарғиб қилиниши, масжидларнинг қурилиши, шариат қонун-қоидаларининг жорий қилиниши натижасида Яқин ва Ўрта Шарқ халқларининг маънавий ҳаётида ислом мустаҳкам ўрин эгаллади. Исломий қадриятларнинг умуминсоний қадриятлар билан уйғун-лашиб кетиши бу жараёнда муҳим аҳамиятга эга бўлди. Шуни айтиш керакки, ислом диний ақидаларининг кенг тарғиб этилиши ва ҳукмрон мавқени эгаллашига қарамай, маҳаллий халқларнинг маданияти, халифаликка ва хусусан, Яқин Шарқдаги араб мамлакатларининг маданий ривожига катта ижобий таъсир кўрсатди. Академик М.М.Хайруллаев такидлаганидек «Қадимги ҳинд, эрон, араб, юнон маданий бойликлари қоришиб, адабиётларда «мусулмон маданияти» деб ном олган маданий қатлам вужудга келди. Қадимги маданият анъаналарига ниҳоятда бой бўлган Ўрта Осиёда мустақилликка эришган халқ бу давр ичида ўз 13 Хайруллаев М. М. Ўрта Осиёда илк уйғониш даври маданияти. –Т.: Фан, 1994 , 10 - б. 14 Қаранг: ўша асар, 10-бет.

маданиятини юксакликка кўтара олди. Шаҳарлар, шаҳар маданиятининг тез ривожи ҳамда маданий алоқаларининг кучайиши самараси бўлган уйғониш, Ренесанс шу даврда бошланди, Ўрта Осиё илм, маънавият тарихда мисли кўрилмаган намуналар яратди 15 . Босиб олинган ўлкалардаги иқтисодий, маданий алоқаларнинг таъсири остида халифаликнинг марказий «ўлкаларида қулдорлик муносабатлар билан бирга феодал муносабатлар ҳам жадал суръатлар билан ривожланиб борди» 16 . Бу даврда яшаб ижод этган алломалар, олимлар янги диний ғоя-лар, қарашларни қабул қилганлар, ўзлаштирганлар. Ўрта аср мутафаккирларидан ал-Форобий, Абу Абдуллоҳ ал-Хоразмий, Ибн Сино, ал-Беруний, Ибн Рушд ва бошқаларнинг ўз асарларини «Аллоҳ» номи билан бошлаб, унинг номи билан тугатишлари фикримизнинг далилидир. Худди шу ҳолат бу даврда яшаб ижод этган мутафаккирлар фалсафий дунёқарашининг ўзига хос тарзда шаклланишига ҳам сабаб бўлди 17 . Шу кунгача IX-XII асрда Ўрта Осиё халқларининг ижтимоий, иқтисодий, маданий, тарихий ҳаётини ўрганишга бағишлаб жуда кўплаб асарлар, илмий мақолалар ёзилган 18 . VIII аср иккинчи ва IX аср биринчи яримларида Яқин ва Ўрта Шарқ мамлакатларида дунёвий билимлар тез ривожланди. IX асрдаёқ дунёвий фанлар халифалик давлатларида тобора кўпроқ тарқала бошлади. Уларнинг сони кўп бўлиб, айрим мутафаккирлар томонидан таснифланган.Хусусан, ўрта аср улуғ араб мутафаккири Ибн Халдун таснифида “фанлар икки турга бўлинади: 15 Ўша асар. –11 б. 16 Грюнебаум Г. Э. Классический ислам. –М.: Наука, 1998. –С. 119. 17 Қаранг: Файзихўжаева Д. И. IX - XII асрларда Марказий Осиё мутафаккирларининг матиққа оид қарашларида исботлаш муаммолари: Автореф. дис. … ф.ф.н. –Т., 1999. –14 б. 18 Масалан, қаранг: Философское наследие народов Средней Азии и борьба идей. –Т.: Фан, 1988.

1. Табиий фанлар, улар ақл кўзи билан эгалланади. 2. Анъанавий фанлар, улар ким асос солганига қараб тақлид қилиб ўрганилади» 19 . Шарқ мамлакатларида илмлар тизимида фалсафа ва мантиқ алоҳида ўрин тутиб, мутафаккирлар уларнинг муаммоларини тадқиқ қилишга катта аҳамият берганлар. Бу анъана ўзининг чуқур тарихий илдизларига эга. Хусусан , Шарқ фалсафаси ва мантиқининг ривожланишида Аристотел асарлари муҳим ғоявий манба бўлиб хизмат қилган. Ўз навбатида, Аристотелнинг фалсафий мероси ва умуман, юнонистон илму фани Шарқ фалсафий тафаккуридан озуқа олган. Милоддан аввалги VII асрлардан бошлаб қадимги Юнонистонда Шарқ мамлакатларининг маданияти эришган ютуқларни ўрганиш асосида фалсафа ва бошқа турли соҳаларга оид илмий билимлар тараққий эта бошлади. Юнон файласуфлари табиат ҳодисалари билан бир қаторда инсоннинг руҳий ҳаёти жараёнларини, хусусан, сезги ва тафаккурини ўрганишга эътибор бердилар. Диалектиканинг асосчиларидан бири маш-ҳур файласуф Гераклит (м.о. 540- 480 йй.), атомистик назариянинг асосчиси Демокрит (м.о. 460-370 йй.) асарларида билиш жараёни ва унинг айрим томонлари тўғрисида билдирилган муҳим фикрларни кўрамиз 20 . Антик фалсафадан ўрта аср Шарқ фалсафасига ўтишни ўрганишнинг ҳам ўзига хос хусусиятлари мавжуд. Бу муаммоларни ҳал қилиш учун, аввалам бор, Платон ва Аристотел фалсафаси Шарқ мутафаккирларини қайси ғоялари билан ўзига жалб қилганлигини, бу ғоялардан қайсилари уларнинг таълимотларига асос бўлганлигини аниқлаш зарур. Бу Марказий Осиё мутафаккирларининг дунёқарашларини, тафаккур қилиш усулини тўғри тушунишга ёрдам беради. 19 Избранные произведения мыслителей стран Ближнего и Среднего Востока. –М.: Соцгиз, 1961 , с. 622. Материалы по истории прогрессивной общественно-философской мысли в Узбекистане. –Ташкент: Фан, 1976, Хайруллаев М. М. Ўрта Осиёда илк уйғониш даври маданияти. –Тошкент: Фан, 1994 ; Логико- гносеологиеские идеи мыслителей С редней Азии. –Т.: Фан, 1981. 20 Қаранг: Материалисты древней Греции. –М., 1955. –С. 51.

«Маълумки эрадан олдин IV асарларда македониялик Скандар (А. Македонский) томонидан Ўрта Осиёнинг босиб олиниши натижада бу ерда деярли бир ярим аср давомида Селевкитлар бошчилигидаги грек-македония давлати ҳукмрон бўлган эди. Бу Ўрта Осиё халқ л арининг қадимги юнон маданияти билан биринчи бор танишувига саба б бўлди» 21 . Антик фалсафадан Шарқ фалсафасига ўтишда Платон ва Аристотел таълимотининг Шарқ, жумладан Марказий Осиё мутафаккирларининг дунёқараши билан ўзаро туташиб кетиши яққол кўринади. Бу ҳақида тарихчи Иброҳим Ма з кур қуйидаги фикрларни билдиради: «Агар мусулмон файласуфлари Аристотелни унинг китоблари ва перипатетиклар мактаби вакилларининг асарлари орқали билганда эди, улар бизга қолдирган таълимотларидан ўзгача таълимот қолдиришлари шубҳасиз эди. Лекин «биринчи муаллим» орқасида Александрия мактабининг мавжудлиги уларга кучли таъсир кўрсатди. Александрия мактаби бу файласуфлар билан бевосита шуғулланди ва турли таълимотларни тадқиқ этиб, уларни диний талабларга мос равишда ўзгартириб чиқди. Агар Аристотел арабларга неоплатониклар талқинида маълум эканлигини эътиборга олсак, мусулмон файласуфларининг Аристотелни унинг энг яқин шогирдлари Порфирий, Темистий, Аммоний ва Давид Арманскийларга нисбатан кўпроқ билганликлари тушунарли бўлади. Мусулмон файласуфларининг фикрича, Александрия мактаби вакилларининг шарҳлари Аристотел таълимотига қўшимча ҳисобланади» 22 . Бизнингча, Платон ва Аристотел таълимотларининг ўрта асрда Яқин Шарқда кенг тарқалиши, уларнинг турли ғоявий оқимлар томонидан ўзлаштирилиши ҳар икки Юнон мутафаккири дунёқарашларининг кенглиги, тизимли экани, изчиллиги билан изоҳланади. Маълумки, Шарқда Афлотун (Платон, эр. ав. 427-347) таълимоти ниҳоятда машҳур бўлган. Айниқса, унинг сиёсий таълимоти кўплаб 21 Хайруллаев М. М. Ўрта Осиё илк уйғониш даври маданияти. –Тошкент: Фан, 1994. 25 - б. 22 С. Н. Григорян. Средневековая философия народов Ближнего и Среднего Востока. –М., 1966. с . 84.

мутафаккирлар томонидан чуқур ўрганилган. Ал-Форобийнинг ижтимоий- сиёсий қарашларида ҳам Афлотун ғояларининг таъсирини кузатиш мумкин. Бу даврда риёзиётга бўлган қизиқишнинг кучайиши (баъзи мутазиллийлар ва «соф биродарлар») Пифагор ва неопифагорчилар таълимотининг ҳам Яқин ва Ўрта Шарқ кенг тарқалишига ва ундаги мистик ғояларнинг ўзлаштирилишига сабаб бўлди. «Қадимги юноннинг машҳур мутафаккирлари Платон, Аристотел, Евклид, Архимед, Гален, Гиппократ, Порфирий, Сократ кабиларнинг фалсафа, риёзиёт, фалакиёт, табобат, шеърият, мантиқ илми ва руҳшу- носликка оид асарлари мусулмон оламида кенг тарқалди» 23 . Қадимги Юнон фалсафий меросининг Яқин ва Ўрта Шарқдаги турли ғоявий–фалсафий оқимларнинг шаклланиши ва ривожланишига кўрсат-ган сезиларли таъсири айниқса, Шарқ мутафаккирларининг фалсафий ва мантиқий таълимотларида яққол намоён бўлди. Яқин ва Ўрта Шарқ мутафаккирлари араб ислом дунёси сиёсий истилолари тугатар-тугатмас юнон маданияти, табиатшунослиги ва фалсафасини қунт билан ўзлаш- тиришга киришди. У даврда кўплаб илмий ва фалсафий асарлар таржима қилиниб, уларга шарҳлар ёзилди. Антик давр файласуфлари асарларининг юнончадан сурён тилига дастлабки таржима қилиниши V асрга тўғри келади. 457 йилда яшаб ўтган Ибасу Порфирийнинг «Введение» («Кириш») асарини таржима қилди. VIII асрга келиб юнон мутафаккирларининг асарлари сурёндан арабчага таржима қилина бошланди. IX асрдан бошлаб Аристотел ва бошқа Юнон муалифларининг илмий асарларини Сурия тилидан, шуниндек юнонча асл нусхасидан араб тилига таржима қилиш ишлари жадаллашди. IX аср илмий таржима фаолиятининг энг юксак даври ҳисобланади. Араб тили барча соҳаларда - фан, фалсафа ва ҳуқуқшуносликда мустаҳкам ўрин эгаллади. Халифа ал-Маъмун даврида Бағдодда ва халифаликини бошқа шаҳарларида юнонлар илмий-фалсафий маросими ўрганишга қизиқиш янада 23 Хайруллаев М. М. Ўрта Осиёда илк уйғониш даври маданияти. –Токент: Фан, 1994. 2 - 6.

ортди, илмий муассасалар, хусусан дониш-мандлар уйи, илмий кутубхона, расадхоналар қурилди 24 . Халифа Маъмун даврида илмий ва таржимонлик фаолияти айниқса гуллаб-яшнади. Бағдодда суриялик христианларнинг юнон фани ва фалсафасига оид асарларни таржима қилишида таржимонлар мактабининг раҳбари, уста таржимон Хунайн ибн Исхоқ (810-877 йй.)нинг хизматлари улкан бўлган. Бу мактабда китоблар асосан юнон-чадан сурия тилига таржима қилинган. Унинг ўғли Исхоқ ибн Хунайн (910-911 йй.) даврида араб тилига таржима қилинган рисолалар сони янада кўпайди. Хусусан Евклид, Аристотел, Гиппократ, Архимед, Апполоний, Гален каби юнон олимларининг тиббиёт ва тарихга оид қатор китоблари таржима қилинди. Аристотел асарлари таржимонларидан бири Абу Машр Батта ибн Юнус бўлиб, у Яқин Шарқда мантиқ илмининг йирик мутахассиси сифатида шуҳрат қозонди. Ибн Юнус Аристотелнинг «Иккинчи аналитика», «Поэтика» асарларини таржима қилган. Аристотелнинг мантиқий-илмий ишларининг таржима қилиниши ва уларнинг Шарқ таҳлилчилари томонидан шарҳланиши, шунингдек, араб мутафаккирларнинг ажойиб мантиқий ишлари Фарангистон ва Испанияда XII - XIII асрларда араб илмий адабиётларини ўзлаштиришга йўналтирилган таржима фаолиятида муҳим ўрин тутган. Таржима қилинган асарлар Яқин ва Ўрта Шарқ мутафаккирлари, шу жумладан, Марказий Осиёнинг олимлари томонидан чуқур ўзлаш-тирилди ва ривожлантирилди. Таржимонлар Аристотел асарларини яхшироқ тушуниш учун унинг шарҳловчилари Теофраст, Аммоний Саккас, Александр Афродезийский ва Гален асарларини ҳам таржима қилганлар. Шунга қарамасдан, Яқин ва Ўрта Шарққа Аристотелнинг баъзи асарлари бузилган кўринишда, унга ёт бўлган унсурлар билан қўшилган ҳолда кириб келди. Лекин Ф. Т. Фадеевнинг таъкидлашича, мантиққа оид асарларнинг таржимаси ахлоқ ва метафизикага оид асарларга қараганда асл нусхага 24 Хайруллаев М. М. Ўрта Осиёда илк уйғониш даври маданияти. Тошкент: Фан, 1994 , 25 - б.

яқинлиги билан ажралиб турган 25 . Марказий Осиё да тарқалган Юнон мантиқий таълимотлари Қадимги юнонистонда мантиқ масалалари, дастлаб, Пармениднинг «Табиат тўғрисида» асарида, Элейлик Зеноннинг апорияларида, Гераклит таълимотида у ёки бу даражада кўриб чиқилган. Аристотелгача бўлган мантиқий таълимотлар ичида Демокритнинг мантиқий таълимоти, Сократнинг индуктив методи ва Платоннинг диалектикаси диққатга сазовордир. Демокрит (эр. ав. 460-370) мантиқий таълимотида фикрнинг чинлиги масаласи муҳим ўрин тутади. У кўпроқ индукция ва аналогияни ўрганишга эътибор беради, ҳақиқатни билиш учун якка буюмларни кузатиш, ҳис қилиш орқали умумлаштириш зарур, деб таъкидлайди. Ҳукмни субъект ва предикатнинг ўзаро алоқасидан иборат, деб таърифлайди. У етарли асос қонунини онтологик асосда тушунтиради. Демокритнинг мантиқий таълимоти кейинчалик Аристотел ва Ф. Бэкон таълимотларига сезиларли таъсир кўрсатган. Сократ (эр. ав. 469-399) таълимотига кўра буюмларнинг моҳиятини билиб бўлмайди. Инсон, аввало, ўз-ўзини билиши керак. Билим умумийлик тўғрисидаги тушунчадир. Ҳақиқатни аниқлаш учун ўзига хос усул даркор. Бу усул воситасида ўрганилаётган буюм ҳақида умумий тушунча ҳосил қилинади ва шу тушунчага асосланиб буюм ҳақида фикр юритилади. Ҳақиқатни аниқлаш учун мухолиф фикридаги зиддиятлар ўрганилади. Предмет ҳақидаги тушунчалар зиддиятли бўлса, демак билим юзаки бўлади. Сократ ҳақиқатни аниқлашда индукция ва дефинициядан фойдаланишни тавсия этади. Индукция - кундалик ҳаётдаги якка мисоллар асосида умумий тушунчаларни ҳосил қилиш усулидир. Дефиниция - баҳс жараёнида 25 Фадеев Ф. Т. Античное философское наследие в арабоязичной науке IX - XI вв.: Дисс. … канд. фил. наук. – Т., 1993.

тушунчаларни таърифлашдан иборат. Бу усулни Сократ «майевтика» деб атайди. Платон (эр. ав. 427-347) устози Сократнинг, умумий тушунчалар буюмларнинг моҳиятини ифодалайди, деган фикрини давом эттиради. У умумий тушунчаларни буюмлардан ва инсонлардан ажралган мутлақ ғоялар сифатида талқин қилади, уларни бирламчи деб билади. У ҳукмни тафаккурнинг асосий элементи деб ҳисоблайди. Ҳукм эга ва кесимнинг бирлигидан иборат бўлиб, тасдиқ ёки инкор маънони билдиради. Агар ҳукмда бирлашиши мумкин бўлмаган тушунчалар бирлаштирилса, у хато бўлади. Платон ҳукмларни ташкил этувчи тушунчаларни пирамида шаклида тасвирлайди. Пирамиданинг учига эзгулик тушунчасини қўяди. Борлиқ, ўзгариш, сукунат, айният, тафовут тушунчаларини энг универсал тушунчалар, деб таърифлайди. Чин билимга интуиция орқали эришилади. Платон дефиниция масаласига катта эътибор берган, якин жинс ва тур белгисини кўрсатиш орқали таърифлаш усулини, тушунчаларни дихотомик булишни билган. Платон тўғри тафаккурнинг асосий қонунларини таърифлаб бермаган бўлса ҳам, уларнинг моҳиятини тушунган. Масалан, контрадиктор тушунчалар, ҳукмлар, бир вақтда бир хил муносабатда бир буюмга нисбатан чин бўла олмаслигини таъкидлаган. «Евтидем» диалогидаги «бир нарсанинг ҳам бўлиши, ҳам бҳлмаслиги мумкин эмас», даган фикри унинг нозидлик қонунини билганлигидан далолат беради. Мантиқ илмининг алоҳида фан сифатида шаклланиши Аристотелнинг номи билан боғлиқдир. Аристотел (эр. авв. 384-322) ўз давридаги табиатшунослик ва фалсафий билимларни умумлаштирган ҳолда, фалсафий масалаларни бир тизимга солиб, уларни изчил тарзда ёритди ҳамда тафаккурнинг мантиқий шакл ва қонуниятлари, усуллари ҳақида мукаммал таълимотни яратди. Хусусан, у фалсафа фанини онтология, гносеология,

мантиқ, психология, этика, эстетика каби илмларни ўз ичига олувчи яхлит тизим сифатида биринчи бор ўз асарларида баён этди. Аристотел тафаккурнинг мантиқий шакл ва қонуниятлари ҳақида-ги илмни «Аналитика» (хулоса чиқариш ҳақидаги таълимот) ва «Аподиктика» (исботлаш ҳақидаги таълимот)га ажратди. Аристотел мантиғи асос-эътибори билан хулоса чиқариш ва исботлаш назариясидир. Хулоса чиқариш кўпроқ аналитик тамойилларига асосланади ва бу жиҳатдан олганда, Аристотелнинг мантиқий таълимотини математик категориялар ва усулларни фалсафий умумлаштириш натижасида вужудга келган, деб ҳисоблаш мумкин бўлади. Шу билан бирга Аристотел тафаккурнинг бошқа шакл, қонуният-лари, усуллари тўғрисида ва, умуман, турли фалсафий масалаларга оид кўп асарлар ёзиб қолдирган. Унинг шогирдлари мутафаккирнинг мантиққа оид асарларини тўплаб ва тизимга солиб, унга «Органон» (билим, фикрлаш қуроли) номини бердилар. «Органон» Аристотелнинг бевосита тафаккур шакллари тўғрисидаги олти асарини ўз ичига олади: 1) «Категория»лар асарида тушунчалар, уларнинг турлари, асоси, энг умумий илмий тушунчалар – категориялар, уларнинг илмий қиймати баён этилади; 2) «Талқин ҳақида» деб номланувчи илмий асар ҳукмлар ҳақидаги таълимотни, хусусан, уларнинг тузилиши, турлари, аҳамияти, фикрлаш жараёнида тутган ўрни каби масалаларни ўз ичига олади; 3) «Биринчи Аналитика» асарида мантиқий тафаккурнинг энг муҳим шакли – хулоса чиқариш, унинг таркибий қисмлари, турли усул ва хиллари каби жуда кўп масалалар баён этилган; 4) «Иккинчи Аналитика» асарида хулоса чиқариш билан боғлиқ бўлган фалсафий исботлаш назарияси, хусусан, исботлашнинг асослари, тузилиши, турлари, ҳарактери, алоҳида аҳами-яти каби қатор масалалар изчил ёритилган; 5) «Топика» китоби фикрлаш жараёнида фойдаланиладиган турли мантиқий категориялар, усуллар, йўл-йўриқларни таҳлил этишга бағишланган; 6) «Софистик раддиялар ҳақида» асарида Аристотел муҳокама юритиш жараёнида вужудга келадиган турли нотўғри хулосалар, уларнинг сабаблари, турлари, зарари ва уларни аниқлаш ҳамда тўғрилаш йўллари

ҳақида сўз юритади. Аристотелнинг «Органон»ига кирмаган бошқа асарлари ҳам, айниқса, уч китоби: «Жон ҳақида», «Физика», «Риторика» мантиқ илмининг турли масалаларига оид фикрларга бой. Аристотелнинг энг муҳим фалсафий асари - «Метафизика»да ҳам мантиқнинг асосий элементлари, шу жумладан, тафаккур қонунлари хусусида фикр юритилади. Аристотел кашф этган ва изоҳлаб берган тафаккурнинг уч мантиқий қонуни: 1) айният, 2) нозидлик 3) учинчиси истисно қонуни ҳақидаги мулоҳазалар айнан ана шу «Метафизика» асарида баён этилган. Яна шуни алоҳида таъкидлаш зарурки, Аристотел бу асарида «тафаккур шакллари ва қонунларини уларнинг тилдаги (нутқий) ифодалари» 26 билан боғлаб текширган. Аристотел фалсафий таълимотини ва, айниқса, унинг мантиқий системасини, қадимги дунёдаги фалсафий фикрлар эволюциясининг натижаси деб ҳисоблаш зарур. Аристотел «Аналитика»ларда тилни тадқиқот объектига айлантирди ва унда тилнинг ички тузилиши сифатида таҳлил қилган нарсаси мантиқан тўғри хулосалаш (силлогизмлар, далил-исботлар) бўлди. Тил барча академик фанларнинг бир қисмини ташкил этгани, аниқроғи, фан ўз тилига эга бўлгани туфайли, мантиқий тўғри хулосалашнинг тадқиқи ҳам улар учун умумий бўлиб ҳисобланади 27 . Фалсафа тарихидан маълумки, фалсафа фанини услубий жиҳатдан тадқиқ этиш билан биринчи бўлиб Сократ ва Платон шуғулланганлар. Аристотелнинг диалектика ва мантиғи уларни танқидий ишлаб чиқишдан ҳосил бўлган. Бу икки қадимий юнон файласуфларининг фикрича, диалектика нарсаларнинг моҳиятини, ҳақиқатни билиш қуролидир ва айнан шу жиҳатидан мантиқ билан узвий алоқада бўлиб, Аристотел «Органон»ининг ўзагини ташкил этади. Аристотелдан кейин унинг фалсафасини, жумладан мантиғини шарҳлаш, тушунтириш ва айрим қоидаларини ишлаб чиқиш билан шу- ғулланувчи файласуфлар мактаби вужудга келган. Бу мактабнинг вакиллари 26 Ахманов А. С. Логические учение Аристотеля. –М., 1960. –С. 74. 27 Shirbe G., Gilje N. The history of philosophy. Polity press . -2002. -С. 131.

фалсафа тарихида «перипатетиклар» (Аристотелчилар) деган ном билан машҳурдирлар. Қадимий даврда «Аналитикалар»га анча кенг шарҳларни перипатетиклардан А.Афродизийский (эр. ав. II - III ), Фелистий, Пафлогонский (эр. ав. IV ), Филипон, Проб, Аммоний, Гермейлар берганлар. «А.Афродизийскийнинг шарҳларининг бошқа шарҳлардан ажралиб турувчи хислати шундаки, у стоикларнинг пропозицонал мантиғини баъзан Аристотелнинг дедуктив силлогистикасига нисбатан метасистема сифатида қўллайди» 28 . Аристотелдан сўнг бир неча ўн йилликлардан кейин майдонга чиққан стоицизм фалсафасида мантиқ том маънода илмнинг бир қисмини ташкил қилувчи махсус фан сифатида тушунилган. Мантиқнинг вазифаси, Аристотел талқинида, изоҳ манбалари бў-либ хизмат қилишга қодир бўлган элементларга айланувчи усулларни ўрганиш ва кўрсатишдан иборат. Аристотел ўзининг асосий мақсадини тўғри хулоса чиқариш санъати ҳақида маълумот беришдира деб тушунади. Бу санъат ҳақидаги таълимотни Аристотел «фан» деб атайди. Лекин бу атамани Аристотел «илмнинг махсус соҳасини эмас, балки кенг маънода исботлаш шартлари, унинг кўринишлари, даражалари, умумий қоидаларини аниқлашга имкон берадиган тадқиқот сифатида қўллайди» 29 . Шу ерда мантиқда билишнинг тадқиқ объектлари Аристотелни ўз ҳолича, ёпиқ ҳолатда эмас, балки фан, ақл, интуиция ёрдамида аниқ- ланадиган умумий қонуниятлар элементлари сифатида қизиқтиришини айтиб ўтиш ўринлидир. «Мантиқ» сўзининг пайдо бўлиши ҳақида гапирадиган бўлсак, унинг биричи бор Демокритнинг «Мантиқ ҳақида ёки қонун» 30 асарида ишлатганини кўрамиз. Лекин бу терминининг доимий қўлланишига эл- линистлар, платончилар, перипатетиклар ва, айниқса, стоикчилар сабаб 28 Луканин Р. К. Органон Аристотеля. -М.: Наука, 1980, -С. 12. 29 Ўша асар . - С . 6. 30 Sext, Emp. Adv. Math . VII . 16.

бўлганлар. Шу билан бирга стоикчилар грамматикани (синтаксис) ва фалсафий мушоҳада тилини мантиқнинг таркибига киритдилар ҳамда риторика ва диалектикани матиқ билан узвий боғлиқ илм турлари сифатида ажратдилар. Хусусан «Риторика деб – яхши муҳокама қилишни, диалектика деб эса, савол-жавоблар орқали вужудга келадиган тортишувлар қоидалари ҳақидаги фанни тушундилар» 31 . Баъзи тадқиқотчиларинг таъкидлашича, «… стоикчилар мантиқ илмининг айрим масалаларини таҳлил қилишда Аристотелдан ўзиб кетган» 32 . Бу фикрга қўшилса бўлади. Ҳақиқатан ҳам Аристотелнинг фикрлаш хақидаги илми билан анъанавий мантиқ илмини аралаштириб бўлмайди. Анъанавий мантиқ илми - турли тарихий давр ва йўналишдаги мантиқий тизимларнинг алоҳида элементларининг йиғиндиси хисобланади. Унинг вужудга келишишга Аристотел мантиғи ҳамда перипатетикларнинг, стоикчиларнинг, неоплатоникларнинг, схоластларнинг мантиқий қарашлари асос бўлган. Аристотелнинг мантиқ масалаларини қараб чиқишга бағишланган барча асарларини ўрганиш шуни кўрсатадики, унинг мантиқий тадқи- қотларида уч хил муаммога алоҳида эътибор қаратилади: 1. Эҳтимолий билимнинг мавжуд бўлиш усули ҳақидаги масала. Мантиқий тадқиқотнинг бу бўлимини Аристотел «Диалектика» деб атайди. Бу масалани «Топика» асарида кўриб чиқади. 2. Эҳтимолий бўлмаган, ишончли билимнинг мавжудлигининг икки асосий усули ҳақидаги масала. Улар таърифлаш ва исботлашдир. 3. Билим асосларини топиш усули масаласи; бу - индукциядир. Аристотел фикрича «диалектика» ўз хулосалари билан билимни нотўғри элементлардан танқидий «тозалашга» олиб боради, ақлни чин асосларни бевосита кўриб чиқишга тайёрлайди. Бу икки мақсадга эҳти-молий 31 Луканин Р. К. Органон Аристотеля. –М.: Наука, 1984. –С. 5. 32 Масалан қаранг: Бурабаев М. С. Основные идеи и общая характеристика логической проблематики Аль- Фараби //О логическом учении Аль-Фараби. Из-во «Наука» Казахской ССР. –Алма Ата, 1987. –С. 68.

билиш қоидаларини солиштириш йўли билан таҳлил қилиш, тарихан маълум таълимотлар ва уларда мавжуд зиддиятларни аниқлаш орқали эришилади. Аристотелнинг таъкидлашича, мантиқ нафақат эхтимолий, балки ишончли билим олишнинг усулларини ҳам тадқиқ қилади. Бу қисмни, юқорида айтиб ўрганимиздек, таърифлаш ва исботлаш назариясидан иборат, деб тушунтиради. Шунингдек, Аристотел мантиқни янги билимлар ҳосил қилишга олиб келувчи хулоса чиқариш ва ҳақиқатни исботлаш қуроли тўғриси-даги фан сифатида талқин этади. Унинча, янги билим олиш усулларини ўрганиш «исботлаш ҳақидаги илмнинг вазифаси» 33 . Ўз моҳиятига кўра Аристотелнинг мантиқий таълимоти – бу силлогизм, яъни дедуктив хулоса чиқариш тўғрисидаги таълимотдир. Мантиқ, Аристотел фикрича, «ҳақиқатни, чин фикрни ёлғондан ажратиш учун хизмат қилиши керак» 34 . Ҳақиқат – бу фикрнинг борлиққа, яъни предмет ва ҳодисалар, улар ўртасидаги муносабатларга мос келишидир. Ёлғон эса фикрнинг реал, объектив нарсаларга, уларнинг боғла- нишларига мос келмаслиги, уларни нотўғри акс эттириши, бузиб кўрсатиши натижасида вужудга келади. Демак, Аристотел фикрича, тафаккур шакллари, уларнинг алоқалари субъектив равишда, яъни инсоннинг хоҳиши билан эмас, балки объектив борлиқ билан белгиланувчи зарурий ҳодисадир. Шунинг учун ҳам, мантиқий шакл ва қонунлар объектив ҳарактерга эга деб ҳисобланади. Тафаккурга хос бўлган бу табиий қонунларга риоя этиш, улар асосида фикр юритиш, ҳақиқатни аниқлаш билишнинг энг муҳим шартларидир. Аристотелнинг фалсафий, умумманитиқий таълимоти ҳақидаги таҳлилга якун ясаб, қуйидагиларни айтиш мумкин: 1) Мантиқ Аристотел фалсафсининг таркибий қисми бўлиб ҳисоб- ланади; 33 Аристотель. Сочинение в четырех томах. Т.2. –М., 1978. I 24а. -С. 10-11. 34 Метафизика. IV 4, 1008 a 34-36.

2) Мантиқ ҳақидаги Аристотел таълимоти асосан унинг «Органон»ида баён этилган; 3) Аристотел мантиқий тадқиқотларининг муҳим бир қисмини «Аналитикалар» ташкил этади. Унда Аристотел ўзининг мантиқий таъ- лимотининг ўзагини – силлогизм назариясини баён қилади. Аристотел фикрига кўра, унинг «Аналитикалар»и «Исбот тўғри-сидаги ва исботловчи фандир» 35 . «Исбот, ўз навбатида, ҳар қандай фаннинг муҳим таркибий қисмини ташкил этади ва шу маънода у билан айнандир» 36 . Шу билан бир қаторда «Аналитикалар»да тадқиқ этиладиган предмет «Аналитик фан» бўлиб ҳам ҳисобланади. «Аналитикалар»и-нинг бошланишида Аристотел, аввал, силлогизм устида ва фақат ундан сўнг исботлаш устида тўхталиш зарурлиги ҳақида ёзади; чунки «исботлаш маълум маънода силлогизмдан иборат; лекин ҳар қандай силлогизм ҳам исботлаш бўла олмайди» 37 . Шунинг учун ҳам кейинчалик Аристотелнинг аналитика дефинициясини инкор қилиши ва «Биринчи аналитика»да силлогизм ҳақида соф ҳолда, «Иккинчи Аналитика»да унинг исботлашда қўлланилиши тўғрисида гапириши деярли анъанага айланиб қолган. «Аналитикалар» предметини мана шундай тушуниш натижасида Аристотел бир йўла икки мақсадга эришади: бир томондан, силлогизмни, унинг табиатини формал мантиқ нуқтаи назаридан талқин қилишда қулайликка эга бўлади. Бошқа томондан эса, «Аристотел мантиғининг аподиктика ва диалектика каби фикр мазмунини ҳисобга оладиган соҳалари ўзларининг мустақил фан сифатидаги аҳамиятини йўқотмайди» 38 . Аристотел мантиқий таълимотида силлогистик хулоса чиқаришга катта эътибор берилишининг сабабларидан бири, бизнингча, силлогизмнинг қадимги давр фалсафаси олдида турган бош вазифани ҳал этиш билан узвий боғлиқлигидир. Бу бош вазифа оламнинг яхлит космологик-онтологик моделини яратишдан иборат. Уни антик дунё мутафаккирлари оламнинг 35 Арестотель. Первая Аналитика. Сочинение в четырёх томах. Т.2. -М: -1978 I 1,24 а, II 2 19, 99 в 17. 36 Ўша асар. II в, 19, 99в 17. 37 Аристотель. Первая Аналитика. Сочинение в четырёх томах. Т-2 М: -1978. II , 30-35. 38 Луканин Р. К. Органон Аристотеля. -Москва: Наука, 1984. –С. 83.

бирлиги негизида ётадиган бошланғич умумий асосни – субстанцияни топиб, борлиқдаги турли хил жузъий нарса ва ҳодисаларнинг вужудга келиш сабабини ана шу субстанциядан келиб чиқиб тушунтириш орқали ҳал этишган. Бунда фикрнинг умумийликдан (субстанциядан) жузъийликка (якка нарса ва ҳодисаларга) қараб йўна-лишини кузатамиз. Бу ерда, қадимги дунёда мантиқ илмининг пайдо бўли-шида, юқорида таъкидлаб ўтганимиздек, нотиқлик санъати ва риёзиётнинг алоҳида ўринга эгалигини ҳам яна бир бор ёдга олиш ўринлидир. Аристотел фикрича билимда қўлланилаётган мухокамаларнинг схемаси асосан риёзиёт фанлари бўлмиш: арифметика, геометрия, оптика - умуман олганда ҳамма фанларнинг объектни тадқиқ этиш сабабларини, яъни «нима учун?», «нима учун бор?» 39 каби саволларига жавоб бериб, уларни исботлаш тарзида бўлади. Маълумки, риёзиётнинг асоси дедуктив-аксиоматик методдир. Унда дедуктив-аксиоматик тизимнинг жузъий ҳарактерга эга бўлган тушунчалари, теоремалари, постулатлари, шу тизимнинг бошланғич тушунчаларидан келтириб чиқарилди. Евклид геометрияси ана шундай дедуктив-аксиоматик тизимнинг классик намунасидир. Дедукциянинг силлогистик хулоса чиқариш усули эканлигини ҳисобга олсак, Аристотелнинг нима учун силлогистик назариясни яратишга алоҳида эътибор берганлигини ва уни «Аналитикалар»ида ўрганишга киришганлигининг сабаби аён бўлади. Силлогистик хулоса чиқариш тўғрисида Аристотел шундай деб ёзади: «Силлогизм бирдан ортиқ фикрлардан иборат мулоҳаза бўлиб, бу фикрлар бирикмасидан мазмунли, тасодифий эмас, балки зарурий бўлган бошқа фикр келиб чиқади» 40 . «Биринчи Аналитика»сида силлогизмга берган Стагиритнинг бу таърифига жуда кўп тадқиқотчилар ўз эътиборларини қаратганлар ва уни шарҳлашга уринганлар. «Аподиктик хулоса чиқаришлар билан боғлиқ шакл ва қоидалар, - деб ёзади, хусусан, Г. Мейер, - диалектик 39 Аристотель. Вторая Аналитика. I 14, 79а 18-21. 40 Аристотель. Сочинение в четырех томах. Т .2. – Москва : Мысл , 1978. I 29. 10-15.

хулоса чиқаришлар каби бир-бирига яхши боғланган. Бу мантиқни алоҳида, татбиқи билан боғлиқ бўлмаган ҳолда ўрганиш керак. У «Биринчи Аналитика»да силлогизмнинг кўриб чиқи-лиши билан боғлиқ бошланғич нуқтаи назарни ташкил қилади» 41 . Аристотел мантиғининг бошқа бир тадқиқотчиси В.Виндель-банднинг таъкидлашича, Аристотел силлогизм назариясининг бош ғояси, тамойили - бу нарсалар табиатидаги умумийликни, яъни улардаги ифодаланадиган моҳият, ёки маълум хусусият сабаби ва асосини ўрганиш ҳисобланади. Ҳақиқатан ҳам, Аналитика, Аристотелнинг уқтиришича, нарсаларни уларнинг моҳияти ва сабаблари орқали билиш йўлини ифодалайди. Сабаб ва оқибатлар занжири мутафаккир фикрича, фалсафанинг ўзига хос предметини ташкил қилувчи биринчи сабабларни билиш заруриятини англашга имкон беради. «Аналитикалар» биринчи навбатда тўғри фикрлашнинг меъёрий қоидаларини тушунтирувчи асар сифатида қиммат-лидир 42 . Аналитиканинг асосий вазифаси фалсафада билиш, тўғри фикрлаш усули тўғрисида бошланғич умумий тассаввур беришдир. Бу жиҳатдан олганда, мантиқ фанининг вазифаси жузъийликни умумийликдан келтириб чиқариш. «Тажрибанинг мақсади эса оламнинг заруриятини мантиқий тушунишдан иборат» 43 . Асосида ана шу принцип ётувчи таҳлил «Аналитикалар» бирлиги ва таркибининг асосини ташкил қилади. Уларда барча нарсага ва, умуман, мантиққа охир-оқибатда аналитик фан сифатида ёндашиш ҳақидаги фикр илгари сурилади. Аналитика фанининг муҳим принциплари қаторига анализ ва синтез ҳам киради. Улардан илк бор пифагорчи Архелай фойдаланган. Унинг таъкидлашича, «риёзиёт тушунчалари нарсаларнинг биринчи асосларини синтез қилишдан иборат» 44 . Аристотелнинг силлогизм тизимини таҳлил қилиши ҳам 41 Meyer H. Syllogistic oles Arustoteles. Mubingen, 1986, Mh I HI, S. 2-3. 42 Луканин Р. К. Органон Аристотеля. -Москва: Наука, 1984, -С. 83. 43 Виндельбанд В. История древней философии. –М., 1911. –212 с. 44 Луканин Р. К. Органон Аристотеля. –Москва: Наука, 1984. –С. 84.

эътиборимизини ўзига тортади. Силлогистик назариянинг яратилиши Аристотелнинг буюк хизматидир. Софистлар қисман бўлса ҳам ритоик хулоса чиқариш тўғрисида баъзи маълумотларни тўплаган бўлсалар-да, аммо силлогизм ва унинг формал томони ҳақида ҳеч нарса айтмаганлар. Шунинг учун Стагирит: «Биз кўп вақтимизни ва кучимизни режасиз шу саволни қидиришига сарфладик» 45 , дейди. Силлогизм термини биринчи бор Платон асарларида қўлланилган. Сократ ҳам индуктив хулоса чиқариш ҳақида айрим фикрларни илгари сурган, лекин «мантиқий шакл ва хулоса чиқариш турлари тўғрисида яхлит тасавури бўлмаган» 46 . Силлогизмга мисол сифатида, Аристотел жумладан, қуйидаги мулоҳазани келтиради: «Барча инсонлар жониворлардир», «Барча жониворлар сезувчилардир», демак «Барча инсонлар сезувчилардир». Бунда хулоса моддий объектларнинг у ёки бу турига нисбатан силлогизмнинг бевосита қўлланиши натижасида эмас, балки ундаги терминларнинг формал боғланишидан келиб чиқади. Силлогистик хулоса чиқаришнинг формал ҳарактерга эга эканлиги ана шунда намоён бўлади. Силлогизмнинг формал назария эканлиги тўғрисидаги ғоя Аристотел «Аналитикалар»ининг яна бир муҳим хусусиятини ташкил этади. Аристотел биринчи бўлиб мантиқий ўзгарувчиларни ўзининг мантиқий назариясида қўллади. «Бу унинг буюк кашфиёти эди» 47 . Мутафаккир силлогистикасида ҳукмнинг субъект ва предикати асосий ўзгарувчилар сифатида олиб ўрганилади. Шунинг билан бир қаторда мулоҳазалардаги бошқа элементлар ҳам ўзгарувчилар деб тавсифланади. Аристотел силлогизмининг бошқа бир хусусияти унинг импликация шаклида эканлигидир. У қуйидагича ифодаланади: «агар А ҳар қандай В га тааллуқли ва В ҳар қандай С га тааллуқли бўлса, унда А ҳар қандай С га тааллуқлидир» 48 . 45 Soph . Cl 34 1846 1-3 46 Луканин Р. К. Органон Аристотеля. –Москва: Наука, 1984. –С. 84 47 Микеладзе. Основоположения логики Аристотеля. –М., 1978. –С. 10. 48 Луканин Р. К. Органон Аристотеля. –Москва: Наука, 1984. –С. 101.

Кўриниб турибдики Аристотел хулосавий билимни формаллаш- тиришда, турли терминларни ифодалашда алфавитдаги ҳарфлардан фойдаланган. Я.Лукасевич фикрича, Аристотел назариясининг ўзига хос бу хусусиятини биринчи марта Александр Афродизийский аниқлаган: Аристотел «Хулоса материя туфайли эмас, балки фигура туфайли, ҳукм ва модуснинг ўзаро қўшилиб кетиши туфайли ҳосил бўлади» 49 , деган фикрни асослашга уринади ва ҳарфлар орқали баён қилади. «Силлогистик фикр юритишда асосий аҳамиятга материя эмас, балки фикрий бирикманинг ўзи эга; ҳарфлар, символлар келиб чиққан хулосанинг умумий ҳарактерга эга бўлиши, ўз моҳиятини ҳар доим сақлаб қолиши ва барча тушуниб етадиган нарсаларга тааллуқли бўлишини исботлаши зарур» 50 . «Силлогистикада ўзгарувчиларнинг аҳамияти ва уларни қўллаш зарурлигини Аристотелнинг бошқ шарҳловчиси – Иоан Филиппон ҳам кўрсатиб ўтади» 51 . Бу ерда қайси ҳарфни қайси ҳарф ўрнига қўллаш масаланинг моҳиятини ўзгартирмайди, яъни ўзгарувчилар ёрдамида ифодаланган силлогизмнинг тўғрилиги биз танлаган ўзгарувчилар турига боғлиқ эмас. Бу қоида Аристотел томонидан алоҳида кўрсатилган ва унга биринчи бўлиб Александр Афродизийский эътибор берган: «Бирикма В ва С нинг А билан бир хиллиги туфайли ҳосил бўлмайди. У биз уларнинг ўрнида бошқа ҳарфлардан фойдаланганимизда ҳам ҳосил бўлади» 52 . Шуниндек, Аристотелча ва анъанавий силлогизм ўртасидаги фарқнинг фундаментал ҳарактерга эгалигини ҳам ёддан чиқармаслик зарур. Аристотелда силлогизм импликацияни ташкил қилишига кўп тадқиқотчилар эътиборини қаратган ва узоқ вақт силлогизмини икки фикр мазмун (ҳолат)ининг бирикишидан келиб чиқадиган мулоҳаза, деб 49 Лукасевич Я. Аристотелевская силлогистика с точки зрения современной формальной логики. –М., 1959. – С. 42. 50 Қаранг: Шу ерда. -С. 43. 51 Шу ерда. –С. 42 52 Лукасевич Я. Аристотелская силлогистика с точки зрения современной формальной логики. –М., 1959. – С. 73.

изоҳлашган 53 . Аристотел фикрича, силлогизм иккита асос (антецедент ва консеквент) конъюнкциясидан ташкил топган бўлиб, «агар … унда» - нинг импликациясидир. Бошқача айтганда, Стагирит силлогизми бир бутун гап бўлиб, ўз хусусиятига кўра чин ёки хато бўлиши мумкин бўлган импликацияни ташкил этади. Дарҳақиқат, «агар … унда» боғловчисининг мавжудлиги бизга хулосани – иккита мустақил гапдан бир бутун чин ёки хато гапни тузишга имкон беради» 54 . Силлогизмда якуний мулоҳаза қандайдир бошқа мулоҳазалардан улар бажараётган вазифаларга боғлиқ тарзда келиб чиқадиган бўлса, хулоса, силлогизмларнинг бошқа бўлаклари эса унга асос бўлувчи ҳукмлар, деб аталади. «Ҳар қандай асос ўзида нарса ҳақида фикрни тасдиқлайди, ёки инкор этади ва у силлогизмнинг элементи бўлгани ҳолда, умумий ёки жузьий, аниқ ёки ноаниқ фикр бўлиши мумкин» 55 . Аммо шуни айтиш керакки, Аристотелча хулоса чиқариш - импликация кейинги файласуфлар ва мантиқшунослар, хусусан, перипатетиклар томонидан кўпроқ ўзгартирилган ва бошқача тушунтирилган эди. Уларда Аристотелча силлогизмдан фарқ қиладиган, конкрет терминлар ва «демак» сўзи учрайдиган силлогизмни кўриш мумкин. Масалан: «Ҳар қандай жонивор махлуқдир, ҳар қандай жонивор жонлидир, демак, қандайдир маҳлуқ жонлидир» 56 . Агар бу кейинги силлогизмни Аристотелники билан таққосласак, у Стагирит ўйлагандек, импликация эмас, балки фақат тўғри ёки нотўғри, лекин чин ёки хато бўлмайдиган гапнинг хулосаси билан бирикманигина ташкил этади 57 . Силлогизм терминлари деб, силлогизмда хулоса чиқаришга хизмат қиладиган тушунчаларга айтилади. Агар тушунча икки асос учун умумий 53 Қаранг: Лукасевич Я. Аристотелская силлогистика с точки зрения современной формальной логики. –М., 1959. –С. 42. 54 Муталибов С. А. Учение о силлогизме в логике Фараби //Логико-гносеологические идеи мыслителей Средней Азии. –Т., 1981. –С. 67. 55 Аль-Фараби. Силлогизм //Аль-Фараби. Логические трактаты. –Алма-Ата, 1975. –С. 265-266. 56 Муталибов С. А. Учение о силлогизме в логике Фараби //Логико-гносеологические идеи мыслителей Средней Азии. –Т., 1981. –С. 72. 57 Қаранг: Ўша асар. –С. 72.

бўлиб, хулосада учрамаса, ўрта термин бўлади 58 . Ўрта терминнинг ҳолати бизга силлогистик хулоса чиқаришнинг ҳарактерини аниқлаш ва шу орқали унинг фигурасини белгилаш имконини беради. «Агар иккита терминдан ҳар бирига мансуб деб ҳисоб-ланадиган яна қандайдир учинчиси олинмаса, нимадир бошқасига мансуб деб айтиладиган силлогизмни ҳеч қачон тузиб бўлмайди» 59 , - деб ёзади Аристотел. Силлогистик хулоса чиқариш ўрта терминдан ташқари, четки, ёки катта ва кичик терминлар деб аталувчи яна иккита терминни ўз ичига олади. Аристотел силлогизмнинг катта ва ўрта терминларига аниқ таъриф бермайди. Уларнинг энг муҳим, умумий таърифини Стагирит силлогизмнинг биринчи фигураси мисолида «Биринчи аналитика» нинг тўр-тинчи бобида беради. У ёзади: «Мен таркибида ўрта термин учрайдиганини катта термин деб, ўртага буйсунадиганини эса кичик термин деб атайман» 60 . Шуни айтиб ўтиш керакки, бу таъриф фақат Barbara модусидаги силлогизмларда қўлланилади. Бу терминлар ҳақидаги қўшимча маълумотларни кейингалик Филоппон беради. «Биз қўллашимиз мумкин бўлган уч фигурага нисбатан умумий қоида шундан иборатки, хулосанинг кесими катта термин, хулосанинг эгаси эса кичик термин бўлади» 61 . Хулосанинг предикати катта четки (ёки биринчи) термин, хулосанинг субъекти кичик четки (ёки охирги) термин бўлади. Аристотел бу терминларни биринчи ва охирги деб атаганининг сабаби шундаки, улар биринчи фигуранинг Barbara модусида жойлашган 62 . Аристотел силлогизмни терминларнинг ўзаро алоқаси натижаси сифатида талқин қилади. Буни ҳам мутафаккир илгари сурган муҳим оялар қаторига қўшса бўлади. 58 Қаранг: Луканин Р. К. Органон Аристотеля. –Москва: Наука, 1984. –С. 100-101. 59 Аристотел. Аналитики. Сочинение в 4-х томах. Т.2. –М., Мысль, 1978. –С. 123. 60 Муталибов С. А. Учение о силлогизме в логике Фараби //Логико-гносеологические идеи мыслителей Средней Азии. –Т. Фан, 1981. –С. 74. 61 Лукасевич Я. Аристотелевая силлогистика с точки зрения современной формальной логики. –М., 1959. –С. 25. 62 Муталибов С. А. Учение о силлогизме в логике Фараби //Логико-гносеологические идеи мыслителей Средней Азии. –Т. Фан, 1981. –С. 74.

Аристотел ҳар қандай силлогизмнинг ҳарактери охир-оқибатда ўрта терминга боғлиқлигига қатъий ишонган. «Агар, - деб ёзган эди у, - мулоҳазада битта терминнинг ўзи қайтарилмаса, унда силлогизм ҳосил бўлмади, яъни ўрта термин кўзга кўринмайди. Иккала асосда қатнаша- диганини ўрта термин сифатида олиш керак» 63 . Ўз «Аналитикалар»ида Аристотелнинг силлогизм фигуралари ва модусларини махсус тадқиқ қилиши ҳам унинг буюк хизматидир. Силлогизм фигураларининг қайси тамойилга асосланиб ажратилгани ҳақидаги масала Аристотел мантиғини ўрганган олимлар орасида кўп мунозараларни келтириб чиқарди. Аристотелнинг ўзи бу ҳақида ҳеч қаерда тўғридан-тўғри гапирмайди. Шунинг учун мутафаккирнинг фигуралар турларини қандай баён қилганлигини махсус ўрганиш зарур. Маълумки, ўрта термин ёрдамида асосларни бирлаштириш ва хулосавий билимни олиш мумкинлиги сабабли фигуралар бўйича хулоса чиқаришларни фарқлашнинг асосий тамойили, ўрта терминнинг четки терминга бўлган муносабати ҳисобланади. Силлогизмда асосларнинг ўзаро мос келиши турлича бўлиши мумкин, аммо ҳар қандай мосликдан ҳам чин хулоса келиб чиқавер-майди. «Силлогизмнинг биринчи фигурасида ўрта термин катта асосда субъект ўрнида, кичик асосда эса предикат ўрнида келади». Аслини олганда биринчи фигура жинс – тур тушунчалари орасидаги муносабатни ифодалайди 64 . Биринчи фигурада силлогизм, одатда, «ё биринчи четки (термин) дан охиргисига, ё охиргисидан биринчисига қараб ҳаракат-ланади» 65 , - деб тушунтиради Аристотел. Хулоса чиқаришда терминнинг ёки асоснинг ўрни хулосага жиддий таъсир кўрсатмайди. Энди қатъий силлогистик хулоса чиқариш модусларининг изоҳини кўриб чиқамиз. Биринчи фигуранинг тўртта модуси фарқ қилинади: «Агар А барча В таркибида бўлса», «В баъзи С таркибида бўлса», демак, «А баъзи С 63 Аристотель. Сочинение в четырех томах. Т.2. –М., 1978. –С. 123. Anal . I 35 40 26 а. 64 Қаранг: Муталибов С. А. Учение о силлогизме в логике Фараби //Логико-гносеологические идеи мыслителей Средней Азии. –Т., 1981. –С. 69. 65 Луканин Р. К. Органон Аристотеля. –Москва: Наука, 1984. –С. 104.

таркибида бўлади» (1). Бу биринчи фигуранинг биринчи модуси бўлиб, кейинроқ ўрта аср мутафаккирлари томонидан – Barbara деб аталган. Barbara нинг оддий (традицион) ифодаси қуйидагича: «Барча С – В дир», «Барча В – А дир», демак, «Барча С – А дир». Иккита умумий тасдиқ ҳукмлардан - асослардан ташкил топган биринчи модус умумий тасдиқ тасдиқ ҳукм тарзидаги хулосани беради. Модомики, силлогизмни ташкил қилувчи барча асослар умумий тасдиқ ҳукмлар бўлса, унда биринчи фигуранинг ААА модусига эга бўламиз. Ҳозирги замон логикасида Barbara модуси қуйидаги кўринишига эга: AMP , ASM @ ASP 66 . Биринчи фигуранинг тўртта тўғри модуси қуйидагича ифодаланади: AAA , AII , EAE , EIO 67 . «Биринчи фигура бўйича хулоса чиқаришнинг бу хусусияти формал мантиқ қўлланмаларида биринчи фигура бўйича тўғри хулоса чиқариш учун зарур бўлган биринчи фигуранинг махсус қоидалари сифатида кўрсатилади» 68 . «Аналитикалар»да биринчи фигуранинг модусларини таҳлил қилиш орқали уни ижобий ёки салбий модусларга гуруҳлаштиришга ҳаракат қилинган, деган хулосага келиш мумкин. Аслини олганда бундай ёндашув дедуктив хулоса чиқаришларда салбий оқибатларга олиб келмайди. Аристотел буни яхши билган. Мутафаккир фикрича силлогизмнинг биринчи фигураси бўйича тўғри хулоса берадиган яна бир бирикма бўлиши мумкин: умумий инкор ва жузъий тасдиқ мулоҳазаларнинг конъюнкцияси биринчи фигуранинг тўртинчи модусини ифодалайди. Форобий уни таҳлил қилиб бу модуснинг қуйидагича таърифини беради: «А бирорта ҳам В таркибида йўқ», «В баъзи С таркибида бор», демак, «А баъзи С таркибида йўқ» (ёки «А баъзи С таркибида учрамайди») ёки «баъзи С – В дир», «бирорта ҳам В – А эмас», демак, «баъзи С – А эмас» (ёки «баъзи С – А эмас»). Бу модусни тушунтириш учун Форобий қуйидаги мисолдан фойдаланади: «Баъзи жисмлар – жонивордир», 66 Муталибов С. А. Учение о силлогизме в логике Фараби //Логико-гносеологические идеи мыслителей Средней Азии. –Т., 1981. –С. 80. 67 Қаранг: Муталибов С. А. Учение о силлогизме в логике Фараби //Логико-гносеологические идеи мыслителей Средней Азии. –Т., 1981. –С. 82. 68 Ивлев Ю. В. Логика. –М., 1998. –С. 118.

«Бирорта жонивор ҳам – тош эмас», демак, «баъзи жисмлар – тош эмас». Бу ҳолда асосларнинг ўрни алмашгани мисолдан яққол кўриниб турибди. Бироқ шу предмет соҳасига мувофиқ Аристотел баёнида тўртинчи модус қуйидаги кўринишга эга: «Бирорта ҳам тош жониворга мансуб эмас», «жонивор бўлиш баъзи жисмларга хос», демак, «тош бўлиш баъзи жисмларга хос эмас». Бу модусга Аристотелнинг берган ажойиб таърифи қуйидагича: «Агарда А бирорта ҳам В га тааллуқли бўлмаса, В баъзи С га тааллуқли бўлса, унда А заруран баъзи С га тааллуқли эмас» 69 . Дедуктив хулоса чиқариш ҳамма вақт ҳам биринчи фигуранинг қоида ва тамойиллари талаб қилганидек бўлавермайди. Масалан, ўрта термин иккала четки терминларга нисбатан предикат бўладиган мулоҳазаларда ҳам бўлиши мумкин. Хусусан ўрта термин иккинчи фигура бўйича хулоса чиқаришда асосларнинг перидикати сифатида қўллани-лади. Аристотел дедуктив хулоса чиқаришнинг иккинчи фигурасига қуйидагича таъриф беради: «Агар бир термин биттаси ҳажмига тўла тааллуқли, бошқасига умуман тааллуқли эмас ёки унисига ҳам, бунисига ҳам бутун ҳажми бўйича тааллуқли ёки тааллуқли бўлмаса, унда мен бундай фигурани иккинчи деб атайман. Иккала чеккадагига мансуб бўладиганини шу фигурадаги ўрта термин деб атайман» 70 . Иккинчи фигуранинг биринчи модусининг катта асоси умумий инкор ва кичик асос – умумий тасдиқ ҳукдан ташкил топган. Аристотел «Биринчи аналитика»да бу модусни қуйидагича тушунтиради: «Агар терминлар умумий ҳукмларда олинса, унда ўрта термин четки терминлардан бирининг барча ҳажмига тааллуқли, бошқасига бутунлай тааллуқли эмас (унга боғлиқ бўлмаган) ҳолда, инкор этиш бир четки терминга тааллуқли бўлган ҳолда силлогизм ҳосил бўлади» 71 . Масалан, агар биз «Барча отлар – жониворлар» ва «Бирорта ўсимлик ҳам – жонивор эмас» деган икки асосга эга бўлсак, яъни умумий тасдиқ ва умумий инкор ҳукмларнинг алоқасига эга бўлсак, унда 69 Ал-Фараби. Силлогизм //Ал-Фараби. Логические трактаты. –Алма-Ата, 1975. –С. 267. 70 Аристотель. Аналитики. –М., 1978. Первая аналитика I 14, 33а 5-10. 71 Аристотель. Аналитики. –М., 1952. –С. 22. I 14, 20 25-30.

иккинчи фигуранинг қоидаларига мувофиқ биз умумий инкор хулосага – «бирорта ҳам ўсимлик от эмас» га эга бўламиз. Бошқача айтганда, агар «В барча А таркибида бўлса» ва «В бирорта ҳам С таркибида бўлмаса», «А бирорта ҳам С таркибида бўлмайди» 72 . Иккинчи фигура модусларидан келиб чиқиб: 1) катта асос умумий ҳукм ва 2) асослардан бири инкор ҳукм бўлиши лозим, деган иккинчи фигуранинг махсус қоидаларини ҳосил қилиш мумкин. Аристотелга бориб тақаладиган учинчи фигура бўйича хулоса чи- қаришнинг анъанавий талқинига мувофиқ, бу хулоса чиқаришда ўрта термин иккала асоснинг ҳам субъектидир. Бу ҳақида Аристотел қуйи-дагиларни ёзади «Агар битта терминга бошқа битта термин ўзининг бутун ҳажми билан тааллуқли бўлса, бошқасига эса умуман тааллуқли бўлмаса ёки агар уларнинг иккаласи ҳам унга ё бутун ҳажми бўйича тааллуқли, ё бутунлай тааллуқли бўлмаса, мен бундай фигурани учинчи фигура деб атайман» 73 . Аристотел силлогистик хулоса чиқаришнинг ўзгарувчиларнинг қандайлигига боғлиқ эмаслигига қатъий ишонган. Хусусан, «ўрта термин Felapton модусида Аристотел томонидан S ҳарфи билан, каттаси Р ҳарфи, кичиги R ҳарфи билан белгиланади» 74 . Бунга Александр Афродизийский аҳамият берган эди: «У (яъни Аристотел ) бу ерда биринчи фигурадаги каби А, В, С ларни эмас, балки М, N , X ларни қўллайди, ўрта термин сифатида иккала асосдаги кесим бўлган М ни қабул қилади» 75 . Шундай қилиб, Аристотелда биринчи фигура А, В, С кўринишида бўлиб, А – катта, В – ўрта ва С – кичик терминдир. Иккинчи фигурада у M , N , X ҳарфларини қўллайди ва бу ерда М – ўрта термин, N – катта ва Х – кичик терминни ифодалайди. Учинчи фигурада эса P , R , S ҳарфларидан фойдаланади. Бунда Р – катта, R – кичик ва S – ўрта термин бўлиб келган. Қатъий силлогизмдаги ҳукмларнинг тартибини Аристотел учинчи 72 Муталибов С. А. Учение о силлогизме в логике Фараби //Логико-гносеологические идеи мыслителей Средней Азии. –Т.: Фан, 1981. –С. 76. 73 Ўша асар. –С. 86б. 74 Ўша асар. –С. 75. 75 Лукасевич Я. Аристотелевская силлогистика с точки зрения современной формальной логики. –М., 1959. – С. 74.

фигура мисолида қуйидагича тушунтирди. Учинчи фигуранинг Felapton , Disamis , Datisi , Bacardo модусларида силлогизмнинг катта асоси иккинчи ўринда бўлади, Daraptiba , Ferison модусларида у биринчи ўринда туради. Бу, албатта Аристотел қатъий силлогизмидаги ҳукмларнинг тартибини ихтиёрий танлаган, деб хулоса чиқариш учун асос бўла олмайди. Эҳтимол, «Аристотел силлогизмининг бу асослари конъюнкцияни ташкил қилади, у коммутативлик қонунига кўра натижани ўзгартирмайди, яъни асос бўла оладиган ҳукмларнинг таркиби хулоса тарзида келиб чиқадиган билимнинг ҳарактерига мутлақо таъсир қилмайди» 76 . Силлогизм Аристотелни ўз ҳолича эмас, балки исботловчи фаннинг шаклланишига олиб келадиган, охир-оқибатда бу фаннинг принципларини асослаш ва биринчи фалсафа (метафизика)нинг зарурлигини кўрсатувчи восита сифатида олиб ўрганиш қизиқтиради. «Хулоса чиқа-риш назарияси Аристотел фалсафасида ўзига хос тизим тарзидаги билим, унга хизмат қилувчи муайян методологиянинг таҳлилидир» 77 . Бу ҳам мутафаккирнинг буюк кашфиётидир. Билиш ҳақидаги Аристотел таълимотининг учинчи қисмини фаннинг бошлағич қоидаларини белгилаш, унинг методларини, йўлларини ўрганиш ташкил қилади. Аристотел «диалектика»сида таъкидланганидек, ақл янглишишларидан, хато фикрлардан халос бўлиш воситалари, қоидаларини англашга ёрдам берадиган махсус метод «индукция» бўлиши керак. Бу сўз, қўлланишига кўра, Аристотелда мантиқнинг техник атамаси бўлган. Дастлабки пайтларда бу атама ўқувчилар эгаллаган бир турдаги билимлардан янгиларига ўтиш усулини англатган. Аристотел «индукция»си якка ҳодисалардан умумий қоидаларга ўтиш йўлини англатади. Атаманинг бу маънодаги изоҳи «Топика»да берилган. «Аналитика»да эса индукция «якка»дан хусусийга, хусусийдан умумийга йўналувчи метод сифатида дедукцияга қарама-қарши қўйилган. 76 Қаранг: Муталибов С. А. Учение о силлогизме в логике Фараби //Логико-гносеологические идеи мыслителей Средней Азии. –Т. Фан, 1981. –С. 77. 77 Маковельский. О истории логики. –М., 1967. –С. 131.

Индуктив хулоса чиқариш, Аристотелнинг тушунишича, ҳали том маънодаги фанни эмас, балки унга тайёргарликни ташкил қилади. Унинг таъкидлашича, «диалектик силлогизм» ва «индукция» икки кўринишдаги формал фикрий структурани белгилайди. Бу кўринишларни олим «энтимема» ва «мисол» деб атайди 78 . «Аналитикалар»да маълум маънода умумлаштирилган билим хулоса чиқариш ва исботлашнинг формаллашган кўринишларига қараб чиқилади. Бу формаллашган фикр ҳарактери, унинг аҳамияти, кучли ва заиф томонлари айрим тадқиқотларда яхши очиб берилган. Улар қаторида Лукасеевич, Асмусларнинг асарлари салмоқли ўринни эгаллайди. В.Ф.Асмуснинг таъкидлашича, «Аристотелнинг мантиғи фаннинг хулосалари ва исботлашларида ифодаланган тафаккурнинг шакллари ва кўринишларини мантиқий тадқиқ қилишга уриниш натижасида пайдо бўлган» 79 . Фалсафа тарихи ва мантиққа оид адабиётларда шундай нуқтаи назар илгари сурилганки, бунга кўра, Аристотел мантиғининг илмий-эмпирик асосини унинг ҳайвонлар морфологияси ва физиологиясига бағишланган кузатишлари, тадқиқотлари ташкил этади. Биология, хусусан, зоология Аристотел назарида предметлар турларини ва кўринишларини тасниф қилиш, тизимлаштириш, намунаси бўлган 80 . Мазкур фикр аниқлаштиришни тақоза этади. Бу ерда Аристотел мантиқий таҳлили ва мантиқий схемалари учун моддий асос бўлиб биологияда учраб турувчи илмий тафаккур шакллари хизмат қилган, деган фикр туғилади. Тадқиқотлар шуни кўрсатдики, у даврда Аристотел учун худди шундай моддий асос бўла оладиган, яхлит, системага солинган биология ҳам, математика ҳам бўлмаган 81 . Мутафаккир илмий билимининг турли соҳаларига тегишли эмпирик билимлар, фактик материаллардан кенг фойдаланган. Аристотелнинг мантиқий изланишларида фан тарихи ҳам муҳим ўрин 78 Қаранг: Асмус В. Ф. История античной философии. –М., 1965. –С. 8. 79 Ўша асар. -С. 9. 80 Ўша асар. –С. 11. 81 Қаранг: Асмус В. Ф. История античной философии. –М., 1965. –С. 11.

эгаллайди. Аристотел классификация қилган фанлар доирасида ишлаб чиқилиши, яратилишига кўра биринчи ўрин мантиққа тегишлидир. Аристотел оригинал, жиддий ишлаб чиқилган мантиқий тизим муаллифидир. Уни Аристотелдан кейинги давр мантиқшунослари чуқур ўргандилар, талқин қилдилар. Бу тизим мантиқ фанининг тараққиётига катта таъсир кўрсатди. Ана шунинг учун ҳам Аристотел мантиғини тадқиқ қилиш ҳозиргача долзарб бўлиб қолмоқда. Баъзи тадқиқотчилар фикрича, ҳатто «Аристотел мантиқини ҳақиқий ўрганиш ва тушуниш энди бошланмоқда» 82 . Аристотел, Я. Лукасеевич сўзлари билан айтганда, «ўз назариясини хулоса бизнинг томонимиздан асосларнинг мазмуни натижаси сифатида эмас, балки уларнинг шакллари ва яратилиши натижаси сифатида олинишини кўрсатиш учун ҳарфлар кўринишида акс эттирган. Ҳарфлар умумийлик белгилари ҳисобланади ва бу қандай атамани топишимиздан қатъи назар, хулоса доим мавжуд бўлади» 83 . Хулоса қилиб айтадиган бўлсак: 1. Аристотел тафаккурнинг мантиқий шакл ва қонуниятлари, усуллари ҳақида мукаммал таълимотни – мантиқни яратди. 2. Аристотел мантиқни янги билимлар ҳосил қилишга олиб келувчи хулоса чиқариш ва ҳақиқатни исботлаш қуроли тўғрисидаги фан сифатида талқин этди. 3. Аристотелнинг мантиқий таълимота – бу силлогизм, яъни дедуктив хулоса чиқаришдир. 4. Аристотел мантиқий таълимотида силлогизм назарияси алоҳида ўринни эгаллайди. «Аналитикалар» айнан ана шу назариянинг асосларини баён қилади. Хусусан «Биринчи Аналитика»да силлогизм фикрни қуриш шакли, «Иккинчи Аналитика»да эса исботлаш усули сифатида тадқиқ қилинади. 5. Аристотелнинг мантиқий изланишлари натижасида мантиқ фан даражасига кўтарилди ва ҳозирги вақтда у фалсафий билимлар 82 Ўша асар, 11-б. 83 Лукасевич Я. Аристотелевская логика с точки зрения современной формальной логики. –М., 1959. –С. 75.

структурасида муҳим ўринни эгаллайди. 6. Аристотелнинг, фалсафий-мантиқий таълимоти ўзидан кейинги мутафаккирларнинг қарашларига салмоқли таъсир кўрсатди . Марказий Осиё мутафаккирларининг антик давр мантиқий таълимотлари ва илмий ғояларини ривожлантириши IX-XI асрларда мантиқ масалалари билан чуқур шуғулланган Марказий Осиё олимлари ал-Форобий, Ибн Сино, Абу Абдуллох ал-Хо-размийлардир. Бу мутафаккирларниннг мантиққа бағишлаб ёзган асарлари асосан тўққиз номдан иборат эканлигини ва уларнинг номланиши, кетма-кетлиги бир хил эканлигини кўришимиз мумкин. Бунга сабаб шуки, Аристотелнинг «Органон» ини ташкил этувчи олтита мантиқий рисолаларига («Категориялар», «Талқин ҳақида», «Биринчи аналитика», «Иккинчи аналитика», «Топика», «Софистик раддия») сурияликлар унинг «Риторика»си билан «Поэтика»сини қўшганлар. Бундан аввалроқ эса унга Порфирийнинг «Исагувчи» асари қўшилган эди. Шундай қи-либ, ««Органон» араб файласуфлари томонидан тўққиз рисоладан иборат бўлган яхлит таълимот сифатида қабул қилинган» 84 . IX-XII асрларда яшаб, баракали ижод қилган Марказий Осиё олимлари Аристотелнинг фанлар таснифини ўрганиб, уни ривожлантирдилар. Бунда Аристотелдаги тўртта фаннинг ҳар бири назарий ва амалий қисмларга бўлиниб, фанлар дифференциацияси амалга оширилди. Бундан ташқари яна таснифга бир қатор янги фанлар, масалан, «ҳуж-жатлар устида ишлаш, ер майдонларини ҳисоблаш, тарози ва оғир-ликларни ўлчаш, минералогия, геодезия, фармакогнезия, алкимё ва бошқалар киритилди» 85 . Марказий Осиё мутафаккирлари мантиққа оид асарларида Аристотелнинг мантиқий таълимотини тиклабгина қолмасдан, уни ижодий 84 Қаранг: Шарипов А. Проблема логики в книге «Ключи наук» Абу Абдуллоха Мухаммада Хорезми //Логико-гносеологические идеи мыслителей Средней Азии. –Т.: Фан, 1981. С. 101. 85 Ибодов Дж. Х. Классификация наук в средневековых энциклопедиях Абу Абдаллаха ал-Хорезми, Фахрид- Дина ар-Рази, Кутбад-Дина аш-Ширази и Бана ад-Дина ал-Амила //Тезисы XXXIV Всесоюзной научной конференции. –М.: ИИЕ и ТРАН, 1992. –С. 35-36.

ривожлантирдилар, янги ғоялар билан бойитдилар. Аристотелнинг мантиқий қарашларида маълум бир камчиликлар, ноизчилликлар ҳам мавжуд эди. Бу, айниқса, унинг силлогизм назарияси аҳамиятини бўртти-ришида яққол намоён бўлган эди. Бунга Марказий Осиё мутафиккирлари ўз эътиборини қаратдилар. Форобий Аристотелнинг мантиққа оид асарларига ёзган шарҳлари ўрта аср Ғарбий Европасида машҳур бҳлган. Форобий яна бошқа юнон олимлари асарларига, масалан: Порфирийнинг «Изигоге» (мантиққа оид), Птоломейнинг «Альмагест», А. Афродезийскийнинг «Жон ҳақида» асарига Эвклин геометриясининг айрим китобларига ҳам илмий шарҳлар ёзди» 86 . Маълумки, мантиқий масалаларни ҳал этишда, ҳақиқатни ёлғон-дан ажратишда Аристотел предмет ва ҳодисаларнинг объектив, реал моҳиятга эга эканлиги ҳақидаги тасаввурдан келиб чиққан. Мутафаккир ўз замондошларига қарата: «Борни йўқ ва йўқни бор дейиш хатодир, борни бор ва йўқни йўқ, дейиш ҳақиқатдир» 87 , деган эди. Марказий Осиё олимлар буни ҳам ҳисобга олганлар. Уларнинг антик давр фалсафаси ва мантиқ илмига бўлган муносабатини тўғри тушуниш учун ал-Фо-робийнинг «Катта мусиқа китоби»даги қуйидаги фикрларига эътибор бериш зарур: «… асарда қандайдир бир масала ноаниқ қолган бўлса ва бошқа бирор турдаги айб- нуқсонлар бўлса, асарни такомиллаштириш, унутилган ва қолдирилган нарсалар ҳақида шарҳ-изоҳлар бериб бориш учун иккинчи бошқа кишига ижозат ҳам берилган, яъни, айни ҳолда, иккинчи киши биринчининг фикр- мулоҳазаларига аниқлик киритиб, унинг фикрини ойдинлаштирсин. Бу ҳолда муаллифликка сазоворлик биринчи китоб ёзган кишининг ҳаққи бўлиб, иккинчига, аввалги кишининг фикр-мулоҳазаларига шарҳ ва изоҳ беришдан бошқа иш учун улуш берилмайди» 88 . Ал-Форобий бошқа фан соҳалари каби мантиқ илмида ҳам Аристотелнинг таълимотини такомиллаштиришга, унутилган ва қолдирил- 86 Хайруллев М. М. Фаробий ва унинг фалсафий рисолалари. –Т., 1963. 111 б. 87 Аристотел. Сочинения в четырех томах. Т.2. –М.: Мысль, 1978. с . 120. 88 Форобий. Катта мусиқа китобида. Хайруллаев М. М. Форобий ва унинг фалсафий рисолалари. –Т.: Фан, 57 б.

ган масалаларни ойдинлаштиришга, шу масалага оид янги фикрларни баён қилишга ҳаракат қилган, мавжуд фикрларни шунчаки такрорлашни ўзига эп кўрмаган 89 . Н. Ришернинг ёзишича, «Ал-Форобий фалсафанинг бошқа соҳаларига нисбатан мантиққа жуда кўп эътибор берган, шу сабабли ҳам у араб халқлари ичида мантиқ соҳасидаги етакчи мутахасис деб аталишга сазовордир» 90 . Ришернинг бу фикрларини Абул-Қосим Саид ибн Ахмад ҳам ўзининг «Ат-таъриф фи табакат ал-умам» асарида такидлаб, шундай ёзади: «Ал-Форобий мантиқ илмини Иоанн ибн Жиландан ўрганган. Мантиқ муаммоларини ҳал этишда ўз давридаги мусулмон мантиқшунос алломалардан ўзиб кетди. У мантиқ илмидаги ўзига қадар номаълум бўлган сирларини очиб берди ва бошқаларнинг бу илмни ўзлаштиришини енгиллаштирди. Ал-Форобий ўзининг асарларида мантиқни тушунишнинг ва уни эгаллашнинг нозик томонларини, шунингдек, фикрни равон ифодалаш ҳақидаги ҳамма маълумотларни тўп-лади. Ал-Форобий ал-Киндий аниқлаёлмаган мантиқнинг беш муаммосини ишлаб чиқди ва улардан силлогизмда қандай фойдаланишни кўрсатиб берди. Шу сабабли ҳам унинг асарлари мукаммаликка эришган» 91 . Аристотел ҳамда унинг издошлари, шу жумладан Ўрта Осиё мутафаккирлари тадқиқотларининг шарофати билан мантиқ ҳозирга қадар фалсафий билимлар тизимида муҳим ўрин эгаловчи фан бўлиб қолмоқ-да. Ал-Форобий мантиқий тадқиқотлар ривожининг беш асосий даврини кўрсатади: 1. Дастлабки юнонча (Аристотел ва унинг издошлари) даври. 2. Искандария (Август Октавиан юришидан Клеопатранинг ағдарилишигача) даври. 3. Христианлик кириб келишигача римликлар ҳукмронлиги даври. 4. Араблар кириб келишигача христиан ҳукмронлиги даври. 89 Ўша асар . 57 б . 90 Rescher N. Studies in the History of Arabic logic. -P. 21. 91 Қаранг: Хайруллаев М. М. Введение. //Логико-гносеологические идеи мыслителей Средней Азии. –Т.: Фан, 1981. с . 15.

5. Араб-мусулмон даври 92 . Ришер фикрича, «ал-Форобийнинг мантиқий тадқиқотлар тарихининг бу беш даври ҳақидаги маълумотларининг ишончлилигига барча асослар мавжуд» 93 . Аристотел манти ғ и мусулмон Шарқида юқори баҳо олди. Уни инсон фикрининг юксак яратувчилик кучи натижаси деб ҳисоблашди. Шунинг учун арабча сўзлашувчи олимлар уни авайлаб, кейинги асрларга етказишга, турли қўшимчалардан сақлашга ҳаракат қилганлар. Асосида Аристотел мантиғи ётган мантиқий фикрларнинг ривожланиши даврида Ҳусайн ибн Исҳоқ, Абу Усмон Дамашқий, ал-Киндий, ал-Марвазий, ал-Форобий, Яҳё ибн Адий, Абу Башар Матта, Ибн ул Хаммар, Ибн ал-Тоййиб, Ибн Сино, Ибн Рушдлар илмий асарлар яратдилар. Шуниси диққатга сазоворки, «Аристотел мантиғи IX - XII асрларда ҳали Европа ақидапарастларига тўлалигича маълум эмас эди» 94 . Ансельм Кентерберийский, Росцелин, Абеляр, Жильюер, Иоанн Солсберийский ва бошқа X - XII асрлардаги европалик олимларнинг илмий ишларида мусулмон оламида кенг машҳур бўлган Аристотелнинг мантиқий ва фалсафий ишлари ёдга олинмаган. Абельяр (1079-1112) Аристотелнинг фақат иккита – «Категориялар» ва «Талқин тўғрисида» (лотинча таржимасида) асарларини биларди. А. О. Маковельский Ғарбий Европа схоластикаси ривожи ва Аристотел мантиғининг ўрганилишини икки босқичга бўлади: бошланғич даври (Аристотел мантиғи) ҳамда Аристотелнинг асл нусхадаги асарлари билан танишиш асосида схоластиканинг тўлиқ ривожланган даври 95 . Иккинчи давр, соддароқ қилиб айтганда, схоластиканинг гуллаб-яшна-ши даври бўлиб, у XIII асрга тааллуқлидир. Шу даврга келиб Ғарбий Европа фани араб, яҳудий ва Византия фанлари ютуқлари асосида ривожланди ва шу йўл билан Ғарб Аристотелнинг «Органон» ига киритилган илмий ишлари ҳамда унинг 92 Қаранг: Ал-Фараби. Логические трактаты. –Алма-Ата: Наука, 1975. С . 25. 93 Rescher N. Al-Farabi on logical tradition //Journal of the Histori of ideas. –1963. –Vol. 24. –P. 127-132. 94 Қаранг: Логико-гносеологические идеи мыслителей Средней Азии. –Т.: Фан, 1981. С. 10. 95 Қаранг: Маковельский А. О. История логики. –М., 1967. С. 267.

қолган барча мантиқий асарлари билан танишди. XVI асрдан бошлаб Аристотел асарлари Ғарбий Европа мантиқий қарашларининг вужудга келишига асос солди ва уларга Ғарбий Европалик схоластларнинг кўпгина шарҳлари пайдо бўлади. Ҳатто илоҳиятнинг ўзи Аристотел фалсафаси мазмунини сингдира бориб, қай-та шаклланди. Албатта, бунда Аристотел фалсафаси ва мантиғининг, ўз навбатида, уларни христиан илоҳиятига мослаштириш мақсадида схоластик қайта ишлашга дучор этилганлигини назарда тутиш жоиз» 96 . Шундай қилиб, Шарқ олимлари томонидан авайлаб сақланган ва ривожлантирилган Аристотелнинг мантиқий таълимоти VI - XII асрлардан бошлаб Юнон олимларининг табиий-илий ва фалсафий ишларини арабчадан лотинчага таржима қилишлари туфайли секин-аста Ғарбий Европа фанининг мулкига айлана борди. Шуни алоҳида қайд этиш зарурки, илк Ўрта асрларда яшаб ижод этган Марказий Осиё мутафаккирларининг барчаси антик давр меросига ал- Форобий каби муносабатда бўлган; мавжуд билимларни танқидий ўрганиб, янги илмий ғояларни илгари сурганлар. Бу даврда диний ва дунёвий илмлар қаторида мантиқ илми ҳам ўз ривожининг янада юқо-рироқ поғонасига кўтарилди. Араб тилида ижод этган, ал-Форобий ва Ибн Синоларнинг мантиқ илмини, илмий атамаларни ишлаб чиқиши билан боғлиқ хизматлари ҳам беқиёсдир. Улар, асосан, атамаларни ўзгартириш йўлидан эмас, балки фалсафий-мантиқий луғатни кенгайтириш йўлидан бордилар. Бу файласуфларнинг ҳар бири ўзини қизиқтирган муаммо билан шуғулланар экан, шу муаммога мос равишда атамаларни ҳам ишлаб чиққан. Хусу с ан, а л- Форобийнинг фалсафий луғати анча кенг бўлиб, унга мантиқий, ижтимоий, ахлоқий атамалар, жон билан боғлиқ тушунчалар, категориялар, умуман олганда, ал-Киндий ишлаб чиқмаган атамалар киритилган. Ибн Сино улардан ҳам илгарилаб кетиб, янги фалсафий, мантиқий атамаларни ишлаб чиққан. 96 Маковельский А. О. История логики. –М., 1967. –С. 208-274.

Форобий тушунчаларининг тафаккур шакллари сифатидаги табиатини махсус тадқиқ этишга алоҳида эътибор берган ва унга ўзининг “Эйсагоге”, ёки “Кириш сўзи” китоби, “Катагурийас”, ёки “Категориялар” китоби, “Харфлар китоби”, “Мантиққа кириш рисосласи” каби асарларини бағишлаган. Тушунчаларни Аристотел мантиғи руҳида талқин этиб, яъни универсал моҳиятларни ифодаловчи олий жинслар деб ҳисоблаб у, аввалам бор, эътиборини ана шу тушунчаларнинг мавжуд бўлиш шаклларини ўрганишга қаратган. Лекин Аристотелдан фарқли ўлароқ Форобий тушунчаларга бир вақтнинг ўзида ҳам борлиқ жинслари, ҳам билиш жинслари деб қарамайди, ҳамда уларнинг маъноларидаги фарқни тушунтиришга ҳаракат қилган. Унинг фикрича, жинслар нарсаларнинг энг умумий хоссалари сифатида олинганда мантиқий табиатга эга бўлмай, балки англаб бўладиган аллақандай ходисадан иборатдир. «Улар хиссий қабул қилинадиган предметлар тўғрисида билим берадиган ва мулохазалар орқали ифоланадиган универсал тушунчалар тарзида олинганда «категориялар» деб аталади» 97 . Форобий тушунчалар ва категорияларда субстанция ва акциденциялар, яъни предметларнинг энг умумий, зарурий белгилари акс этади деб ҳисоблайди. У шундай деб ёзади: “Билиб қўй: с убстанция ва акциденциялардан бошқа ҳеч нарса йўқ” 98 . Шунингдек, у нинг ф икрича , нарсаларнинг мо ҳ иятини, яъни уларнинг субстанцияси ва акциденциясини билиб олгандагина нарсаларни ақлда эга ллаган бўламиз. 99 Форобий кўп ҳолларда категорияни субстанция тўғрисида айтилган фикр деб тушунади. Шунинг учун ҳам унинг б изга яхши маълум бўлган ўнта категориясининг биринчиси “ моҳият ” дан иборат. Мутафаккир фикрича, субстанцияни ифодалайдиган бу категория акциденцияларга тегишли қолган тўққизта олий жинсларни (сифат, миқдор, макон, вақт ва б.) ўзига бўйсундиргани ҳолда, мазмунини шулар орқали намоён этади. Фикрини конкретлаштира бориб, Форобий индивид субстанциялар (“бирламчи 97 Аль-Фараби . Логические трактаты. - Алма-Ата, 1971,с.210-211 98 Аль-Фараби. О произхождении наук. // Естественно-научниые трактаты. -Алма-Ата, 1978 с. 91. 99 Қаранг. Аль -Фараби. Логические та рактаты –Алма-Ата, 1971, с 160.

субстанциялар”), индивид акциденциялар, универсал субстанциялар (“иккиламчи субстанциялар”) ва универсал акциден-цияларни фарқ қилади ва уларнинг ўзаро муносабатларини фикрнинг якка тушунчалардан бошлаб энг олий умумлашмалари томон ҳаракатланиши контекстида олиб ўрганади. Унинг фикрича, масалан “ Зайд ” -индивид субстанция, “инсон” – у нверсал субстанция , “ Зайд билимли киши”- индвид акциденция, “ билимли киши ” – унверсал акциденция бўлиб ҳисобланади. Шуни алоҳида қайд этиш кераки , Форо б ий тушунчалар, категорияларни тадқиқ этиш г а диалектик тарзда ёнд ашади . Хусусан, у тушунчаларни мулоҳазаларнинг структуравий элементлари-субъект ва предикатни ифодалайдиган фикрлар, таъриф орқали намоён бўладиган фикр шакли, тасвиралшда ўзининг табиатини кўрсатадиган билим сифатида тавсифлайди. Мутафаккирнинг таъкидлашича, тафаккурда қўлланиладиган тушунчалар предметларнинг маълум бир жинси тўғрисидаги тажриба натижаларини умумлаштириш асосида пайдо бўлади ва улардан келиб чиқадиган мантиқий хулоса шаклида мавжуд. Унинг айтишича, ақл билан англанадиган моҳиятлар ҳақиқий моҳиятга айлангунга қадар моддий шаклда бўладилар. Мантиқий шакллар мақомига бу моҳиятлар фақат тафаккурда, ақл билан англанган борлиққа айланган пайтда эга бўладилар. Мавжуд нарсаларнинг маълум бир жинси тўғрисидаги тушунчаларнинг шаклланишини уларнинг борлиқ билан алоқаларида олиб ўрганиши, тушунчаларни ҳиссий қабул қилинадиган предметларнинг умумий белгиларининг иникоси деб ҳисоблаши ва, демак уларда ифода қилинган билимнинг объективлигини таъкидлаши билан Форобий яккалик ва умумийликнинг ўзаро алоқадорлигини тушунишда Арисотелга қараганда аниқроқ позицияни эгаллайди. Хусусан, буюк аллома универсалийни, яъни умумийни якка предметлар орқали ва, ўз навбатида, якка предметларни унверсалийлар орқали мавжуд, деб таъкидлайди.

Форобийнинг тушунчаларни жинс – тур муносабатлари орқали таҳлил қилиши ҳам муайян илмий қимматга эга. Унинг фикрича тушунчаларда бешта борлиқ кўриншлари акс этади: жинс (биттадан кўпроқ турдан ташкил топган синф, масалан инсоннинг мавжудлиги билан боғлиқ ҳолатлардан бирини оладиган бўлсак, у “тирик мавжудот” синфи бўлади); тур (жинснинг таркибий элементи, масалан “инсон”); фарқловчи белги (тур ҳосил қилувчи тафовут, масалан “ақлга эгалик”); шахсий белги (масалан, одамнинг “билимларни қабул қилувчи” эканлиги); тасодифий белги (масалан одамнинг “тикка турганлиги” ёки “ўтирганлиги”). Форобийнинг умумлашиш даражаси турлича бўлган тушунчаларнинг фарқларини аниқлашга қаратилган уринишлари ҳам диққатга сазовордир. Унинг фикрича, барча тушунчалар хиссий тажриба негизида пайдо бўлгани билан, турли хил хажм ва мазмунга эгадирлар ва ўзаро жинс –тур муносабатига киршадилар. Хусусан, у оддий тушунчалар, умумий тушунчалар ва манти қ ий (фалсафий) категорияларни фар қ қ илади. Оддий тушунчаларни Форобий предметларнинг конкрет ҳолат ини акс эттиради , деб ҳ исоблаб, уларни а қ л билан билиб олинадиган мо ҳ ият сифатида тал қ ин қ илади, лекин абстракт умумлаштиришга томон йўналган ҳ аракатини кўрсатмайди. Улар борли қ нинг айрим томонларини акс эттиради ва «физика, геометрия ёки қ андайдир бош қ а а қ лий мушо ҳ ада санъатига тааллу қ лидир, уларни бундай ҳ олда «категориялар» деб ҳ исоблашмайди» 100 . Умумий тушунчалар эса, «олий жинслар» ва «универсал тушунчалар» сифатида ҳиссий қабул қилинадиган жисмларнинг жинси ва турлари билан маълум бир шаклда муносабатга киришиши мумкин. Бундай тушунчаларнинг мантиқий- гносеологик мақомини ақл билан англаниши мумкинлиги, ҳиссий қабул қилинадиган нарсаларнинг қалбдаги тасвири, образи кўринишида намоён бўлишида кўриш мумкин. Олий жинслар, мутафаккир фикрича, фақат маълум бир шарт-шароитлар мавжуд 100 Аль-Фараби . Логические трактаты. - Алма-Ата, 1971,с.211

бўлгандагина мантиқий категорияларга айланиши мумкин. Хусусан, универсал тушунчалар икки томонлама муносабатни: биттаси индивидларга томон йўналган, иккинчиси-мулоҳазаларга томон йўналган ҳолатни ифодалагандагина мантиқий категориялар тарзида гавдаланади. Анна шунга мувофиқ ҳолда мантиқий категориялар икки ҳил кўринишда мавжуд бўлади: биринчидан, ҳиссий қабул қилинадиган предметлар тўғрисида билим берувчи тушунча сифатида ва иккинчидан, мулоҳаза таркибидаги тушунча кўринишида. Мулоҳаза тузилишидаги категорияларнинг мантиқий моҳияти кесим (умумий) ва эга (жузъий) нинг ўзаро муносабати орқали аниқланади. Демак, фақат борлиқнинг икки имкониятининг - умумий ва жузъийнинг алоқасининг ўрнатилиши орқалигина категориялар предмет моҳиятининг мантиқий тавсифи, аниқланмаси бўла олади. Форобийнинг тушунчаларининг тилда ифодаланиши, илмий терминларни яратиш масалаларини мантиқий жиҳатдан таҳлил қилиниши ҳам маълум бир илмий қимматга эга. Унинг фикрнинг денотати (яъни фикр қамраб олаётган, ифодалаётган предметлар синфи) ва консепти (яъни ана шу предметлар синфига хос муҳим белгилар), уларнинг тушунчалар ҳажми ва мазмунида акс этиши тўғрисидаги қарашлари ҳозирги мантиқ илмининг муҳим қоидалари сифатида сақланиб қолган. Тушунчани ифода этувчи сўзнинг номинал таъриф асосида илмий терминга айланиши масаласи ҳам мутафаккир назаридан чета қолмаган. Булар Форобий меросининг фақат тарихий аҳамиятгагина эга бўлмай, балки ҳозирги илмий билиш учун ҳам муҳим эканлигидан далолат беради. Ал-Форобийнинг силлогистик хулоса чиқаришни ўрганишдаги хизматлари ҳам каттадир. Маълумки, силлогизм назарияси мантиқ соҳасида Аристотел тадқиқотларининг асосий натижасидир. У биринчи бўлиб илмий муомалага «силлогизм» (якунламоқ, хулоса чиқармоқ) сўзини киритди. Ал- Форобий эса уни арабча «қиёс» (ўлчаш, ўлчам, меъёр, хулоса чиқариш) сўзи билан атади ва Аристотелга ўхшаб меъёрий фикр юритиш учун асос қилиб

олди. Шу вақтдан бошлаб у араб тилида силлогизмни англатадиган мантиқий атама бўлиб қолди. Ал-Форобийнинг билдирган фикрлари Аристотелнинг «Биринчи аналитика»сида баён қилинган фикрларига бориб тақалади. Маълумки, Аристотел мулоҳазага қуйидагича таъриф берган эди: «Барчасига тааллуқли ёки ҳеч бирига тааллуқлиги эмас», деган мулоҳаза умумий, «Баъзиларига тааллуқли ёки баъзиларига тааллуқли эмас» эса жузъий, «Бирор нарса бошқага тааллуқли ёки тааллуқли эмас, лекин тааллуқлиги кўрсатилмаган», деган мулоҳаза ноаниқдир 101 . Аристотелча «тааллуқли» сўзи ўрнига Ал-Форобий «таркибида бор» ифодасини қўллайди. Аристотел силлогистикасининг «тааллуқли» атамасига асосланган тўртта мантиқий доимийси ал-Форобий назариясида қуйидагича изоҳланади: «барчасининг таркибида бор», «бирортасининг ҳам таркибида йўқ», «баъзиларнинг таркибида бор», «баъзиларининг таркибида йўқ». Бу изоҳ Аристотелча талқинга зид келмайди, чунки Аристотелдаги «тааллуқли», «акс этади», «таркибида бор» иборалари бир хил мазмунда қўлланилади. Стагират «Аналитикалар» ида «бирорта нарса бутунлайин бошқа нарсага нисбатан берилади», деб тўғридан-тўғри қайд қилди 102 . Силлогизм терминлари, тушунчалари сўзларда ифода этилгани учун, Яқин ва Шарқ мантиқшунослари сўзларнинг маъносини таҳлил этишга ҳам аҳамият берганлар. «Хусусан улар маъносига кўра сўзларнинг уч турини: 1) тўлиқ мазмунида ишлатиладиган сўзлар; 2) маъносининг бир қисмида ишлатиладиган сўзлар; 3) маъносини ташкил этадиган нарсани англатадиган сўзларни фарқлаганлар» 103 . Хусусан Абу Абдуллоҳ Хоразмий бу масалага муфассал тўхталиб, сўзларни ва уларнинг тушунчалардаги мантиқий маъноларини кўриб чиққан ва бу билан Яқин ва Ўрта Шарқ мантиқшуносларининг силлогизм 101 Из истории философии. -М., 1957. –С. 11-12. 102 Аристотель. Аналитики. Соч. Т.2. –М.: Мысль, 1974. С. 9. 103 Хайруллаев М. М. Уйғониш даври ва Шарқ мутафаккири. –Т.: Ўзбекистон, 1971. –178 б.

таркибидаги тушунчаларнинг маъноси ҳақидаги тасаввурларини кенгайтирган ва чуқурлаштирган. Яқин ва Ўрта Шарқ мутафаккирларининг араб тилида фалсафий ва мантиқий атамаларни ишлаб чиқиши билан боғлиқ бўлган фаолияти уларнинг Платон, Аристотел каби юнон мутафаккирларининг асарларини, шу жумладан, Аристотел «Аналитикалар»ини чуқур ўрганганлигидан далолат беради. Уларнинг фалсафий терминологияни таҳлил қилиши перипатетизм анъаналарининг ривожланишидаги ворисийликнинг мавжудлигини кўрсатади. Шуни алоҳида таъкидлаш зарурки, қадимги юнон мутафаккир- ларининг мантиқий қарашларининг кенг тарқалишига сабаб бўлган омиллардан яна бири мантиқ қонун-қоидаларининг, айниқса, хулоса чиқариш ва исботлаш усулларининг дин ва давлат масалаларини чуқур таҳлил қилишга қўлланилиши эҳтиёжидир. Ана шунинг учун ҳам қадимги юнон файласуфларнинг мантиқий таълимотлари Яқин ва Ўрта Шарқда тоза назарий шаклдагина эмас, балки амалий соҳаларда қўлланилиши билан узвий боғлиқ ҳолда олиб ўрганилган. Буни Марказий Осиёда фиқҳ илмининг ривожланиши мисолида кўриш мумкин. Марказий Осиёда мукаммал ишланган мусулмон ҳуқуқи жорий қилиниб, унда Қуръон, ҳадис каби мусулмонлар учун муқаддас ҳисобланган китобларда асосий ҳуқуқий меъёрлар (норматив ҳукмлар) мужассамлантирилган ва улар мантиқан изчил, асосли баён қилинган. Уларга ўзгартиришлар ёки қўшимчалар киритиш мумкин бўлмаган. Чунки бу ҳуқуқий меъёр-нормалар илоҳийлаштирилиб, худо ва унинг расули – пайғамбар номи билан боғлангандир. Улар абадий, қатъий ўрнатилган, деб ҳисобланган. Бу меъёрларнинг мазмуни ва мантиқий тузилиши қатъий ҳолда сақланиши ва уларни амалга оширувчилар мана шу ҳолатни ҳисобга олиши керак бўлган. Бу ерда яна шуниси ҳарактерлики, «Муҳаммад ва унинг тарафдорлари монотеизм қоидаларини жорий қилишда ўзларидан олдинги диний,

фалсафий, айниқса, мантиқий, сиёсий таълимотлардан, улардаги атамалардан ўринли фойдаланганлар. Бу ислом сиёсий мафкурасининг янада ривожланишига олиб келган» 104 . Шунинг билан бир қаторда Қуръон сураларида баъзи масалаларни ечишда келиб чиқадиган саволларга етарли даражада жавоб топишга қийналганда мусулмон ҳуқуқшунослари шариатга қўшимчалар киритишга ва уларни мавжуд қонун-қоидалар билан мантиқан боғлашга мажбур бўлиб қолганлар. VII - IX асрларда диний жамоа ва давлат орасидаги муносабатлар назарий жиҳатдан етарли даражада асосланмаган эди. Шунинг учун бу даврда дин, шариат қонун-қоидаларини белгилаб берувчи ва мантиқан асословчи илоҳиёт ҳуқуқшунослиги - фиқҳга асос солинган. Қуръон, Суннанинг тафсилот доираси тор келиб қолганлигини сезган илоҳиётчилар шариатга қўшимча яна бир манба - ижмоъни киритганлар. «Ижмоъ - арабча - бирдамлик, якдиллик билан қабул қилинган қа-рор, диний жамоанинг ягона фикри. Қуръон, ҳадисларда аниқ кўрсатма берилмаган ҳуқуқий масалаларни ҳал этишда фиқҳ ва мужтаҳидларнинг тўпланиб, ягона фикрга келган ҳолда ҳукм чиқариши (фатво бериши) дир» 105 . Бунинг негизида индуктив хулоса чиқаришининг ётишини тушуниб олиш қийин эмас. Шуни айтиш керакки, Мадина, Ироқ, Суриядаги фиқҳ мактабларида олиб борилган тадқиқотлар Қуръон, Суннанинг диний ақоид ва ҳуқуқ масалаларининг кўпларига амалий жиҳатдан жавоб бера олмаган. Бундай шароитда Ҳадисларни бекор қилишга имкон берувчи насх назарияси: Суннадаги қайси ҳадислар (носих) 106 ундан афзаллигига қараб бекор этилиши ёки умуман бекор этилишини аниқлашга имкон берадиган махсус адабиётлар кўплаб яратилган. Албатта, бу соҳада жуда катта тортишувлар юзага келиб, оқилона тарзда, мантиқ қоидалари асосида ҳукм чиқариш содир бўлган. 104 Саидов А. Жузжоний А. Шарқ ва инсон ҳуқуқлари. –Т., 1998. –23 б. 105 Исҳоқов С. Бурхониддин Марғилоний ва фиқҳ илми. –Т.: Адолат, 2000. -15 б. 106 носих – бекор қилувчи.

Бундай усул - Қиёс (солиштириш, таққослаш) деб аталган. У маълум бир даражада шариатнинг тўртинчи асоси, мантиқий воситасига айланган. Ал- Форобийнинг қиёс деганда, силлогизмни тушунганини эсласак, мазкур манбада мантиқ кучига қандай эътибор берилганини тушуниб олиш қийин эмас. Қиёс Қуръон ва Суннада учрамайдиган бирорта масала, масалан ҳуқуқий масала, йўл-йўриқ, кўрсатмаларни мантиқий таққослаш, ўхша-тиш воситасида шарҳлаш, изоҳлаш натижасида ҳукм ёки фатво чиқариш усули деб ҳисобланарди. Қиёс фиқҳ ҳуқуқининг таъсир доирасини кенгайтириб, шариатни кишилар ҳаётнинг турли томонларига татбиқ этишга имкон яратган. Бу ҳолат ҳокимлар ва уламоларга ҳам кенг эркинлик берган. Чунки улар ижмоънинг ёрдамисиз, бир гуруҳ уламолар ўртасида муҳокама қилиб ўтирмай, «Қуръон ва Ҳадислардаги бирорта таққослаш мумкин бўлган ўхшаш ҳолга асосланиб, мустақил равишда, хоҳлаган томонга буриб ҳукм чиқариш имкониятига эга бўлдилар» 107 . Ислом билан чамбарчас боғлиқ бўлган суфизм таълимоти Бухоро, Самарқанд каби шаҳарларда ривожланган бўлиб бу ерларда уларнинг кўплаб тарафдорлари, тарғиботчилари ҳамда йирик намояндалари ижод қилишган. Уларнинг таълимотлари сиёсатнинг, ҳуқуқнинг фалсафий асослари, қонуниятларини ўрганиш, ривожлантириш, қўрилаётган масалаларга мантиқан тўғри ёндашишга ёрдам беради. Шундай қилиб, илк ўрта аср, яъни VIII - XII асрларда халифалик таркибига кирган кўп халқлар маданиятининг бирлашуви, арабларнинг шимолдаги қўшниси Византиянинг таъсири, Яқин Шарқда эрамизнинг бошларидаёқ кенг тарқала бошлаган қадимги Юнонистон маданий мероси, Эрон ва Марказий Осиёдаги зардуштийлик, пайғамбар Муҳаммад тарғиб этган ислом диний тасаввурлари ва ақидаларини турлича изоҳлаш бидъат, сўнгроқ хурфикирликни вужудга келтирди. Фикримизни якунлаб, қуйидагиларни айтиш мумкин: 107 Саидов А. Журжоний. Шарқ ва инсон ҳуқуқлари. -Т., 1998. –48-б.

1. Ўрта асрларда Шарқда тўпланган, бойитилган, ривожлантирилган илмий билимларнинг асосий қисми Марказий Осиё мамлакатлари ҳиссасига тўғри келади. Бу ерда тўпланган етарли тажриба, бой анъана борликни билиш, мантиқий муаммоларни ишлаб чиқишга сезиларли таъсир кўрсатди ва бошқа давлатларда, хусусан, Европада мантиқий ғояларни ривожланишига туртки берди. 2. IX асрнинг бошида халифа ал-Маъмун даврида Бағдодда ва халифаликнинг бошқа шаҳрларида қадимги Юнонистон илмий-фалсафий меросига қизиқиш кучайди. Дамашқ атрофида расадхона, Бағдодда илмий кутубхона, Донишмандлик уйи (Байт-ул-Ҳикма) каби илмий-марифий бинолар вужудга келди. 3. Ал-Форобий, Ибн Сино, А л-Хоразмий каби алломаларнинг илгари сурган илмий мантиқий ғоялари Марказий Осиё мамлакатларида илмий муаммоларни ҳал қилишда, масалаларни ишлаб чиқишда юз йилликлардан илгарлаб кетди.

Похожие

Буддизм Марказий Осиёда

Кадимги Марказий Осиёда ижтимоий-фалсафий фикрларнинг шаклланиши

Марказий осиёда илмий билимларнинг шаклланиши ва ривожланиш босқичлари

XVI – XVII асрларда Марказий Осиёда ижтимоий-фалсафий фикр

Марказий Осиёда фалсафий фикрларнинг пайдо бўлиши ва ривожланиши