Аргументлаш ва билимлар тараққиётининг мантиқий шакллари - Философия - Рефераты

Аргументлаш ва билимлар тараққиётининг мантиқий шакллари

Загружено в:

09.01.2023

Скачано:

0

Размер:

36.068359375 KB

Аргументлаш ва билимлар тараққиётининг мантиқий шакллари Режа: 1. Асосли муҳокама юритиш (аргументлаш)нинг мантиқий асослари: исботлаш ва рад этиш. 2. Аргументлашнинг стратегияси ва тактикаси. Фикрни асослашда учрайдиган хатолар. 3. Билимлар тараққиётининг мантиқий шакллари: муаммо, гипотеза, назария. 4. Муаммони аниқлаш ва ечимини асослашда савол-жавобнинг ўрни. 5. Мантиқ илмининг назарий ва амалий аҳамияти.

1. Асосли муҳокама юритиш (аргументлаш)нинг мантиқий асослари: исботлаш ва рад этиш. Инсон кундалик мулоқотида далиллаш, исботлаш тушунчаларини кўпинча бир хил маънода, синоним тушунчалар сифатида қўллайди. Аслида улар мазмунига кўра ўзаро яқин бўлган ва хажмига кўра бўйсуниш муносабатидаги тушунчалардир. Далиллаш хажмига кўра кенг тушунча бўлиб, исботлаш тушунчаси унга бўйсунади. Далиллаш аргументлаш тушунчаси билан эквивалентдир. Аргументлаш – (лот. argumentatio – далил, аргумент келтириш) илгари сурилган фикрга нисбатан бошқа томон (аудитория, якка шахс ва б.)нинг ижобий муносабатини (маъқуллаши, қабул қилиши) шакллантириш мақсадида далиллар, аргументларни келтириш. Аргументлашнинг мақсади – илгари сурилган холатларнинг аудитория томонидан қабул қилинишига, конструктив муносабатларнинг шаклланишига эришишдир; аудиторияни унинг эътиборига хавола қилинаётган холатнинг, фикрнинг адолатли эканлигига ишонтиришдир, уни шу фикрни қабул қилишига ва шунга мувофиқ ҳаракат қилишига эришишдир. Аргументлашда “ҳақиқат-ёлғон”, “эзгулик-ёвузлик” дилеммалари муҳим эмас. Муҳими, илгари сурилган фикрга нисбатан ишончни шакллантириш, ишонтиришдир. Тингловчилар ёки кузатувчиларни ишонтириш, эътиқодини шакллантириш учун нафақат вербал (нутқ орқали), балки новербал (ҳаракат, юз ифодаси, кўргазмали воситалар ва б.) усуллардан ҳам фойдаланилади. Аргументлашнинг таркибида тезис – мулоҳаза ёки мулоҳазалар тизими ва далил ёки аргумент – тезисни асослаш учун келтирилган фикр, мулоҳазалар ажратилади. Аргументлаш тил воситасида таъсир қилиш бўлиб, бирон-бир фикрни маъқуллаш ёки рад этиш учун далиллар, аргументларни ўз ичига қамраб олади. У аввало инсон онгига қаратилган бўлиб, инсон ўйлаб, бу фикрни қабул қилиши ёки рад этиши мумкин. Аргументлашга қуйидагилар хос: - аргументлаш ҳамма вақт тил воситасида амалга оширилади;

- аргументлашнинг вазифаси кимнингдир эътиқодини, ишончини кучайтириш ёки сусайтиришга йўналтирилган фаолиятдир; - аргументлаш ижтимоий фаолиятдир, чунки у фақат инсонга ва инсонларга қаратилган бўлиб, бошқа томоннинг келтирган далилларига ўзининг фаол муносабатини билдиришни - диалогни назарда тутади; - аргументлаш реципиентларнинг ақлий фаоллигини, яъни аргументларни ўйлаб қабул қилиши ёки қарши чиқишини назарда тутади. Аргументлашнинг тузилиши ва усуллари билан танишишдан аввал исботлаш ва рад этишнинг моҳияти, тузилиши, усуллари ва қоидаларини билиб олиш зарур, чунки улар аргументлашнинг ҳусусий кўринишидир. Исботлаш – бир мулоҳазанинг чинлигини у билан боғлиқ бошқа чин мулоҳазалар ёрдамида асослашдан иборат бўлган мантиқий амал. Унинг таркиби уч элементдан ташкил топган: тезис, аргументлар (асослар), исботлаш усули – демонстрация. Тезис – чинлиги асосланиши лозим бўлган мулоҳаза, у исботлашнинг марказий фигураси ҳисобланади; бутун диққат-эътибор унинг чинлигини кўрсатишга қаратилади. Тезис бир мулоҳазанинг ўзидан, ёки мулоҳазалар тизими, ёки теоремалар, ёки аниқ фактларни умумлаштириш натижалари, ёки ҳодисаларнинг сабабини кўрсатувчи мулоҳазалардан иборат бўлади. Аргументлар – (лот. аrgumentum – исбот асоси) – далилланиши (исботланиши) талаб қилинган тезис (мулоҳаза, назария)ни асослаш учун келтириладиган бир ёки ундан ортиқ мулоҳазалардир. Исботлаш усули – демонстрация тезис билан аргументлар ўртасидаги мантиқий алоқадан иборат. У хулоса чиқариш шаклида бўлади, яъни тезис аргументлардан хулоса сифатида мантиқан келтириб чиқарилади. Аргументлаш (исботлаш)нинг икки тури мавжуд: бевосита исботлаш, бавосита исботлаш. Бевосита аргументлаш (исботлаш)да тезиснинг чинлиги тўғридантўғри аргументлар билан асосланади, унда тезисга зид бўлган мулоҳазалардан фойдаланилмайди. Тезис кўп ҳолларда якка ҳодисани ифода

қилиб келади ва маълум бир умумий билимдан, масалан, қонундан аргумент сифатида фойдаланилиб, унинг чинлиги асосланади. Масалан, «Ўзбекистон – мустақил давлатдир», деган мулоҳаза (тезис)нинг чинлиги «Ўзбекистоннинг мустақил давлат деб эълон қилиниши, унинг халқаро миқёсда эътироф этилиши» каби асослар ёрдамида исботланади. Бавосита аргументлаш (исботлаш)да эса тезиснинг чинлиги унга зид бўлган мулоҳазанинг (антитезиснинг) хатолигини кўрсатиш орқали асосланади. Антитезис қандай шаклда ифодаланган бўлишига қараб апагогик исботлаш ва айирувчи исботлаш фарқ қилинади. Апагогик аргументлаш (исботлаш) тезис (а) ва антитезис ( ↰ а) ўртасидаги муносабатга асосланади. Масалан, «мулоқот инсонларни бирлаштиради», деган мулоҳазанинг чинлигини асослаш учун унга зид бўлган «мулоқот инсонларни бирлаштирмайди», деган мулоҳаза олинади. Апагогик аргументлаш (исботлаш)да антитезис топилиб (1-босқич), вақтинча чин деб қабул қилинади ва ундан маълум бир натижа келтириб чиқарилади (2-босқич), сўнгра бу натижаларнинг хатолиги кўрсатилади (3- босқич) ва демак, тезиснинг чинлиги исботланади. Айирувчи аргументлаш (исботлаш)да тезис соф айирувчи мулоҳазанинг (кучли дизъюнкциянинг) бир аъзоси бўлиб, унинг чинлиги бошқа аъзоларининг (антитезиснинг) хатолигини кўрсатиш орқали асосланади. Масалан, “Бу хатни дўстларимдан А, ё Б, ё С ёзган», деган фикр текширилиб, «хатни Б ҳам, С ҳам ёзмаганлиги” лиги аниқланади ва шу тариқа «Хатни А ёзган», деган мулоҳазанинг чинлиги асосланади. Бу мисолда исботлаш айирувчи – қатъий силлогизмнинг инкор этиб, тасдиқловчи модуси бўйича қурилган. Айирувчи исботлашда барча муқобил вариантлар тўлиқ олингандагина хулоса чин бўлади, яъни тезис исботланади. Раддия. Рад этиш усуллари. Раддия – аргументлаш (исботлаш)ни бузишга қаратилган мантиқий амал.

Бирорта фикрнинг чинлигини рад этиш айни пайтда унга зид бўлган фикрнинг хатолигини кўрсатишдан иборат бўлганлиги учун раддияни аргументлаш (исботлаш)нинг хусусий кўриниши, деб ҳисоблаш мумкин. Раддия ҳам аргументлаш (исботлаш) каби тезис (рад қилиниши лозим бўлган мулоҳаза), аргументлар (тезисни рад қилувчи мулоҳазалар) ва демонстрация (рад этиш усули) дан ташкил топган бўлади. Раддия бирорта масалани муҳокама қилиш, яъни баҳс, мунозара жараёнида учрайди. Баҳс қатнашчиларидан бири маълум бир тезисни илгари суриб, уни ҳимоя қилса (пропонент), бошқаси унга қарши чиқади (оппонент). Ҳал қилинмаган, мунозарали масалалар бўйича олиб бориладиган баҳслар полемика ҳисобланиб, унда қарама-қарши тезислар асосланибгина қолмай, балки танқидий анализ ҳам қилинади. Раддия уч хил усул билан амалга оширилади: I Тезисни рад этиш II Аргументларни рад этиш III Демонстрацияни рад этиш. I. Тезисни рад этиш. Тезисни рад этишнинг қуйидаги усуллари мавжуд: 1. Фактлар орқали рад этиш. Бу энг ишончли ва самарали усулдир. Бунда бўлиб ўтган воқеалар, статистик маълумотларга асосланиб тезис рад этилади. Масалан, «Бу қўлёзма XVII асрда ёзилган», деган тезисни рад этиш, яъни унинг нотўғри эканлигини исботлаш учун ёзув усули, қоғознинг тури, қайси алифбода ёзилганлиги каби фактларга асосланамиз ва тезисни рад этамиз. 2. Тезисдан келиб чиқадиган натижаларнинг хатолигини (ёки зиддиятли эканлигини) кўрсатиш орқали рад этиш. Бунда тезисдан келиб чиқадиган натижаларнинг чин эмаслиги асослаб берилади. Бу усул «бемаъниликка олиб келиш», деб аталади. Рад этилаётган тезис вақтинча чин деб тан олинади, ундан келиб чиқадиган натижалар аниқланиб, бу натижаларнинг ҳақиқатга зид, нотўғри эканлиги исботланади. Чин асосдан хато натижа келиб чиқмайди, акс ҳолда бу бемаънилик бўлади. «Бемаъниликка олиб келиш» усулининг формуласи қуйидагича: (a→b) → ((a→b)→a)

3. Тезисни антитезисни исботлаш орқали рад этиш. Рад этилаётган тезисга зид бўлган янги тезис (антитезис) олинади ва исботланади. Учинчиси истисно қонунига мувофиқ, антитезиснинг чинлигидан тезиснинг хатолиги келтириб чиқарилади. II. Аргументларни рад этиш. Тезисни исботлаш учун оппонент томонидан келтирилган аргументлар танқид қилиниб, уларнинг хатолиги ёки тезисни исботлаш учун етарли эмаслиги аниқланади. Аргументларнинг хатолиги тезиснинг ҳам хато эканлигини исботламайди, бунда тезис чин бўлиши ҳам мумкин. Аргументларни рад этиш орқали тезиснинг исботланмаганлиги асослаб берилади. III. Исботлаш усулини танқид қилиш орқали рад этиш. Рад этишнинг бу усулида исботлашда йўл қўйилган хатолар аниқланади. Бунда рад этилаётган тезиснинг чинлиги уни асослаш учун келтирилган аргументлардан бевосита келиб чиқмаслиги асослаб берилади. Исботлаш усулида йўл қўйилган хато аниқланганда тезис рад этилмайди, уни қайта исботлаш талаб қилинади. Рад этишнинг юқорида кўрсатилган усуллари кўпинча биргаликда, бирбирини тўлдирган ҳолда қўлланади. Исботлаш ва рад этиш қоидалари, улар бузилганда келиб чиқувчи хатолар Тезисга алоқадор қоидалар : 1. Тезис мантиқан аниқ ва равшан бўлиши керак. Бу қоида бузилса, исботлаш ёки рад этиш ўзининг аниқ предметига эга бўлмай қолади, уни амалга оширишга уриниш беҳуда иш ҳисобланади. 2. Тезис исботлаш ёки рад этиш давомида бошидан охиригача ўзгармаслиги керак. Бу қоида бузилса, «тезисни алмаштириш» деган хато келиб чиқади. Аргументларга нисбатан қоидалар : 1. Тезисни асослаш учун келтирилган аргументлар чин ҳукмлар бўлиши ва бир-бирига зид бўлмаслиги лозим.

2. Аргументлар тезисни асослаш учун етарли бўлиши керак. 3. Аргументлар тезисдан мустақил ҳолда чинлиги исботланган ҳукмлар бўлиши лозим. Исботлаш усулининг қоидаси: 1. Тезис аргументлардан мантиқий тарзда келиб чиқадиган хулоса бўлиши лозим. Бунинг учун исботлаш ёки рад этишда хулоса чиқариш қоидаларига риоя қилиш зарур. Исботлаш ва рад этиш қоидаларининг бузилиши мантиқий хатоларга олиб келади ва улар уч турга бўлинади: I. Исботланаётган тезисга алоқадор хатоликлар : 1. Тезисни алмаштириш. Тезис исботлаш ёки рад этиш давомида ўзгармаслиги шарт, деган қоиданинг бузилиши тезиснинг алмаштирилишига сабаб бўлади. Тезис атайлаб ёки билмасдан бошқа тезис билан алмаштирилади ва бунда янги тезис исботланади ёки рад этилади. Тезис мазмунининг торайиши ёки кенгайиши ҳам баҳс жараёнида тезиснинг ўзгаришига олиб келади. Масалан, республикамиз тараққиёти учун миллий мафкура, миллий ғоянинг аҳамияти тўғрисидаги тезисни исботлаш давомида умуман жамиятга мафкура керакми ёки йўқми, деган масалани исбот этишга ҳаракат қилинса, унда тезиснинг мазмуни кенгайиб кетади ва тезис алмашинади. 2. Инсоннинг шахсий сифатини баҳона қилиб тезисни алмаштириш. Баҳс жараёнида мавзудан четга чиқиб, оппонентнинг шахсий, ижтимоий ҳаёти, яхши фазилатлари ёки камчиликлари хусусида фикр юритиб, шу асосда тезисни исботланган ёки рад этилган, деб таъкидлаш тезиснинг алмашинишига сабаб бўлади. Бундай хатога атайлаб йўл қўйилади. Тингловчиларнинг ҳис-туйғуларига таъсир қилиш орқали исботланмаган тезиснинг чин деб қабул қилинишига уриниш ҳам тезисни алмаштириш ҳисобланади. 3. Ортиқча ёки кам исботлашга уриниш натижасида тезиснинг алмашиниши. Фикр ортиқча исботланса, берилган тезис ўрнига ундан

кучлироқ тезисни исботлашга ҳаракат қилинади. Агар А ҳодисадан В келиб чиқса, лекин В ҳодисадан А келиб чиқмаса, унда А ҳодисани ифодаловчи тезис В ҳодисани ифодаловчи тезисдан кучлироқ бўлади. Масалан, «А шахс биринчи бўлиб жанжални бошламаган» деган тезис (В) ўрнига, «А шахс умуман жанжал бўлган ерда йўқ эди» деган тезисни (А) исботлашга ҳаракат қилинади. Иккинчи тезисни исботлаб бўлмайди, чунки А шахснинг жанжалда қатнашганлигини кўрган гувоҳлар бор. II. Аргумент (асос)ларга тааллуқли хатолар: 1. Асосларнинг хатолиги. Тезис исботланганда ёки рад этилганда хато аргументларга чин деб асосланиш натижасида атайлаб ёки билмасдан мантиқий хатога йўл қўйилади. Масалан, қадимги грек файласуфи Фалес ўз таълимотини ҳамма нарса сувдан пайдо бўлган, деган фикрга асосланиб яратган. 2. Асосларни аввалдан тахминлаш шаклидаги хато. Тезис исботланмаган аргументларга асосланса, бундай аргументлар тезиснинг чинлигини исботламайди, балки тезиснинг чинлиги тахминланади, холос. 3. «Айланма исбот этиш» деб номланувчи хато. Тезиснинг чинлиги аргументлар орқали, аргументларнинг чинлиги тезис орқали исботланса мантиқий хатога йўл қўйилади. Масалан, «Сўзнинг қудрати фикр билан ўлчанади», деган тезисни «Фикрнинг қудрати сўз билан ўлчанади», деб исботласак, юқорида айтилган хатога йўл қўйилади. III. Исботлаш усули (демонстрация) билан боғлиқ хатолар . 1. «Ёлғон (сохта) исботлаш». Агар тезис уни исботлаш учун келтирилган аргументлардан бевосита келиб чиқмаса, мантиқий хатога йўл қўйилади. Бунда тезисга алоқадор бўлмаган аргументларга асосланилади. Масалан, «А шахс ёмон одам», деган тезис «Тунда ёмон одамларгина кўчада юради», «А шахс кўчада тунда юрибди» деган аргументлар билан асосланса, фикр юзаки (сохта) исботланган бўлади.

2. Шартланган фикрдан шартланмаган фикрга ўтиш. Муайян вақт, муносабат доирасида чин бўлган (шартланган) фикрни, доимий, ўзгармас чин фикр деб қабул қилиш натижасида мантиқий хатога йўл қўйилади. 3. Хулоса чиқариш қоидаларининг бузилиши билан боғлиқ бўлган хатолар. 2. Аргументлашнинг стратегияси ва тактикаси. Фикрни асослашда учрайдиган хатолар. Аргументлашнинг стратегияси – аргументлашнинг мақсади бўлиб, ишонтириш, ғалаба қозониш, келишиш, ечимни топиш, ўзига нисбатан ишончни мустаҳкамлаш ва шу кабиларда намоён бўлди. Мантиқ қонунлари, исботловчи муҳокама юритиш аргументлашнинг стратегик принциплари ҳисобланади. Конкрет вазиятга мос бўлган коммуникатив моделни танлаш ҳам аргументлашнинг стратегиясига киради. Аргументлашнинг стратегияси иштирокчиларнинг мақсади орқали аниқланади. Шунга кўра ҳақиқатга, ишончни шакиллантиришга, ғалабага ва келишувга қаратилган стратегияларни фарқлаш мумкин. Баъзан бу стратегиялар бирлашиб кетиши кузатилади. Аргументлаш стратегияси маъруза, суҳбат, диалог, баҳс-мунозара, ёзма аргументлаш, ўзи учун аргументлашда турли хил бўлади. Аргументлаш стратегиясини белгилаб олганда аргументловчи далиллар асосий ва қўшимча турларга ажратилади, асосий далиллар етарли бўлмаса қўшимчаларидан фойдаланиш ёки асосий далиллар етарли бўлса, қўшимчаларини қўлламаслик режалаштирилади. Аргументлашнинг тактикаси деб, аргументларни энг унумли қўллаш усули; рақибнинг қарши аргументларига муносабат шакли; аргументлашнинг стратегик мақсадларига эришиш учун қўлланиладиган усул ва воситалар мажмуига айтилади. Аргументлашнинг тактикаси турли усулларни ўз ичига олади:

- аргументларни танқид қилиш. (оппонентниг ёлғон тезисини ишончли фактлар билан рад этиш); - душманнинг қуролини ўзига қарши қўллаш принципи (оппонентнинг фикрларини ўзига қарши ишлатиш); - исботлаш юкини рақибига ағдариш (ҳақиқат сукут сақлашдадир); - пала-партиш сўзлаш; - ҳамма нарсани рад этиб, ўзини ақлли кўрсатиш; - “бемаъниликкка олиб келиш” усули (оппонентнинг фикри бемаъни эканлигини истеҳзо ва киноя билан исботлаш); - “шахсга мурожат қилиш” (тезисни алмаштириш); - бумеранг усули (қарши томоннинг аргументини ўзига қайтариб қўллаш); - исботлаш усулини рад этиш; - саволлар хужумини уюштириш ва б. Баҳсда қўлланиладиган ҳийлалар: - ёлғон уятга қўйиш (оппонентнинг атрофдагилар олдида обрўси тўкилишдан хавотирланишни билиб, ундан фойдаланиш); - аргументларни “ёғлаш” (оппонентга ошкора хушомадгўйлик қилиш); ёш, маълумот ва мавқъени пеш қилиш (масалан, аввал диплом олинг, кейин гапиринг); - гапни бошқа томонга буриш; - қатъий охангда сўзлаш; - атайлаб баҳсни тўхтатиш ва б.. Фикрни асослашда учрайдиган хатолар турли-туман бўлиб, улардан баъзиларини кўриб чиқамиз. Cофизм сўзи “айёрлик”,“сохта донолик” деган маъноларни билдиради. Бундай ишлар билан шуғулланувчилар, яъни ростни ёлғон, ёлғонни рост деб тасдиқловчи, ўзини доно, бошқаларни эса нодон қилиб кўрсатувчи кишилар софистлар-сафсатабозлар деб аталади. Софистлар чин фикрни хато, хато фикрни эса чин деб исботловчи кишилар бўлиб, ўз

мақсадларини амалга оширишда ўзига хос исботлаш усулларидан фойдаланадилар. Фаробий “Фалсафату Аристутолис” номли рисоласида сафсатабозлар қўллайдиган қуйидаги олти усулни кўрсатади: “1) танбеҳ бериш; 2) довдиратиш; 3) тухмат қилиш; 4) нутқда дудуқланишга мажбур қилиш; 5) беъмани нарсалардан фойдаланиш, сафсата; 6) суҳбатдошга сўз бермаслик”. Софистик муҳокамаларга чалкаштириш, янглиштириш, алдаш, нотўғрини тўғри, тўғрини нотўғри деб билиш хосдир. Софистик муҳокамалар сўзловчи ва тингловчи орасидаги фикр алмашиниш жараёнида, суҳбат ва баҳс юритишда қўлланилади. Бундай муҳокамалардан мақсад суҳбатдошининг ёлғон гапираётганлигини кўрсатиш, унинг фикрини юзаки рад этган ҳолда, ҳамма томонидан қабул қилинган фикрларга нисбатан зид фикрга олиб келиш, фикрини чалкаш баён қилишга ва (суҳбатдошини) хадеб бир фикрни қайта такрорлашга (эзмалик қилишга) мажбур этишдир. Софистлар ўз мақсадларини амалга оширишда инсоннинг руҳий ҳолатидан, тафаккурида ўрнашиб қолган фикрларидан, одатларидан, шунингдек бирор ғоянинг тарафдори эканлигидан усталик билан фойдаланадилар. Масалан, . “Кал” софизми: -Агар одамнинг бошидан бир дона соч толаси тўкилса, у кал бўладими? -Йўқ. -Ўн дона тўкилса-чи? - Кал бўлмайди. -Биттадан бошдаги ҳамма сочлар тўкилгандачи? -Унда кал бўлади. -Сен ўз сўзингга ўзинг қарши чиқаяпсан. Ҳозиргина битта сочи тўкилса кал бўлмайди деган эдинг. Бу софизмда бир дона соч толасининг тўкилиши билан биттадан ҳамма соч толасининг тўкилиши бир ходиса деб кўрсатилади.

Баҳс-мунозара жараёнида мантиқий қонун-қоидаларнинг бузилиши билан боғлиқ бўлган ва билмасдан йўл қўйилган мантиқий хато – паралогизмлар деб аталади. Масалан: “Миссионер” парологизми. Бир миссионер (динни тарғиб қилувчи одам) каннибал (одамхўр)лар орасига тушиб қолибди. Каннибаллар уни қандай қилиб ейиш масаласида баҳслашиб қолишибди. Баъзилари қовуриш керак деса, бошқалари қайнатиш керак дебди. Ўзаро келиша олмай бир қарорга келишибди. Улар миссионерга: “Сен бирор гап айтгин. Агар гапинг тўғри бўлса, сени қайнатиб, нотўғри бўлса, қовуриб еймиз” - дейишибди. Миссионер уларга “Мени қовуриб ейсизлар”- деб жавоб берибди.” Миссионернинг жавоби каннибалларнинг ўзаро тортишувига сабаб бўлибди. Чунки қовириб есалар, у тўғри гапирган бўлади ва уни қайнатиш керак бўлади. Агар қайнатиб есалар, унда нотўғри гапирган бўлади ва шартга мувофиқ уни қовириш керак бўлади. Каннибалларнинг тортишувидан фойдаланган миссионер қочиб қутилибди. Чинлигини ҳам, хатолигини ҳам бирдек исботлаш мумкин бўлган фикрларга эса парадокс дейилади. Масалан, “Бунинг исботи йўқлиги исботланган”, “Ҳеч қачон “ҳеч қачон” сўзини айтма”, “Ўйиннинг фақат битта қоидаси бор, у ҳам бўлса, ҳеч қандай қоида йўқ.” Юқорида қайд этилган ҳолатларни билиб олиш инсонга баҳс- мунозара жараёнида дадил иштирок этиб, ўз қарашларини химоя қилишга, мустақил нуқтаи назарга эга бўлишга ва бошқаларнинг зарарли таъсирларидан сақланишга ёрдам беради. 3. Билимлар тараққиётининг мантиқий шакллари: муаммо, гипотеза, назария. Билиш жараёнида инсон воқеа ва ҳодисаларнинг моҳиятини тушуниб боради. Инсон қанча кўп билимга эга бўлмасин, билмаган нарсалари ундан ҳам кўпроқ бўлади. Билмаган, номаълум нарсаларни билиш учун ҳамма вақт ҳам мавжуд тасаввурлар, принциплар етарли бўлмайди. Билиш жараёнида мавжуд билимларимизнинг эришган даражаси билан янги билиш вазифаларини ҳал қилиш зарурияти ўртасида зиддият келиб чиқади,

муаммоли вазият пайдо бўлади. Бундай зиддиятлар, айниқса, кундалик ҳаётимизда мураккаб вазифаларни ҳал қилиш, фанда эса туб бурилишлар даврида яққол намоён бўлади. Масалан, компьютер вирусларига қарши химоя тизимини яратиш шундай муаммолардан ҳисобланади. Медицина соҳасида рак касаллигини даволаш, автомобилсозликда ёқилғини тежовчи воситаларни ихтиро қилиш, экология билан боғлиқ муаммолар ва бошқа соҳаларга оид муаммолар мавжуд. Ҳозирги кунда бу муаммоларни ҳал қилиш учун мавжуд қонун ва принципларнинг етарли эмаслиги, фанда янги изланишлар олиб боришни талаб қилмоқда. Илмий билишда муаммоли вазиятни фан тараққиётининг ички эҳтиёжлари ҳам келтириб чиқариши мумкин. Масалан, ҳозирги вақтда математикада тўплам назарияси билан боғлиқ муаммоларни хал қилиш зарурияти бунга мисолдир. Демак, муаммоли вазият мавжуд илмий тасаввурлар билан қайд қилинган янги фактлар ўртасидаги зиддиятнинг пайдо бўлиши ёки ана шу илмий тасаввурлар етарли даражада тизимга солинмаганлиги, яхлит бир таълимот сифатида асосланмаганлиги натижасидир. Мана шундан келиб чиқиб, муаммоли вазият билиш тараққиётининг турли босқич ва бўғинларида олам ҳамда уни билиш ҳақидаги мавжуд тасаввурларни, билиш методи ва воситаларини ўзгартиришнинг объектив заруриятидан иборат, дейиш мумкин. Муаммони қўйиш ва ҳал этиш Муаммо – жавоби бевосита мавжуд билимда бўлмаган ва ечиш усули номаълум бўлган саволдир. Шунинг учун ҳам муаммони қўйиш ва ҳал қилиш мавжуд билимларни қайта ишлаш, баъзи ҳолларда эса, ҳатто, улар доирасидан четга чиқишни, янгича ечиш усули, методларини қидириб топишни тақозо этади. Қандай муаммоларни илгари суриш ва муҳокама қилиш хусусиятини амалий фаолиятимиз ва билишимиз эҳтиёжлари белгилаб беради.

Кўламига кўра шахсий, худудий, бир давлат ёки бир неча давлат миқёсидаги ва умуминсоният муаммоларини ажратиш мумкин. Бу муаммоларни муваффақиятли ҳал қилишнинг зарур шартларидан бири уни тўғри қўйиш ва аниқ баён қилишдан иборат. Tўғри қўйилган савол муаммонинг ярим ечими ҳисобланади. Муаммони тўғри қўйиш учун муаммоли вазиятни аниқ тасаввур қилишнинг ўзи етарли эмас. Ҳар қандай муаммонинг ечими илмий асосланган бўлиши керак. Бунинг учун муаммони ҳал қилишнинг турли хил усуллари ва воситаларини ҳам олдиндан кўра билиш муҳим аҳамиятга эга. Муаммоларни қўйишда кишиларнинг ҳаётий тажрибаси, билимлари ва қобилияти муҳим аҳамиятга эга бўлади. Одатда, кўп ҳолларда янги муаммолар илмий билишнинг у ёки бу соҳасининг йирик мутахассислари, бой тажрибага эга ва чуқур билимли олимлар томонидан илгари сурилади ҳамда улар баъзан узоқ йиллар давомида тадқиқ қилинади. Буни, масалан, миллий маънавиятимизга ёт ғояларнинг ёшлар онгига салбий таъсири муаммосининг қўйилиши ва тадқиқ этилиши мисолида кўриш мумкин. Маълумки, ОАВ, Интернетдаги айрим маълумотлар эндигина маънавий олами шаклланаётган, шахсий тажрибаси ҳақиқатни ёлғон, уйдирмадан фарқлашга етарли бўлмаган ёшларда ҳаётий тушунчаларнинг шаклланишига салбий таъсир кўрсатмоқда. Ёш авлод маънавий оламининг дахлсизлигини асраш жамиятимиз олдида турган муаммолардан биридир. Бу муаммо файласуфлар, гуманитар фан вакиллари томонидан тадқиқ этилмоқда. Муаммоли вазиятни таҳлил қилишга турли хил томондан ёндашиш мумкин бўлганлиги учун ҳам ҳал қилиниши лозим бўлган вазифа турли хил муаммолар тарзида баён қилиниши мумкин. Бунда баъзи муаммолар асосий вазифани ифода қилса, баъзилари бу вазифанинг айрим томонларини акс эттиради ва шунинг учун ҳам жузъий хусусиятга эга бўлади. Кўп ҳолларда бир-бири билан боғланиб кетган мана шундай жузъий муаммолар ҳал қилингандан кейингина асосий муаммони аниқроқ баён қилиш ва ечиш имконияти вужудга келади.

Муаммоларни тўғри қўйиш ва баён қилиш уларни ечишдан кам аҳамиятга эга эмас. Муаммони тўғри қўйиш учун унинг илмий билиш тараққиётида, жамият ҳаётида тутган ўрни ва аҳамиятини тўғри баҳолаш, уни ҳал қилишнинг методларини топиш зарур. Бу амалда қўйилиши мумкин бўлган турли хил муаммолар ичидан энг муҳими ва тўғрисини танлаб олишни билдиради. Муаммони танлаш маълум бир даражада тадқиқотнинг умумий йўналиши ва хусусиятларини белгилаб беради. Охир-оқибатда қайси муаммони қўйиш амалий фаолиятимиз эҳтиёжларига боғлиқ. Чунки фақат амалий фаолиятдагина кишиларнинг эҳтиёжлари ва мақсадлари билан уларни ҳал қилиш воситалари ўртасидаги зиддият яққол намоён бўлади, илмий изланиш предмети аниқланади ва шу асосда билиш олдига конкрет вазифалар қўйилади. Илмий муаммо, одатда, маълум бир назария доирасида вужудга келади ва унинг ёрдамида ҳал қилинади. Баъзи ҳолларда эса муаммо мавжуд назарияни ўзгартириш ва муаммони ечишга мослаштиришни талаб қилади. Муаммони ечиш учун қуйидаги ишлар амалга оширилади: а) мавжуд назариялар доирасида тушунтириб бўлмайдиган факт ва ҳодисалар аниқланади; б) муаммони ҳал қилиш ғоялари ва методларини таҳлил қилиб, уларга баҳо берилади; в) муаммони ҳал қилиш тури, мақсади, олинган натижани текшириш йўллари белгилаб олинади; г) муаммонинг негизи билан уни ечиш учун илгари сурилган ғоялар ўртасидаги алоқанинг хусусиятлари кўрсатилади. Бу ишлар амалга оширилгандан кейин бевосита муаммони ечишга киришилади. Барча муаммонинг ечилиши нисбий хусусиятга эга. Бошқача айтганда, муаммонинг мутлақ тўла ечимини топиш қийин. Чунки ўрганилаётган ҳодисанинг барча томонларини қамраб олиб бўлмайди.

Шунинг учун ҳам илмий изланиш давомида янги муаммолар вужудга келиши мумкин бўлиб, у мавжуд муаммони бошқача талқин қилишни тақозо этади. Баъзи ҳолларда муаммоларнинг ечимини узоқ вақтгача топиб бўлмайди. Масалан, рак касалининг сабабини ўрганиш билан боғлиқ муаммо ҳозиргача тўла ҳал бўлмаган. Бу, албатта, айрим муаммолар бутунлай ечимига эга эмас, деган фикрни билдирмайди, балки уларни мавжуд методлар, воситалар ёрдамида ечиб бўлмасликни кўрсатади холос, ва шу тариқа ечишнинг янги воситаларини қидириб топишга ундайди. Демак, муаммо ҳал қилинмагунча илмий изланиш давом этади. Гипотеза (фараз) - билимларнинг мавжуд бўлиш ва тараққий этиш шакли. Муаммони ҳал этиш жараёнида маълум бир гипотезалар илгари сурилади ва асосланади. Гипотеза (фараз) – ўрганилаётган ҳодисанинг сабаблари ва хусусиятларини тушунтирувчи асосли тахмин тарзидаги билим шаклидир. Ҳодисанинг сабаби ҳақидаги фикр дастлаб, одатда, гипотеза шаклида вужудга келади ва шу маънода у билимларнинг мавжуд бўлишининг умумий мантиқий шаклларидан бири ҳисобланади. Чин, ишончли билимлар ҳосил бўлгунга қадар қўйилган муаммолар, масалалар ҳақидаги фикр-мулоҳазалар кузатиш, эксперимент натижаларини таҳлил қилиш ва умумлаштиришга асосланган бўлиб, улар турли хил тахминлар, фаразлар шаклида мавжуд бўлади. Гипотезани қуриш ўрганилаётган ҳодисани тушунтирувчи тахминий фикрларни илгари суришдан иборат бўлади. У қайд этилган фактлар, улар учун характерли бўлган қонуниятлар ҳақидаги мулоҳазалар ёки мулоҳазалар тизими тарзида бўлади. Уни ифода қилувчи асосий гап мулоҳазалар системасини ҳосил қилувчи элемент, деб ҳисобланади. Ана шу гап (мулоҳаза)да, одатда, гипотезанинг бош ғоясида акс этади. Муҳокама жараёни унинг негизида, атрофида қурилади ва маълум бир ишчи гипотезалар – вақтинчалик, мўлжални тўғри олишга ёрдам берадиган

тахминларнинг илгари сурилишига, улар ёрдамида ҳодисанинг янада чуқурроқ тадқиқ қилинишига олиб келади. Гипотезаларни илгари суришнинг асосий мантиқий воситаси эҳтимолий хулоса чиқариш ҳисобланади. Шунингдек, гипотеза баъзи ҳолларда қатъий хулоса чиқариш шаклларида ҳам илгари сурилиши мумкин. Гипотезада илгари суриладиган мулоҳаза эмпирик материалларни таҳлил қилиш, қайта ишлаш, тартибга келтириш, умумлаштириш, талқин этиш натижасида пайдо бўлади. Ана шунинг учун ҳам гипотеза – бу ҳар қандай тахмин эмас, балки ўзининг муайян мантиқий кучига эга мулоҳаза, маълум бир даражада асосланган фараздир. Илгари сурилган гипотеза, албатта, асосланиши зарур. Бу босқичда гипотезадан маълум бир натижалар келтириб чиқарилади ва уларнинг мавжуд фактларга (ёки бошқа ишончли билимларга) мувофиқлиги аниқланади. Гипотеза рад қилиниши ҳам мумкин. Бу гипотезадан келиб чиқадиган натижаларнинг мавжуд фактларга номувофиқлигини кўрсатиш орқали амалга оширилади. Гипотезанинг натижаларини топа олмаслик, бу гипотезанинг мавқеини анча пасайтирса-да, лекин уни рад эта олмайди. Гипотезанинг чинлиги ундан келиб чиқадиган натижаларга зид бўлган ҳолатлар аниқлангандагина узилкесил рад этилади. Масалан, Птоломейнинг Ернинг ҳаракатланмайдиган марказ эканлиги ҳақидаги гипотезаси Коперникнинг гелиоцентрик назарияси асосланадиган фактларга зид келганидан кейин рад этилди. Шуни алоҳида таъкидлаш зарурки, ўрганилаётган ҳодиса ҳақида бир вақтнинг ўзида бир қанча гипотезалар илгари сурилиши мумкин. Гипотеза тасдиқланмагунча ўзининг билишдаги аҳамиятини йўқотмайди. Рад этилса, ўрнига бошқа гипотеза қурилади ва бу ҳол то гипотезалардан бирортаси тасдиқланмагунча, яъни муаммонинг ечими топилмагунча давом этади.

Илгари сурилаётган гипотезалар турли хил даражада умумлашган бўлиши мумкин. Ана шунга мувофиқ ҳолда умумий ва жузъий гипотезаларни ажратиш мумкин. Умумий гипотеза деб табиат, жамият, билиш ҳодисаларининг қонуниятлари ҳақида билдирилган асосли тахминга айтилади. Жузъий (хусусий) гипотеза айрим фактлар, конкрет предмет ва ҳодисаларнинг келиб чиқиши, хусусиятлари ҳақидаги билдирилган асосли тахминий фикрдан иборат. Археологик қазишларда топилган предметларнинг табиати, қайси даврларга оид эканлиги ҳақидаги тахминлар жузъий гипотезага мисол бўлади. Мантиқда ишчи гипотезалар ҳам фарқ қилинади. Ишчи гипотеза тадқиқотнинг дастлабки босқичида илгари суриладиган тахмин бўлиб, ўз олдига ўрганилаётган ҳодисанинг сабабини аниқлашни мақсад қилиб қўймайди; у фақат кузатиш ва эксперимент натижаларини тасвирлашга, тартибга солишга ёрдам беради. Шундай қилиб, гипотеза муаммонинг ечимини топиш учун хизмат қиладиган фикрларнинг, билимларнинг мавжуд бўлиш ва ривожланиш шаклидир. Назария билимларнинг мантиқий тизими сифатида. Ҳар бир фан соҳасида турли назариялар мавжуд бўлади. “Назария” атамаси кенг маънода амалиётдан фарқ қилувчи ақлий фаолият турини ифодалайди. Тор маънода эса, назария маълум бир соҳага оид тасаввурлар, тушунчалар, ғоялар, гипотезаларни тизимга соладиган, шу соҳани яхлит тарзда англашга имкон берадиган билим шаклидир. Назария илмий билишнинг шакли сифатида эмпирик ва назарий босқичларнинг бирлигини ифодалайди. Эмпирик босқичда илмий фактлар тўпланади, ўрганилади, тизимга солиниб, турли хил жадваллар, шакллар, графиклар тузилади; муайян бир умумлашмалар, хусусан, эмпирик тушунчалар, фаразлар, эмпирик қонунлар шаклланади.

Илмий билишнинг кейинги тараққиёти эмпирик билиш босқичида ҳосил қилинган, лекин ўзаро алоқаси ҳали аниқланмаган билимлар ўртасида муносабатларни ўрнатиш, уларни умумлаштириш, шу асосда янги фундаментал тушунчалар, умумий қонунларни яратиш, илмий башоратлар қилиш билан узвий боғлиқ. Билишнинг бу икки босқичи ўртасида зарурий алоқадорлик мавжуд. Назарияни яратиш эмпирик билиш жараёнида ҳосил қилинган предметнинг айрим томонлари, хусусиятларини акс эттирувчи тушунчалар, қонунлар, фаразлар ўртасида мантиқий алоқалар ўрнатишга, предмет ҳақида яхлит тасаввур ҳосил қилиш, унинг моҳиятини тушунтиришга бўлган эҳтиёж билан белгиланади. Юқоридаги фикрларга асосланиб, назарияга қуйидагича таъриф бериш мумкин: Назария маълум бир предмет соҳасига оид тушунчалар, қонунлар, гипотезалар, ғояларни системага солиб, у ҳақида яхлит тасаввур ҳосил қиладиган, янги фундаментал умумлашмалар яратишга олиб келадиган, шу соҳадаги ҳодисаларни тушунтириш, олдиндан кўриш имконини берадиган ишончли билимдан иборат. Ҳар бир назария ўз тушунчалари ва таърифлаш қоидаларига эга. Бунга мисол қилиб химия фанидаги атом, молекула, ишқор кислота каби тушунчаларни олишимиз мумкин. Худди шунингдек, ҳар қандай назария хулосалар тарзидаги ўз натижаларига эга. Демак, илмий назариянинг таркибида унинг ҳар бир элементи ўз ўрнига эга. Муаммони аниқлаш ва ечимини асослашда савол-жавобнинг ўрни. Инсон дунёқарашини кенгайтирувчи ва чуқурлаштирувчи энг асосий воситалардан бири - савол- жавоб (диалог)дир. Савол-жавобни ташкил эта билиш инсонда воқеликка мос (адекват) тушунчаларнинг шаклланишига, мулоҳазаларини тўғри қуришга ва хулоса чиқаришга ўргатади. Савол-жавоб, диалог эротематик (грек. еrotematikos – савол шаклида) мантиқда ўрганилади. Савол мантиқий реалликнинг ўзига хос алоҳида кўринишидир. Савол бериш яъни фикрни тўғри жавобга йўналтириш санъати

- тафаккурлаш маданиятининг зарурий элементидир. Мантиқан тўғри саволларни қўя билиш ақллилик, фаросатлиликнинг муҳим белгисидир. Савол нима? Савол – кенг маънода тафаккур шакли бўлиб, унинг ёрдамида қўйилган мақсадларга эришиш учун маълум турдаги билимларнинг етишмаслик (танқислик) холати тилда ифодаланади. 1 Инсон билими предмет ва ҳодисалар ҳақида аввалги ҳосил қилинган мулоҳазалардан янги, уларни тўлдирадиган, кенгайтирадиган мулоҳазаларни яратишга қараб тараққий этиб боради. Бу жараён маълум бир саволларни қўйиш ва уларга жавоб қидириш тарзида содир бўлади. Савол сўроқ гап ёрдамида ифода қилингани учун, ундаги маълумот якунланмаган бўлади. Мулоҳаза ва сўроқ гап билишда турлича вазифаларни бажаради. Мулоҳазанинг вазифаси предмет ҳақидаги мавжуд билимларни қайд қилишдан иборат бўлса, савол унинг янги хусусиятлари, алоқаларини қидириб топишга, аниқлашга, ўрганишга қаратилган бўлади. Саволлар илтимос ёки талаб қилиб берилади. Демак, савол аввалдан маълум бўлган ахборот –асосида қўшимча ахборот олиш учун илтимос ёки талабни ифодаловчи нутқ шаклидир. Саволда маълум бир бошланғич билим мужассамланган бўлади, яъни савол бериш учун маълум билимга эга бўлиш талаб қилинади. Савол ва жавоб инсонларнинг диалог кўринишидаги мулоқат шаклидир. Унинг муҳим функцияларидан бири коммуникативликдир. Ахборотни қидириш воситаси сифатида ҳам саволнинг аҳамияти беқиёсдир. Савол бўлмаса билиш ҳам бўлмайди. Лингвистикадан яхши маълумки, гапнинг ҳар бир бўлагига нисбатан ва умуман гапнинг ўзига нисбатан савол бериш мумкин. Масалан, “Профессор Азларов 314- аудиторияда физикадан 3курс талабаларига маъруза ўқийди.” Ушбу гап бўйича 9та савол тузиш мумкин. Мантиқда саволларнинг таснифи лингвистик таснифдан фарқ қилади. Саволларни чин ёки ёлғон деб таснифлаш мумкин эмас. Бунинг учун 1 Федоров Б.И. Эротетическая логика. //Логика. Учебник для бакалавров. Под ред. А.И.Мигунова, И.Б.Микиртумова, Б.И.Федорова. - Москва: Проспект, 2015.С. 428-429.

кўпроқ ўринли-ўринсиз, маъноли-маъносиз, тўғри-нотўғри, тўлиқ-тўлиқсиз каби таснифлардан фойдаланилади. Мантиқда саволлар ҳар хил асосларга кўра бир қанча турларга бўлинади: 1. Оддий ва мураккаб саволлар. Таркибида бошқа савол бўлмаса, оддий савол, бўлса – мураккаб савол деб юритилади. Мураккаб саволлар ўз навбатида қўшувчи, айирувчи, шартли турларга бўлинади. Масалан, Концертда Ғ.Ёқубов билан О.Назарбеков ҳам иштирок этдими? Хатига жавоб ёздингми ёки ёзмадингми? Агар айтганингни қилсам, шартимга рози бўласанми? 2. Аниқловчи ва тўлдирувчи саволлар. Масалан, “Сен ўқишни биласанми?”- деган савол аниқловчи, “Сен қайси қўшиқни куйламоқчисан?” деган савол тўлдирувчи саволдир. 3. Мантиқан ўринли ва мантиқан ўринсиз қўйилган саволлар. Битта бўлса ҳам тўғри жавоб берса бўладиган савол мантиқан ўринли саволдир. Беъманилиги туфайли жавобсиз қолган савол ўринсиз саволдир. 4. Илмий ва илмий бўлмаган саволлар. Илмий саволларнинг ремасида, маълум бир контекстда эмпирик ёки абстракт объектларнинг синфини ифодаловчи, ҳеч бўлмаганда битта илмий термин бўлади. Илмий бўлмаган саволларда бундай термин бўлмайди. Хар қандай саволда ахборотни аниқлашга қаратилган элемент мавжуд бўлиб уни текшириш, баҳолаш ва фаоллаштириш керак бўлади. Саволларни билиб танлаш, тузиш ва муайян тартибда бериш орқали муаммони хал қилиш учун ёрдам берувчи шароитни туғдириш ва ечимини тезроқ аниқлашга имконият яратилади Жавоб – қўйилган саволга мувофиқ ҳолда аввалги билимни аниқлаштирадиган, тўлдирадиган янги мулоҳазадан иборат. У саволнинг асосини ташкил этувчи билимга таянилган ҳолда янги билим олишга имкон беради. Жавоб саволда мавжуд бўлган ноаниқликни камайтириш учун хизмат қилади. Инсон ўзиниг шахсий тажрибисига, олган билимларига,

дунёқарашига мос холда саволга жавоб қидиради. Улар етарли бўлмаса, билимнинг конкрет соҳаларига, турли манбаларга мурожаат қилади. Улар жавобни қидириш соҳаси, деб аталади. Мантиқда жавобнинг бир қанча турлари ажратилади: 1.Бевосита (айнан сўралган саволга жавоб бериш) ва билвосита жавоблар ( сўралган саволга тааллуқли бошқа маълумотларни қўшиб жавоб бериш ). 2.Тўлиқ ( саволнинг барча элементлари ҳақида маълумотлар берилган ) ва тўлиқсиз ( саволнинг баъзи элементлари ҳақида маълумотлар берилмаган ) жавоблар. 3. Чин (воқеликни адекват акс эттирган) ва хато (воқеликни адекват акс эттирмаган) жавоблар. 4. Қисқа (ҳа, йўқ, билмадим) ва батафсил (саволнинг ҳар бир элементи такрорланадиган) жавоблар. 5. Аниқ (тушунчалар, сўзларнинг мазмуни ва маъноси конкрет ва равшан бўлган) ва ноаниқ (икки хил маъноли тушунчалар, сўзлар ишлатилган) жавоблар. Савол ва жавобга қўйиладиган умумий талаблар: - Савол ҳам жавоб ҳам грамматик жиҳатдан тўғри қурилган бўлиши; - Савол ҳам жавоб ҳам аниқ, равшан ва иложи борича ихчам бўлиши; - Савол ҳам жавоб ҳам етарли даражада асосланган бўлиши зарур. Юқоридаги кўрсатмалар билим олиш, шахсий ва ижтимоий муносабатларни тўғри ташкил қилиш учун мулоқот олиб боришда ниҳоятда аҳамиятлидир. Мавзунинг таянч тушунчалари: аргументлаш, тезис, асос-далил, исботлаш, рад этиш, танқид, аргументлашнинг стратегияси, аргументлашнинг тактикаси, паралогизм, софизм, парадокс, коммуникатив модел, пропонент, оппонент, муаммо, савол, жавоб, муаммоли вазият, муаммони қўйиш, муаммони ҳал этиш, гипотеза, ишчи гипотеза, назария.

Мавзуни ўзлаштириш учун саволлар 1. Муаммоли вазият қандай вужудга келади? 2. Муаммо нима? 3. Муаммолар кўламига кўра қандай турларга бўлинади? 4. Муаммони хал этиш учун нима қилиш керак? 5. Гипотеза нима? 6. Нима учун гипотезаларни мантиқий қуриш воситаси эҳтимолий хулоса чиқариш ҳисобланади? 7. Гипотезаларнинг қандай турлари бор? 8. Назария нима? 9. Назариянинг илмий билишдаги аҳамияти нималарда кўринади? 10. Савол нима? 11. Саволнинг қандай турлари бор? 12. Қандай саволлар илмий савол бўлади? 13. Жавобнинг қандай турлари бор?

Похожие

Фалсафа мавзуси ва фалсафий билимлар моҳияти

Мантик илмининг предмети ва ахамияти

Исботлаш ва рад этиш. Гипотеза ва назария

Акмеологияни ижтимоий билимлар билан алокаси

Аргументлашнинг мантикий асослари