Онгнинг шакллари ва функциялари - Философия - Рефераты

Онгнинг шакллари ва функциялари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

65.5 KB

Онгнинг шакллари ва функциялари Режа: 1-§. Онгнинг шакллари Фикр Шу бҳ а Эъти қ од Билим Ишонч 2-§. Онгнинг функциялари Рефлексив Герменевтик функция

Онг муайян шаклларда, яъни фикр, шубҳа, эътиқод, билим ва ишонч шаклларида мавжуд бўлиб, булар « онгнинг эпистемик шакллари (грекча эпистеме – билим) номини олган. Кишининг ёки кишилар гуруҳининг фикри уларнинг у ёки бу масала бўйича нуқтаи назарларини билдиради ва субъектнинг ҳаёт йўлига, дунёни ҳис қилишга, дунёқарашига асосланган, у айрим шахсларнинг индивидуал тажрибаси ва бутун социумнинг коллектив тажрибаси билан, шунингдек инсоннинг ва инсониятнинг хотираси билан узвий боғлиқдир. Кишилар катта гуруҳларининг, бутун ижтимоий қатламларнинг оммавий онгида ижтимоий фикр мавжуд бўлиб, у жамият эҳтиёжларига ва манфаатларига оид жамият ҳаётининг фактлари, воқеалари ва ҳодисаларига нисбатан ижтимоий муносабатни билдиради. Онгнинг бошқа бир эпистемик шакли шубҳадир. У шундай маълумотларни, ахборотларни ўз ичига оладики, уларнинг ҳақиқийлиги, ишончлилиги ва фойдалилигига субъект охиригача ишонмайди, унда шу маълумотлар тўғрисида қатъий фикр ва билим бўлмайди. Шубҳа эски билимдан янгисига ўтишда муҳим аҳамиятга эга. Фалсафий фикр тарихида шубҳа бир неча бор онгли методологик усул сифатида қурол қилиб олинган (антик скептицизм, Декартнинг универсал шубҳа принципи, ҳозирги замон релятивизми). Шубҳага қарама-қарши ўлароқ, эътиқод онгнинг шундай шаклики, уни субъект тўғри, ҳақиқий, ишончли ва мантиқан зиддиятли эмас деб билади. Шахснинг субъектив эътиқоди негизида қуйидаги сабаблар ётади: муайян маълумотлар, ахборотлар ва фактларни исботсиз, аксиоматик тарзда ишончли деб қабул қилиш ҳамда ҳамма томонидан эътироф этилган фикрларни ва обрўли, ҳурматли шахсларнинг фикрларини танқид ва таҳлилсиз қабул қилиш. Фактлар, кузатув ва турмуш тажрибасининг маълумотлари, илмий назариялар ва қонунлар, мантиқий далиллар, амалда ва фанда синаб кўрилган қоидалар объектив эътиқоднинг Фикр Шу бҳ а Эъти қ од

асоси ҳисобланади. Фақат субъектнинг ўзи томонидан чуқур англаб олинган, ботинан қайта ишланган, ўзлаштириб олинган билимгина унинг ҳақиқий ва мустаҳкам эътиқодига айланади. Онгнинг фикр, эътиқод ва шубҳани ўзида бирлаштирувчи, синтез қилувчи шакли билимдир. Билим дунёнинг субъектга маълум бўлган, унинг томонидан ўрганилган ва билиб олинган объектив хоссалари ва алоқаларининг идеал ифодасидир. Янги замон фани ва фалсафасидан олдиндан дарак берган ўрта аср инглиз мутафаккири Роджер Бэкон «Билим - кучдир» деган ажойиб ҳикматни таърифлаб берди. Дарҳақиқат, ҳақиқий, аниқ билим - бу инсон амалиётининг квинтэссенцияси, мағизидир, инсониятнинг кўп асрлик тараққиёт тарихи давомида тўплаган коллектив тажрибасидир. Билимнинг абсолют ва нисбий томонлари бўлади. Билимнинг нисбий томони ҳақида Бертран Рассел бундай деб ёзган эди: «Ҳар қандай билим муайян даражада шубҳалидир ва биз шубҳалиликнинг қандай даражасида унинг билим бўлмай қолишини айта олмаймиз» 1 . Ишонч онгнинг билимга қарама-қарши томонидир. Билим одамга ишонч бағишлайди, уни эътиқодли қилади, ишонч эса, гарчи билимнинг кўриниши бўлмаса-да, эътиқоднинг олий даражаси сифатида намоён бўлади. Ишонч инсон учун чуқур шахсий аҳамиятга эга бўлиб, унинг айтилган фикрларнинг, шу жумладан объектив далилларга асосланмаган фикрларнинг, тўғрилигига ишончи комиллигини билдиради. Ишонч билан билим ўртасида чуқур принципиал фарқ бор. Агар ишончда урғу одамнинг субъектив ишончига берилса, билимда объективлик, ҳақиқийлик ва ишончлилик биринчи ўринга чиқади. Шу билан бирга билимда ҳам ишонч элементи бор: ҳозирги замондаги постиндустриал жамиятда илмий билимлар обрўси шу қадар каттаки, уларга амалда бутун инсоният шак-шубҳасиз ишонади. Фаннинг юксак обрўси, унинг кўпдан-кўп натижаларининг кундалик ҳаётга жорий этилиши ана шундай ишонч негизи бўлиб хизмат қилади. Айни вақтда ишонч даражасида билимлар 1 Қ аралсин: Мир философии. М., 1991. Ч.1. 643-656-б. Билим Ишонч

догмалаштирилиб, жонсизлантириб қўйилади ва шунда ишончга таяниш консерватив асосга, шахс ижоди ва билишининг тўсиғига айланади. 2-§. Онгнинг функциялари Онгнинг асосий, муҳим функцияларидан бири одамнинг ўз-ўзини англашидир , яъни ўз борлиғини рефлексив тарзда англашидир. «Ўзингни ўзинг бил» - антик файласуфларнинг бу шиорини одамнинг тафаккури ўз-ўзини англаш ёрдамида амалга оширмоқда. Бу хусусда М.Хайдеггер одамнинг экзистенционал моҳияти одам нарсани қандай бўлса шундайлигича тасаввур қила олишига асосдир, деб айтган эди. Шахснинг ўз-ўзини англаши қуйидаги уч жиҳатнинг узвий бирлигидир: одамнинг ўзининг бошқа одамларга ўхшашлиги ва улардан фарқ қилишини англаши; ўзининг бошқа моддий табиий ва ижтимоий объектлар билан ўхшашлиги ва улардан фарқ қилишини англаши ва, ниҳоят, шу англаш асосида ҳаётий фаолият субъекти сифатида ўз баҳосини англаши. Ўз-ўзини англашнинг асосий элементлари ўз-ўзини таҳлил қилиш, ўз-ўзини кузатиш, ўз-ўзини англаш ва ўз-ўзини баҳолашдир. Ўз-ўзини англаш ёрдамида одам ўзини субъект сифатида англайди ва баҳолайди, ўзининг бошқа кишилардан фарқи ва уларга ўхшашлигини англайди, ўзининг бир бутун микрокосм сифатидаги «мен»ини унинг уникал индивидуаллиги ва бетакрорлигида, бу микрокосмнинг ташқи дунё билан муносабатида англаб олади. Инсоннинг ўз-ўзини англаши орқали онг одамнинг дунёга, ундаги англанган борлиққа фаол муносабат функциясини бажаради, шунингдек одам фараз қилинган вазиятда ўзининг келгуси ҳаракатларининг дастлабки режасини тузганида ва келгусида бу ҳаракатларнинг эҳтимол тутилган натижалари ва оқибатларини олдиндан кўрганида онг мақсадни кўзлаш функциясини амалга оширади. Рефлексив функция

Ўз-ўзини англаш ёрдамида, шунингдек, онгнинг бошқарувчилик функцияси тартибга солиб турилади, зеро одамнинг англанган фаолияти шахснинг ўз-ўзини бошқариши ҳамда ўзининг хатти-ҳаракати, қуршаб турган дунёга ва бошқа кишиларга муносабати устидан назорати билан узвий боғлиқдир. Ўз-ўзини англаш, бу – ўз моҳиятини, одам борлиғининг мақсади ва маъносини тушунишга интилган онгнинг фаол равишда, муайян мақсадда ўз-ўзига йўналишидир, ўз имкониятлари ва қобилиятларини амалга ошириш имкониятидир, бошқача айтганда, шахснинг ўз кўзи олдида ва бутун жамият кўзи олдида ўз-ўзини актуаллаштириш имкониятидир. Одам онгининг бошқа бир муҳим функцияси тушуниш функциясидир. Асосий тушуниш функцияси индивиднинг табиий ва ижтимоий муҳитда онгли равишда ҳаракат қилиши ва йўл тутишини таъминлаш билан боғлиқдир. Ҳар қандай тушуниш - қандайдир тушунмовчиликни бартараф этиш жараёнидир, яъни тушуниш воқеликнинг бирон-бир ҳодисасини англаб олиш жараёнидир Шу англаб олиш асосида мазкур ҳодиса аҳамияти фаҳмлаб олинади ва у инсон томонидан ўзлаштирилади. Тушуниш бу – субъектнинг ўз дунёқараши, дунёни ҳис қилиши, ўз ҳаёт йўлини шахсан билиши асосида субъект ҳаётий тажрибасининг ҳақиқий актуаллашувидир. Тушунишни ўрганиш герменевтика предметига айланди. Унинг асосчиси Х VIII асрнинг охири - XIX асрнинг бошида яшаб ўтган теолог ва филолог Ф.Шлейермахердир . Унинг фикрича, герменевтиканинг асосий вазифаси классик тарихий матнларни тушуниш ва уларни тўғри ўқиш асосида ўтган замонлардаги одамларнинг маънавий дунёсини билиб олишдир. Бундай билиб олиш алоҳида сезги - эмпатия ёрдамида, яъни билувчи субъектнинг қадимги кишилар яшаган шароитни чуқур ўрганиши, ҳис этиши ва англаши ёрдамида содир бўлади. Ҳозирги вақтда фалсафий герменевтика ҳал этаётган вазифалар доираси кенгайди; герменевтик ёндашув субъектнинг англаш ва тушуниш жараёнидаги фаол ролини таъкидлайди. Немис философлари В.Дильтей, Герменевти к функция

М.Хайдеггер, Х.Г.Гадамер, француз философи П.Рикер ҳозирги замон герменевтикасининг ривожланишига ўз хиссаларини қўшдилар. Одамнинг одамни тушуниш жараёни ўзаро муносабат билан узвий боғлиқдир, тушунишнинг ўзи ҳамиша шахслар ўртасидаги диалог натижасидир, шу билан бирга шахснинг ўз-ўзи билан ички диалоги бунда тез-тез бўлиб турадиган ва амалда муҳим ҳодисадир. Тушуниш асосан жамият тараққиётининг муайян босқичида жамиятда мавжуд билимларнинг характери билан белгиланади. Тушуниш илгариги мавжуд билим, мантиқий фикрлаш маданияти, аввалги ижтимоий тажриба маҳсулидир. Мавжуд ахборотлар мажмуи доирасида янги факт, янги ахборот, янги билим изоҳланади, яъни муайян тарзда тушуниб олинади. Бунда янгини тушунишга номаълумни маълум орқали қисман изоҳлаш йўли билан эришилади. Инсоннинг тушуниш лаёқати узоқ тараққиёт йўлларини босиб ўтган. Биринчи босқич « амалий тушуниш » босқичи бўлган; ибтидоий одам шу босқичда яшаган, унинг амалий ҳаётий фаолияти унинг учун тушуниш манбаи бўлган. Сўнгра тушунишнинг сеҳргарлик (магия) каби ўзига хос шакли - билувчи тафаккурнинг ўзига хос рефлексияси, «амалий тушунишни» англаш, у ҳақда ўзига хос ўйлаш пайдо бўлган. Фақат антик даврдан эътиборан йиғилган билимлар, маҳоратлар, малака ва технологиялар мажмуи устидан рефлексия сифатида « назарий тушуниш » шакллана бошлаган. Онгнинг яна бир функцияси ижодий функция бўлиб, у мақсад қўйишда, прогнозлашда, киши ҳаракатларининг кутилаётган натижаларини олдиндан кўришда онгнинг фаоллиги ни назарда тутади. Онгнинг ижодий фаоллиги конструктив-ўзгартирувчи фаолият билан, янгини яратиш билан узвий боғлиқдир. Ижодиёт - инсониятнинг табиий ресурсларни онгли равишда ўзлаштириши, шунингдек инсон қобилиятининг ривожланиши натижасида янги моддий ва маънавий қадриятлар яратиш жараёнидир. Ижодий ўзлаштиришда субъект онгининг фаоллиги узоқ изланишларни, чекинишларни, топилмаларни, кўпинча эса Ижодий функция

хато ва янглишувларни, субъект ижодининг натижаси бўлган янгини кашф этишни назарда тутади. Ижод ёрдамида одам ўз онгида сақланаётган режаларни, ниятларини, лойиҳаларини амалга оширади, уларни воқеликнинг реал предметлари ва ҳодисаларида моддийлаштиради. Ўз олдида турган вазифаларни ҳал қилишга ижодий ёндашиш - инсон руҳининг, интеллектининг олий кўринишидир. Ижодий фаоллик элементлари олий ҳайвонлар - маймунлар, дельфинлар ва итларда ҳам мавжуд, лекин фақат инсонгина ўзининг атрофдаги воқеликни ўзлаштириши, ўрганиши ва ўзгартиришида онгли равишда ижодиётга таянади. Прогнозлаш, фараз қилиш, мавжуд, аммо етарли бўлмаган ахборотни тўлароқ ўйлаб, фикрлаб кўриш ҳам инсон ақлининг ижодий фаоллиги намоён бўлишидир.

ХУЛОСА Фалсафа - бу ҳам умумназарий дунёқараш, ҳам ижтимоий онг шакли, ҳам умумий (умумийлик тўғрисидаги) фан. У маънавий маданиятнинг квинэссенция (мағзи)дир. Мана шунинг учун ҳам фалсафанинг аҳамияти ва вазифалари шунчалик кўп қирралидир. У идрокий, услубий, қадриятий ҳамда амалий ва башоратий рол ўйнайди. Албатта, фалсафий билим, ўз табиатига кўра, ўта назарийдир. Аммо бу дегани унинг воқей ҳаётдан, муайян тарихий жараёндан ажралган деган маънони бермайди. Ҳар қандай фалсафий тизим, бир томондан, замонасининг руҳини нишони бўлса, иккинчидан, фалсафа мазкур даврнинг моҳиятини акс эттиради, унинг қонуний белгиларини очиб беради. Фалсафа моҳият жиҳатдан фақат ҳозиргинигина эмас, балки ўтмишни, ва айниқсаа, келажакда бўлиши мумкин бўлган имконият лар ни ва у лар нинг қандай бўлишлиги билан шуғулланади. У инсоният ҳаётининг истиқболига умид билан қараш ва уни такомиллаштириш йўлларини ва тамойилларини аниқлашга қаратилгандир. Ўзбекистон Республикасининг мустақил тараққиёти давомида тўпланган тажриба фалсафий талқин ва умумлаштириш учун катта имконият беради. Шундай таҳлил тажрибаси ушбу дарсликнинг тегишли бўлимларида берилган. Келгусида мустақил Ўзбекистон тараққиётининг фалсафий талқини янада акт у аллашади. Бир томондан, уни дунё тараққиёти тамоийллари нуқтаи назаридан қараб чиқиш керак бўлади, негаки, бизнинг мамлакатимиз ва унда рўй бераётган жараёнлар – умуман дунё цивилизацияси тараққиётининг бир қисмидир. Иккинчи томондан, мазкур тажрибани уни тўлалигича, барча асосий томонлари бўлган – сиёсий, иқтисодий, маънавий жихатларини биргаликда қараб чиқиб, унинг моҳиятий, қонуний тамоийллари, умумий ва хусусий белгилари нисбатини аниқлаш лозим.

Адабиётлар : 1. Фалсафа. Қадимий луғат. – Т., «Шарқ», 2004 йил, 154-152 бетлар. 2. Ж.Туленов Жамият фалсафаси. Олтинчи бўлим. – Т., 2001 йил. 3. Фалсафа. Ўқув қўлланма. Э.Юсуповнинг умумий таҳрири остида. – Т., «Шарқ», 1999 йил, 252-255 бетлар. 4. С.Э. Крапивенский. Социальная философия. Учебник дня вузов.- Москва, Гуманиторно-издательский центр «ВЛАДОС», 1998 йил, 3-17 бетлар. 5. В.С.Барулин «социальная философия» Учебник дня вузов.- Москва, ФАИР- ПРЕСС, 1999 йил, 4-8 бетлар.

Похожие

Онгнинг тузилиши

Ижтимоий ҳаёт ва ижтимоий онгнинг феноментларининг фалсафий асослари

Ҳақиқат тушунчаси ва унинг шакллари

Ҳақиқат тушунчаси ва унинг шакллари

Билиш шакллари