Ижтимоий ҳаёт ва ижтимоий онгнинг феноментларининг фалсафий асослари - Философия - Рефераты

Ижтимоий ҳаёт ва ижтимоий онгнинг феноментларининг фалсафий асослари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

170 KB

Ижтимоий ҳаёт ва ижтимоий онгнинг феноментларининг фалсафий асослари Режа: 1-§. Маданият фалсафаси 2-§. Сиёсат фалсафаси 3-§. Ҳуқуқ фалсафаси 4-§. Ахлоқ фалсафаси 5-§. Санъат фалсафаси

1-§. Маданият фалсафаси Янги даврнинг уч минг йиллигига қадам қўйган ҳозирги замон маданиятнинг моҳияти ва тушунчаси ҳақида бош қотиришда давом этмоқда. Маданият атамаси кўп маъноларга эга – экин экиш, қайта ишлов бериш, асраш, авайлаш, маълумот, таълим- тарбия, тараққиёт. Ҳар қандай ҳолатда ҳам, бу ердаги бош масала шундаки, маданият ўта даражада ижтимоий кўринишга эга бўлиб, инсонни бошқа барча табиий-биологик дунёдан ажратиб туради. Маданият тарихи давомида унинг барча ҳодисалари ва жараёнлари ижтимоий фанларнинг барча мажмуаси – фалсафа, тарих, қадимшунослик, жамиятшунослик, руҳшунослик ва бошқалар томонидан ўрганилган. Охир оқибатда, бу шунга олиб келдики, маданиятшунослик деб аталган мустақил интеграл илмий фан шаклланди. Ҳозирги замон фанида маданиятнинг 600 дан кўпроқ таърифи мавжуд бўлиб уни қуйидаги гуруҳларга тасниф қилиш мумкин: - маданиятни инсон фаолияти натижасининг мажмуаси сифатида ўрганувчи баёний таъриф ; - маданиятни анъаналар ва ижтимоий мерос орқали ифодаловчи тарихий таъриф ; - маданиятни унинг меъёрлар тизими ва қоидаларидаги урнини таъкидловчи меъёрий таъриф ; - маданиятни муайян қабул қилинган қадриятларни амалга ошириш натижаси деб билувчи қадрият таърифи ; - инсонни табиат ва ижтимоий муҳитга ўрганишига асосланган психологик таърифи ; - маданият-ғоялар оқимидан ўзга нарса эмас, деб билувчи мафкуравий таъриф ; - маданиятни олдиндан белгилаб қўйилган қонунлар мажмуаси сифатида қараб чиқувчи семиотик таъриф 1 . 1 Қаранг: Философия. Минск. 1999. 297-б. Маданият тушунчаси

Булардан ташқари, маданият моҳиятини тушунишга олиб келувчи техник , тузилиш - вазифавий , тизимли , тажрибавий , фаол ва бошқа йўналишларни ҳам ажратиб кўрсатиш мумкин. Энг умумий кўринишда маданият тушунчаси деганда одамлар ҳаёти ва фаолиятини ташкил қилиш шакллари ва турларида, ҳамда улар томонидан яратилган моддий ва маънавий қадриятларда ўз ифодасини топган жамият ва инсон тараққиётининг муайян тарихий савияси тушунилади 2 . Маданият – мураккаб ва кўп вазифаларга эга тизимдир. Унинг бош вазифалари орасида қуйидагиларни ажратиб кўрсатиш мумкин: Адаптацион (мослашувчанлик) вазифа. Унинг туфайли инсон муайян табиий ва ижтимоий муҳитга мослашишга имкон топади. Агар маданият қанча юқори бўлса, одатда, унинг адаптацион имконияти шунча кўп бўлади. Маърифаий (эвристик) вазифа . Унинг моҳияти шундан иборатки, маданий ютуқлар дунёни билиш воситаси сифатида хизмат қилади. Маданиятнинг шундай қисми бўлган фан, бутунлай ушбу вазифани бажаришга бағишланган. Бу ерда билиш объекти сифатида табиат, жамият ва инсоннинг ўзи хизмат қилади. Информацион (Хабар етказувчи) вазифа . Унинг вазифаси доирасига ижтимоий тажрибани тўплаш (жамғариш), уни бир авлоддан бошқасига етказиш, яъни тарихий ворисликни таъминлаш киради. Хабар етказиш фақат вақтинчалик бўлмасдан, балки маконий хусусиятга (бир жамоа ёки гуруҳдан бошқасига хабар бериш ва ҳоказо) эга бўлиши мумкин. Коммуникатив (муносабат ўрнатиш) вазифаси . У хабар етказувчанлик вазифаси билан яқиндан боғланган бўлиб нутқ (тил), рамзий қиёфа (санъат), белгилар (фан) воситасида амалга оширилади. Жамиятнинг тараққиёт даражаси қанча юқори бўлса, бевосита алоқа шунчалик кўп даражада билвосита, яъни техник воситалар ёрдамида (телефон, телеграф, интернет ва ҳоказолар билан) амалга оширилади. 2 Қаранг: Гимопинов В.И. Культерология. Алмата 1997. 225 -б .Маданиятнинг функциялари

Меъёрий (бошқарувчилик) вазифа си . У ўз ифодасини ижтимоий бошқарувчилик (аввало, ҳуқуқий ва ахлоқий меъёрлар) тизимини шакллантиришда топади. Бунда муайян ўринни норасмий бошқарувчилар бўлган урф-одатлар, маросимлар, анъаналар ҳам эгаллайди. Қадриятлилик (баҳолаш) вазифаси . Инсоний ҳаёт жараёнларида қадриятларни танлаш рўй беради. Вақти келиб, алоҳида олинган шахс ва ижтимоий тажриба барча зарурий ва фойдали нарсаларни ажратиб олишга имкон берса, бундай ҳолатда қадриятлар йўналишини қайта кўриб чиқишга тўғри келади. Бундай ҳолатда нималардир барҳам топади, қандайдир нарсалар пайдо бўлади, нималарир қайта шаклланади. Социализация (ижтимоийлашув) вазифаси . Бу маданиятнинг бош, тизим ташкил қилувчилик вазифасидир. Инсоний ҳаёт фаолиятининг шакли сифатидаги маданиятнинг ўзига хос хусусияти айнан шунда ўз ифодасини топадики, у инсонга максимал даражасидаги ижтимоийлик, жамоавийлик кўринишини ато этади. Маданият вазифаларининг умумий шарҳи бир қатор қуйидаги маданиятга оид қонуниятларни ифодалашга имкон беради: - маданият жамият ҳаётининг табиий ва сунъийшароитларига (унинг тури, хусусияти, келиб чиқиши, вазифалари, субъектлари ва ҳоказо) боғлиқдир; - жамият ҳаёти барча томонларининг тараққиёти, ўзгаришлари, мавжудлигига маданиятнинг таъсири; -маданият тараққиётида ворислик. У фақат хронологик бўлмай, балки кўп кўламли бўлиши мумкин. - икки жиҳатдан келиб чиқадиган маданият тараққиётидаги нотекислик: ташқи томондан (маданиятнинг гуллаб яшнаган ва инқирозли даврлари жамиятнинг бошқа доираларидаги худди шундай даврларига мувофиқ келиши шарт эмаслиги) ва ички томондан (маданиятнинг турли кўринишлари бир-бирига нисбатан нотекис ривожланиши); -маданий қадриятларнинг шаклланиш жараёнида шахснинг ўзига хос ўрни, ижодий ягоналиги.

Маданиятнинг шаклланиши, амалий вазифаларни бажариши ва ривожланиши учун фан, техника ва технологиядаги сифатий ўзгаришлар муҳим аҳамиятга эгадир. Шу маънода инсоният тарихида, шартли равишда энг асосий, сифатий уч сакрашни алоҳида кўрсатиб ўтиш мумкин. Биринчидан, бу ижтимоий-маданий ҳодиса бўлган ёзувнинг пайдо бўлишидирки , унинг туфайли маданий қадриятларни сақлаш, уларни айрибошлаш, бир авлоддан бошқасига етказиб бериш ва ҳоказолар мумкин бўлди. Иккинчидан, бу китоб нашр этишнинг ихтиро қилиниши ьўлдики, унинг туфайли маданий маҳсулотларни ишлаб чиқаришни сезиларли даражада кўпайтириш ва тарқатиш имконияти пайдо бўлди. Учинчидан, бу ҳозирги замон илмий-техника тараққиёти ютуқларидирки , (радио, кино, телевидение, овозни ёзиб олиш, видео, компьютер тармоқлари ва ҳоказолар), унинг туфайли маданий қадриятлардан фойдаланиш жараёни ҳақиқатан ҳам оммавий тус олди. Маданият доирасини илмий-техник жиҳатдан жиҳозланишининг миқдорий ва сифатий ўсиши шунга умидвор бўлишга имкон берадики, ундан ҳар бир киши баҳраманд бўлиши мумкин, ҳамда маданий ижтимоийлашиш жараёни борган сари тезлашиб, чуқурлашиб, унинг самараси ошиб боради. Аммо, афсуски, илмий-техника тараққиёти имкониятига мос келадиган умумий маданий савиянинг кескин ўсиши ҳали юз бермади. Бундан ташқари, маданий маконнинг ҳаддан ташқари «тўлиб кетиши», маълум маънода, шунга олиб келдики, инсоннинг маданий дунёни қабул қилиш бутунлиги йўқолди. У борган сари кўп даражада бир-бири билан кам боғланган турли маданий ахборот бўлаклари мозаикасидан иборат бўлиб қола бошлади. Илмий-техника тараққиётининг гуркираб ўсиши илгари маълум бўлмаган оммавий маданият каби ўзига хос ҳодисанинг шаклланишига олиб келди. «Оммавий маданият» деган тушунчанинг ўзи ХХ асрнинг 20-30-йилларида Маданиятнинг ҳозирги замон

«оммавий жамият» ва «оммавий инсон» каби таълимотларнинг бир тушунчаси сифатида пайдо бўлди. Бу таълимот шундай ақидага таянадики, ХХ аср – бу омма, оламон асридир. Бунда «омма»: фақат миқдорий тушунча эмас, балки махсус сифатий кўрсаткичлар бўлган шундай хусусиятларга эгаки, масалан, алоҳида олинган шахс қабул қилинаётган қарорлар ва амалга оширилган хатти- ҳаракатларга шахсий масъулият ҳиссини йўқотган ва унда ҳис-ҳаяжонга берилиш ақлга таянишдан кўра кўпроқ ва ҳоказо. Масалан, француз тадқиқотчилари бўлган Г.Тард ва Г.Лебон 3 маданият ва унинг қадриятларига бўлган муносабат жиҳатидан жамиятни уч қисмга булдилар: а) ҳеч нарсани тушунмайдиган. Табиий инстинкларга таянадиган, «йўл бошчига» эҳтиёж сезадиган омма (оломон); б) баъзи нарсаларни тушунадиган гуруҳий оқим; в) ҳамма нарсаларни кўли етадиган (элита) имтиёзли гуруҳ. Оммавий маданиятнинг асосий хусусиятларидан бири унинг аввал бошданоқ умумий истеъмолга йўналтирилганлигидир. Унга хос бўлган ҳаммага тушунарли бўлиши, енгиллиги, қизиқарлилиги ва лаззатбахшликка йўналтирилганлик каби белгилари ана шу ердан келиб чиқади. Маданиятнинг ушбу шакли кўп даражада тўғридан тўғри ижтимоий буюртма асосида ўз вазифасини бажаради. Ана шунинг учун ҳам унинг тараққиётининг ички манбалари қандайдир сезиларли ўрин касб этмайди. Ҳозирги замон оммавий маданияти қуйидаги асосий белгиларга эга: а) оммавийлик истеъмолга ҳам, ишлаб чиқаришга ҳам тааллуқли; б) оммавий ахборот ва алоқа воситаларининг барча мажмуаси билан яқиндан боғланганлик; в) унча юқори бўлмаган маънавий- мазмуний ва эстетик савия; г) маконий ва замоний жиҳатдан ҳам доимий равишда ўз-ўзини янгитдан намоён қилиб туриш. 3 Қаранг: Тард Г. Общественное мнение и толпа. –М., 1902. Лебон Г. Психология народов и масс. СПБ., 1908

Оммавий маданият ўзининг вазифаларидан бири бўлган жалб қилишлик ва бўшлиқни ўрнини тўлдиришлик хусусиятини ошириб юбориб, уни маданий ижод жараёнининг асосига айлантиради. Ҳозирги замон оммавий маданиятига хос бўлган мисоллар қуйидагилардир: оммавий мусиқавий жанрлар (эстрада, поп-музыка, рок ва ҳоказо), телесериаллар (айниқса, лотин америкаси мамлакатлариники), плакатлар ва бошқа бадиий савияси юқори бўлмаган ташқи тасвир шакллари ва ҳоказолар. Бироқ оммавий маданият элементлари қаторига «тушиш»нинг бош мезони оммани жалб қилишликдир . Масалан, дунё киноэкранлари ва телевизион тармоқларида кенг намойиш этилган «Титаник» фильми, шак-шубҳасиз, бадиий жиҳатдан юқори савиядаги асардир. Аммо унинг орасида машҳурлиги шунчалик юқори бўлдики, у тўла равишда оммавий маданият унсурига айланди. Унинг кўп нусхада ишлаб чиқилган ва сотилган видеокассеталари, лазерли дисклари ва шу фильмнинг мусиқаси ёзилган аудикассеталар, бош қаҳрамонлари тасвирланган плакатлар ва ҳоказолар бундан гувоҳлик беради. Ҳозирги замон оммавий маданиятининг энг ўта кўриниши сифатида китч , яъни оммавий равишда ва дидсизларча кўп нусхада босилган маҳсулот, машҳур асарларнинг қолипга солинганлари (Мона Лиза ички кўйлакда!), ҳамда қалбаки оммавий маданият ишлаб чиқариш маҳсулотлари майдонга чиқди. Шундай қилиб, ҳозирги замон маданиятига катта хавфлардан бири унинг оммавий-жозибакорлик хусусиятини касб этганлиги бўлиб, унинг оқибатида умумий савия пасайиб кетиши мумкин. Шунинг учун маданият ва санъат муассасалари фаолиятида тижоратчилик асосини ягона ва ҳал қилувчи омил бўлиб қолишига йўл қўймаслик жуда муҳимдир. Инсоният тараққиёти тарихи бизнинг олдимизда турли минтақалар, давлатлар, ирқий гуруҳлар ва жамоалар, айрим олинган шахслар ўртасидаги турли даражадаги миллий ўзига хос маданиятларнинг хилма-хил шакллари орасидаги узлуксиз алоқалар тарихи сифатида гавдаланади. Маданиятлар ўртасидаги алоқалар Маданиятда миллийлик ва умуминсонийлик

ижтимоий ҳодиса сифатида жуда узоқ даврлардан буён вужудга келган. Аммо ирқий қобиқга ўралиш, қабилачилик, турғунлик, анъанавийлик, консерватикликка йўналиш узоқ вақт бошқа этник гуруҳларга мансуб бўлганлар маданияти элементларининг ўзлаштиришга имкон бермади. Этнослар орасидаги маданий айрбошлаш фақат маданият тараққиётининг олий босқичидагина пайдо бўлиши мумкин. Сиёсий, савдо-сотиқ, маданий алоқалар, сайёҳлик, ўзга ерларни ўзлаштириш, кўчиб бориш буларнинг барчаси этник маданий айирбошлаш учун замин бўлади. Бу ерда шуни қайд этиш лозимки, маданий бойиш ҳамма вақт ўзаро боғланишга эга бўлади. Ҳатто турли савиядаги маданиятлар ўртасидаги алоқа ва айирбошлаш ҳамма вақт ўзаро хусусиятга эга, гарчи, одатда, кўпроқ юқори даражада ташкил топган маданият ҳамма вақт кўпроқ нарса беради ва кўпроқ ундан баҳраманд бўлишга ундайди. Шунга мувофиқ равишда кам даражада ташкил топган маданият кўпроқ нарса олади ва кўп нарсани қабул қилишга тайёр бўлади. Шундай бўлса ҳам, маданий жиҳатдан бойиш ҳеч қачон бир йўналишдаги жараён бўлмасдан – бу шундай нарсаки, ҳажм, сифат ва ўзлаштириш даражаси жиҳатидан ўзаро фарқ қиладиган маданий ахборот оқими бир- бирининг истиқболи томон борадиган икки йўналишдир. Деярли бир хил савиядаги этнос маданиятларнинг ўзаро алоқаси даврида, одатда, маданий ахборотлар айирбошлашда муаммо йуқ. 2-§. Сиёсат фалсафаси «Сиёсат» (politika) тушунчаси қадимги Юнонистоннинг «полис» (шаҳар, жамият) маъносига бориб тақалади ва анъанавий равишда инсон фаолияти доирасининг ҳукмронлик билан боғлиқ бўлган муносабатлари, давлат ва ижтимоий ишларни бошқариш, ижтимоий гуруҳлар , халқлар, давлатлар тақдири билан боғлиқ бўлган маъмуриятчиликни билдиради. Сиёсат нинг моҳияти ва тушунчаси

Сиёсат – бу ҳокимиятни эгаллашга, уни ушлаб қолишга, мустаҳкамлаш ва амалга оширишга қаратилган фаолиятдир . Сиёсат фақат фаолият доирасигина эмас, балки фан ва санъат хусусиятларига ҳам эгадир. Ижтимоий тараққиёт қонунларини кашф этилиши сиёсат учун илм-фан белгиларини касб этишга имкон берди. Бошқа бир томондан, сиёсат ижтимоий жараёнларни субъектив томонидан иш кўришга олиб келади, шахсий тажриба, ички туйғу, ижодий ёндошиш ва ҳоказолардан фойдаланади. Бу унга санъат белгиларини беради. Бекорга эмаски, сиёсатни «бошқариш санъати», «ҳокимият санъати» сифатида ифодалайдилар. Француз тадқиқотчиси Ж.М. Денкен «сиёсат» тушунчасининг уч асосий жиҳатини кўрсатиб ўтади: а) сиёсат бошқарув сифатида соҳа, амалиёт доирасини («ижтимоий сиёсат, «иқтисодий сиёсат», «ҳарбий сиёсат» ва шунга ўхшашларни) билдиради; б) сиёсат стратегия сифатида . Бундай тушунчада сиёсат маъмурий мақсадлар моҳияти ва ижтимоий субъектлар фаолиятини (алоҳида олинган шахслар, ижтимоий гуруҳлар, давлатлар ва ҳоказоларни) очиб беради; в) сиёсат қадриятли ҳукм сифатида . Бу маънода «сиёсат «яхши» ёки «ёмон», «ахлоқий» ёки «ахлоқсиз», «инсонпарвар» ёки «инсониятга қарши», «фойдали» ёки «фойдасиз» ва ҳоказолар сифатида ифода қилиниши мумкин. Шунингдек, «сиёсат»нинг тушунчасининг тарихий жиҳатини ҳам алоҳида ажратиб кўрсатиш мумкин: бу узоқ ва яқин ўтмишда ҳукмрон кучларнинг фаолият тарзининг хилма-хиллиги, уларнинг ниятлари ва мақсадларини («Амир Темурнинг сиёсати», «Олтин Ўрта сиёсати», «Буюк мўғиллар империяси сиёсати» ва ҳоказолар) ўз ичига олади. Жамиятшунослик жиҳатидан сиёсат тушунчаси деганда давлат ва ижтимоий ҳаётнинг жорий воқеалари муаммоларининг мажмуаси тушунилади: «низоларни бартараф қилиш сиёсати», «қишлоқ хўжалик сиёсати», «хусусийлаштириш сиёсати» ва бошқалар.

Сиёсат ижтимоий ҳодиса сифатида ҳамма вақт ҳам мавжуд бўлмаган. Унинг пайдо бўлиши ижтимоий ҳаёт жараёнларининг мураккаблашуви, инсон эҳтиёжлари тизимининг доимий ривожланиши, борган сари турли хилдаги янги фаолият турларининг келиб чиқиши ва ниҳоят давлат ва ҳуқуқ сингари ижтимоий институтларнинг пайдо бўлиши билан боғлиқдир. Шуни айтиш мумкинки, сиёсат алоҳида олинган шахслар ва гуруҳлар ўртасида табиий мувофиқлик бўлмаган аммо муроса билан иш юритишга аниқ эҳтиёж бўлган вақтда ва ўша ерда пайдо бўлади. Ижтимоий гуруҳлар, жамоалар, алоҳида олинган шахсларнинг ўзаро таъсири шундагина сиёсий хусусият касб этадики, уларнинг даъволари ва талаблари давлат аралашувисиз амалга ошиши мумкин бўлмай қолганлиги аён бўлганда. Сиёсатни шартли равишда қуйидаги асосий соҳаларга ажратиб чиқиш мумкин: -сиёсат инсон фаолияти сифатида, сиёсий институтларнинг, ҳокимият органлари ва бошқарув вазифаларини бажаради; -сиёсат мазкур жамиятда амал қиладиган сиёсий мафкура, орзулар, таълимотлар ва қадриятларнинг мажмуаси сифатида; -сиёсат сиёсий йўналиш сифатида (ижтимоий субъектларнинг алоҳида олинган шахсдан тортиб, умуман инсоният даражасидаги тажрибалари, ихтирослари, кўрсатмалари); -сиёсат ижтимоий-алоқавий жараёнларнинг турли кўриниши сифатида. Умуман сиёсат – бу жамият тараққиёти тамойилларини топиш, унинг ўзгаришларини олдиндан айтиш, керакли чора-тадбирларни ва уларни амалга ошириш воситаларини ишлаб чиқиш, сиёсий соҳада жамият манфаатлари ва эҳтиёжларини шакллантиришдир. Сиёсат – бу мураккаб, кўп қиррали фаолият бўлиб, фан ва санъат унсурларини ҳам ўзида мужассамлаштиради. Сиёсат инсон ҳаётий фаолиятининг энг муҳим жиҳатларидан бири сифатида майдонга чиқади.Сиёсат нинг субъект и ва объект и

Шунинг учун сиёсатнинг субъекти ва объектини ким ва нима ташкил этишини аниқлаш жуда муҳимдир. «Субъект» ва «объект» тушунчалари асосий фалсафий категориялардан биридирлар. «Субъект» деганда фаол ҳаракат қилувчи ва идрок этувчи, ирода ва онгга эга бўлган алоҳида шахс ёки ижтимоий гуруҳ, «объект» деганда – нимага субъект фаолияти йўналтирилганлиги тушунилади. Сиёсатда объект сифатида сиёсий муносабатлар, сиёсий жараёнга тортилган сиёсий тизим ўзининг институтлари билан биргаликда, ижтимоий гуруҳлар ва шахслар майдонга чиқишлари мумкин. Сиёсатда объект пассив омил бўлмасдан, ўз яшаш ва амалиёт доирасидаги ривожланиш қонунларига эгаки, сиёсий жараённи татбиқ қилишда улар билан албатта ҳисоблашиш лозим. Сиёсий механизм сиёсат объектининг фаоллигини ҳисобга олмоғи лозим. Сиёсий муносабатлар очиқ, ҳаракатчан, тўхтовсиз ўзгариб борувчи тизим бўлиб, жамиятнинг барча иқтисодий, ижтимоий, маънавий соҳалари билан яқиндан боғлиқдир. Сиёсатнинг субъект ва объекти гарчи жамиятнинг тўхтовсиз бир-бирига таъсир қилувчи унсури бўлса ҳам улар икки мустақил соҳасидир. Улар орасидаги алоқа диалектик хусусиятга эга, яъни гарчи улар бир-бирини тақазо этсалар ҳам, бири иккинчисига қарама-қаршидир. Сиёсатнинг субъекти унинг объектисиз мавжуд бўла олмайди ва аксинча. Субъект сиёсатда кўп савияли хусусиятга эга. Биринчи навбатда бу жамиятнинг сиёсий ташкилоти ва унинг бош элементи бўлган давлат ўзининг бажарадиган вазифаларининг хилма-хиллиги ва кенг кўламлилиги билан ажралиб туради. Булар: ҳокимият, раҳбарлик, бошқарув, тартибга солиш, назорат ва бошқалар. Бундан ташқари, сиёсат субъекти ўз ичига жамият сиёсий ташкилотининг бошқа элементларини ҳам қамраб олади: сиёсий партиялар ва ҳаракатлар, ижтимоий-сиёсий ташкилотлар, «таъсир ўтказиш гуруҳлари», парламентдаги лобби, маҳаллий ўз ўзини бошқаришнинг нодавлат органлари ва шунга ўхшашлар.

Сиёсат субъектининг мустақил элемент сифатида сиёсий бўлмаган ташкилотлар ва муассасалар. Касаба уюшмалари, ижодий бирлашмалар, турли йўналишдаги ижтимоий ташкилотлар (диний, экологик, хотин-қизлар, ёшлар ташкилоти, миллий-маданий марказлар ва ҳоказо), меҳнат жамоалари ва бошқалар ҳам унга тааллуқлидир. Табиийки, ижтимоий институт қанчалик сиёсийлашган бўлса, унинг сиёсатдаги ўрни шунчалик кўп бўлади. Бироқ бирорта институт ҳам ўзига етарли бўлган, ўз кучига ишонган мутлақ нарсага айланмаслиги лозим. Тоталитар ва якка ҳокимликка асосланган тузумлар шароитида партияларда ана шундай ҳолат кузатилиши мумкин. Демократия, ҳуқуқий давлат ва фуқаролик жамияти тараққий этган шароитида ҳатто бевосита сиёсатдан жуда ҳам узоқ бўлган ташкилот ва муассасалар сиёсий жараёнларни такомиллаштириш ва уйғунлаштиришга ўз ҳиссаларини қўшишлари мумкин. Сиёсат объектининг ўзи эса фақат заиф, статик тизимгина бўлиб қолмасдан, балки ижтимоий фаол, ҳаракатчан хусусиятга эга бўлиб, сиёсий субъектга таъсир ўтказишга қодирдир. Буни сиёсатда айланма алоқа деб атайдилар. Айланма алоқа қанчалик ривожланган, фаол, шаклланган бўлса, сиёсий жараённи амалга ошириш шунчалик кўпроқ демократик, самарали бўлиб, камроқ қарама-қаршиликка эга бўлади. Сиёсий тизимни демократлаштириш даврида бу алоҳида муҳим аҳамият касб этади. Сиёсат субъектлариинг институтлаштирилганларидан ташқари институтлаштирил - маганлари ҳам бўлиши мумкин. Шундайлар қаторига мазкур лаҳзада сиёсий жиҳатдан фаол бўлган ижтимоий гуруҳлар кирадилар. Шунинг учун сиёсий субъектларни асосий ва аҳамият (моҳият)лилари ўртасида тафовутлар мавжуд. Сиёсатнинг асосий субъектлари йирик ижтимоий жамоалар синфлар, табақалар ва миллатлар бўлса, моҳиятийлар - аҳоли сони, яшаш худуди, маълумоти, касби ёки уюшиш белгилари жиҳатидан ташкил топган унча катта бўлмаган ижтимоий гуруҳлардир.

Демократия шароитида сиёсат субъекти сифатида бутун халқ, ҳеч бўлмаганда ўзининг сиёсий фаол қисми вакиллигида, майдонга чиқади. 3-§. Ҳуқуқ фалсафаси Ҳуқуқ махсус ижтимоий институт сифатида давлат билан бир вақтда пайдо бўлади. Ҳуқуқнинг моҳияти ва мазмунини ифодалашда икки асосий ёндашишни ажратиб кўрсатиш мумкин: 1 ) анъанавий ёки «манъ этувчи» ; 2) либерал ёки инсонпарварона. Биринчи ёндашишга мувофиқ, ҳуқуқ ва қонун бир-бирларига нисбатан айниятдадирлар. Ҳуқуқнинг моҳияти бундай ҳолатда қуйидагича ифодаланади: «рухсат этилмаган барча нарсалар-таъқиқлангандир». Ҳуқуқни бундай тушуниш XVII-XVIII асрларгача ҳукмрон эди. ҳуқуқ аввало чегараловчи, манъ этилган нарсалар, жазо этиш меъёрлари ва чораларини мажмуаси сифатида қаралар эди. Бундай ёндашув давлатнинг фуқарога нисбатан ишончсизлигидан келиб чиққан эди. Давлатнинг кучи томонидан кўриқланадиган ҳуқуқ ижтимоий меъёрлар тизими сифатида ўзининг мумтоз шаклида қадимги Римда шаклланган эди. Қадимги дунё мутафаккирларининг хизматларидан бири улар томонидан эълон қилинган фуқароларнинг ҳуқуқий тенглиги эди: «Барча нарсалар қонун амалиёти остида бўлмоғи лозим». 4 Фалсафада либерал, ватанпарварона иккинчи нуқтаи назар янги замон, айниқса Маърифатпарварлик даврида таркиб топади. Унинг асосий вакиллари илғор француз (Ш.Монтескье, Ж.Ж.Руссо ва бошқалар), инглиз (Т.Гоббс, Дж.Локк ва бошқалар), голландиялик (Г. Гроций, Б.Спиноза), немис (Г.Лойбниц, И.Кант, И.Фихте ва бошқалар) мутафаккирлари эдилар. Либералларча ёндошиш тарафдорларининг фикрича, ҳуқуқ моҳиятини 4 Цицерон. Диалоги. –М., 1966. 139 -б.Ҳуқуқнинг моҳияти

тушуниш асосида чегараловчи меъёрлар эмас, балки бирламчи ва унинг ўзидан ажратиб бўлмайдиган « табиий ҳуқуқ » ва инсон озодлигининг мавжуд бўлиши ётиши лозим эди. «Табиий ҳуқуқ» нинг фундаментал ғоялари ўз ифодасини 1776 йилда қабул қилинган Америка Қўшма штатларининг мустақиллиги Декларацияси ва 1789 йилда қабул қилинган Франциянинг инсон ва фуқаро ҳуқуқлари Декларацияси каби XVII асрнинг асосий ҳужжатларида топди. Америка Декларациясида, жумладан, қуйидагилар айтилган эди: «Биз қуйидаги ҳақиқатларни ўз-ўзидан равшан ҳисоблаймиз: барча кишилар тенг яратилгандирлар ва уларнинг барчаси ўз яратувчиси томонидан ато этилган баъзи табиий бегоналашмайдиган ҳуқуқлардан баҳраманддирларки, улар қаторига: ҳаёт, озодлик ва бахт-саодатга интилиш тааллуқлидир» 5 . Ана шундай қоидаларни француз Декларациясида ҳам топиш мумкинки, унда қуйидагилар қайд этилган: «1. Одамлар озод бўлиб туғиладилар ва шундай бўлиб қолиб, ҳуқуқда бир-бирлари билан тенгдирлар. 2. Ҳар қандай давлат иттифоқининг мақсадини инсоннинг табиий ва ундан ажралмас ҳуқуқини таъминлаш ташкил этади. Шундайлар жумласига озодлик, мулк, хавфсизлик ва зулмга қаршилик кўрсатиш киради» 6 . Ҳуқуқнинг жамият тизимидаги ўрни, мавқеи ва аҳамиятини тушунишда турлича ёндошувлар мавжуд. Баъзи файласуфларнинг нуқтаи назарича, ҳуқуқий муносабатлар ижтимоий муносабатларнинг мустақил тури сифатида намоён бўлади, ҳуқуқ доираси эса – жамият таркибида мустақил соҳа сифатида майдонга чиқади. Бошқа бир файласуфларнинг нуқтаи назарича, «ҳуқуқ ижтимоий муносабатларнинг мустақил кўриниши бўлмасдан, балки шундай шаклки, унда барча бошқа муносабатлар (иқтисодий, сиёсий, оилавий ва ҳоказо) ўзларини қонунлаштирадилар (эътироф этадилар, тан оладилар)» 7 . 5 Иқтибос: Рахманкулов Х.Р.Рахманов А.Р. Права человека: история и сорвеменность. –Т., 1998. 25 -б. 6 Ўша жойда. 26 -б. 7 Крапивенский С.Э. к ў рсатилган асар. 240-бет; қаранг: Социальная философия. –М., 1995, 118 -б.

Ҳуқуқ жамият ҳаётининг барча томонлари билан чамбарчас боғланган: иқтисод, сиёсат, ахлоқ ва ҳоказо. Масалан, ахлоқ ва ҳуқуқ шу жиҳатдан бир-бирлари билан боғлиқдирларки, улар инсон хатти-ҳаракати ва жамиятнинг меъёрий тизимида тартибга солувчи сифатида майдонга чиқадилар. Улар ўртасидаги тафовут шундан иборатки, ҳуқуқий меъёрларни бажаришни таъминлашга давлат жавоб берса, ахлоқий меъёрларни таъминлашга жамият аъзоларининг барчаси тўлалигича масъулдир. Шуни қайд этиш лозимки, ҳуқуқ тушунчасининг ўзи қотиб қолган, ўзгармас нарса бўлмасдан, ҳаракатдаги, ривожланиб бораётган тушунчадир. У муайян тарихий давр доирасида ҳаракатда бўлган ижтимоий шароитларнинг ифодасидир. Ҳуқуқ сиёсат, иқтисод, маданият, илм-фан, урф-одатлар, анъаналар, диний эътиқодлар, ҳатто миллий ўзига хосликлар билан чамбарчас боғланган ижтимоий муносабатларнинг бутун тизими билан алоқадордир. Ҳозирги даврда демократлаштириш жараёнлари, ҳуқуқий давлат ва фуқаролик жамияти барпо қилиш муносабати билан ҳуқуқнинг роли ва аҳамияти ошиб бормоқда. Ижтимоий муносабатларга таъсир ўтказишда бирламчилик ҳуқуқини ҳар қандай қонун эмас, балки ижтимоий тараққиётнинг объектив эҳтиёжларини ифода қилувчи, мавжуд ташкил топган объектив меъёрларни фуқароларнинг шахсий озодлигини бузмайдиган, ҳуқуқ қоидалари ва ахлоқий қадриятлар тизимига мувофиқ келувчи, ҳуқуқий мазмунга эга бўлган қонунгина касб этилиши лозим. Ҳуқуқий фуқаролик жамиятида ўзбошимчалик ва зўравонликка йўл қўювчи, фуқароларнинг ҳуқуқ ва озодликларини камситувчи, ҳуқуққа зид келувчи қонуннинг амалда бўлишига йўл қўйилмайди. Жамият қанчалик кўпроқ демократик бўлса, ҳуқуқ ўзининг асосий вазифаси бўлган-ижтимоий муносабатларнинг тартибга солувчилик вазифасини шунчалик кўпроқ даражада ижро этиши мумкин. Ижтимоий муносабатлар тизимида ҳуқуқнинг

4-§. Ахлоқ фалсафаси Ҳар бир олинган шахс ва жамият қадриятлари тизимида ахлоы муҳим ўрин тутади. Ижтимоий фалсафада ахлоқ ижтимоий онгнинг шундай шакли сифатида тушуниладики, унда айрим олинган кишилар , ижтимоий гуруҳлар ва умуман жамиятнинг ахлоқий тасаввурлари , одамлар хатти-ҳаракатининг меъёрлари ва баҳоланиши ўз ифодасини топади. Ахлоқ моҳиятини тушунишда ушбу тушунчага маъно жиҳатдан яқин бўлган, аммо баъзи белгилари билан фарқланадиган – «одоб» ва «этика» тушунчаларининг нисбатини аниқлаш жуда муҳимдир. Агар ахлоқ тушунчаси остида кўпинча ижтимоий онг шакли (яъни англанган меъёрлар ва қоидалар) англашилса, одоб хушхулқлик меъёрлар ва қоидалар амал қилишининг жонли соҳасини ўзида мужассам эттиради. Бошқача сўз билан айтганда, одоб доираси кишилар орасидаги ўзаро муносабатда уларнинг воқей ҳаётдаги алоқаларини ташкил этади. Этика деб шундай фалсафий соҳани айтишадики, у инсон фаолиятининг, одоби ва ахлоқий меъёрларини ўрганади. «Ахлоқ», «одоб» ва «этика» тушунчаларининг фарқи етарли даражада ошкордир. Аммо кундалик ҳаётда, ҳар кунги алоқаларда мазкур тушунчалар кўпинча синонимлар сифатида қўлланилади. Масалан, биргина хатти- ҳаракатни «ахлоқсизлик», «бадхулқлик», «адабсизлик» деб айтиш мумкин. Ахлоқ, одоб, этика ҳақидаги фалсафий тасаввурларнинг тарихий тараққиётида жуда ҳам хилма-хил назарий ва услубий ёндошишларни топиш мумкин. Ахлоқ энг қадимги ижтимоий ҳодисалардан биридир. Узоқ вақтлар давомида у жамиятда ягона тартибга солиб турувчилик вазифасини бажариб келди. Ахлоқ қайси вақтда шаклланганлиги ҳақида турли туман нуқтаи назарлар мавжуд. Нима бўлганда ҳам, у ибтидоий жамиятдаёқ пайдо бўлган. Ахлоқ шу Ахлоқ нинг моҳияти ва тушунчаси Ахлоқ фалсафасининг тарихий тараққиёти

вақтда пайдо бўлдики, унда инсон нима бор-у, нима бўлиши кераклигини фарқига борган эди. Энг қадимги замонлардан бошлаб барча фалсафий таълимотлар кўпроқ ёки озроқ даражада тартибга келтирилган ахлоқий қарашлар тизимини албатта ўзида мужассамлаштирган эди. Ахлоқ ва одоб ҳақидаги таълимот Шарқ фалсафасининг кўпчилик мактаб ва йўналишларида муҳим ўрин тутади. Масалан, Зардуштийлик ўзида шундай ахлоқий талабларни мужассамлаштирганки, унга биноан кишилар бир-бирлари билан тинчлик ва осойишиталикда аҳллик билан яшашлари, ўз яқинларига хайрихоҳлик курсатишлари, зарурият ва хавфли вазиятларда бир- бирларига ёрдам беришлари, ёмонлик, шафқатсизлик, мағрурлик, зўравонлик, ўзбошимчалик, ҳасад ва туҳматга қарши кураш олиб боришлари, ғазаб ва ҳоказоларга берилмасликлари лозим бўлган. Ахлоқ масалаларига х итой ва ҳинд фалсафасида ҳам катта эътибор қаратилган. Масалан, конфуцийчиликда ахлоқий қоидалар, меъёрлар ва бошқаришни тартибга солиб туришга асосий эътибор қаратилган. Қатъий ахлоқий талаб манбалари қуйидаги сўзларда ўз ифодасини топган: «ҳар бир кишини ўзингни ҳурмат қилгандек, ҳурмат қил, ўзингга нимани раво кўришни хоҳласанг, бошқаларга ҳам шуни раво кўрки, улар ҳам бизга шундай муносабатда бўлсинлар, бундан юксакроқ ҳеч нарса йўқ» (Конфуций). Ведалар фалсафаси нуқтаи назарича, энг муҳим нарса – бу эзгу ишлар, тўғри хулқ-атвор, камтарона ҳаёт тарзидир. Фақат шундагина юксак ахлоқли киши ўзининг кармасини ўзгартириши мумкин. Буддавийлик инсоннинг бош мақсадини азоб-уқубатдан қутилиш деб эълон қилди, бунга эса, шундагина эришиш мумкинки, агар тўғри хатти-ҳаракатни, тўғри гапиришни, тўғри ҳаёт кечиришни ва ҳоказоларни ўз ичига олган «тўғри йўл»дан оғишмай борилса. Ана шу ҳинд ахлоқий фалсафий анъанасини билиш орқалигина буюк мутафаккир М.Гандининг қуйидаги сўзларини тушуниш мумкин: «қачон ҳаракат қилишни ва қачон хатти-ҳаракатлардан тийилиб туришни билмоқ

лозим. бундай шароиитларда ҳаракат ва фаолиятсизлик бир-бирига қардош бўлиб, бир-бирига ҳеч ҳам қарама-қарши турмайди». Суқрот, Афлотун, Арасту, Эпикур, Марк Аврелий, Сенека ва бошқа қадимги дунё мутафаккирлари ахлоқ фалсафаси ривожига муҳим ҳисса қўшдилар. Суқрот фикрча, ахлоқ асосини у ёки бу ахлоқий кўрсатмаларга ташқи томондан риоя этиш эмас, балки уларнинг зарурлигини тушуниш ташкил этади. Чуқур билимларга эга бўлиш ва ўз-ўзини билиш инсонга хушхулқ бўлиш имкониятини беради. Ана шу ердан Суқрот шиорининг манбаси келиб чиқади: «Ўз-ўзингни бил». Афлотун ва Арасту ахлоқ фалсафасининг муҳим таркибий қисми бўлган бахт-саодат ва эзгулик ҳақидаги таълимотни ишлаб чиқдилар. Афлотун фалсафасига эзгулик кишилик дунёсида ўз хусусиятини эзгулик тушунчасига нисбатан олийроқ бўлган, ғоялар дунёсидан орзудаги моҳиятлар иҳромининг чўққисида турган бахт-саодат ғоясидан чўмичлаб олади. Арасту эса эзгуликни инсоннинг ўз руҳига хос булган хусусият сифатида қараб чиқади. Эзгуликларни табақалаштиришда Афлотун энг юксак ўринни адолатга ажратади: «Адолат – бу улуғ руҳларнинг эзгулигидир», «жасорат ва камтаринликдан учинчи эзгулик бўлган адолат келиб чиқиши мумкин». Эпикур ажойиб ахлоқий-фалсафий таълимот яратди. Бу таълимотда бош ўринни инсон бахт-саодати мавзуси эгаллайди. Эпикур инсон бахт- саодатнинг асоси сифатида ҳузур ва лаззатни асослашга қаратилган «гедонизм» назариясининг ижодкоридир. Бунда ҳузур ва лаззатланиш биологик эҳтиёжларини ва ҳавасларни қондиришдангина иборат эмас. Файласуф доимо қайд этган эдики, агар инсон оқилона, ахлоқан ва адолаткорона яшамаса, у бахтли бўлиши мумкин эмас. Ахлоқ фалсафаси тарихида муҳим ўринни Мусулмон шарқи мутафаккирларининг ғоялари ташкил қилади. Форобий учун ахлоқ – бу инсоннинг жамият аъзоси сифатидаги ахлоқий хатти-ҳаракатлари тўғрисидаги билимдир. Ахлоқ, одоблик жамиятни такомиллаштириш ва бахт-саодатга эришиш, равнақ ва умумий эзгуликка эришиш гаровидир.

Беруний адолатни бош эзгулик ҳисоблаб, қайд этган эдики, «тенглик жорий этилган жойда очкўз ҳиссиётлар ва ғам-алам барҳам топади» 8 . Шарқнинг ахлоқий-фалсафий таълимотида муҳим ўринни Юсуф Хос Хожибнинг «Қутадғу билиг» асари эгаллайдики, у туркий тилда ўрта асрларда яратилган энг йирик дунёвий адабиёт ёдгорликларидан биридир. У ахлоқий-тарбиявий, яъни ахлоқий насиҳатлар хусусиятига эга. Китобнинг ўзини номини «Бахт- саодатга элтувчи билим» деб таржима қилиш мумкин. Асосий диққат- эътиборни Юсуф инсон маънавий камолотига қаратади. У қайд этган эди: «Кимнинг хатти-ҳаракати яхши ва феълу-хуйи тўғри бўлса, у ўз мақсадига эришади ва унга бахт-саодат кулиб боқади» 9 . Жаҳон ахлоқ фалсафасидаги ҳақиқий бурилиш Европада Уйғониш даврида юз берди. «Уйғониш даври фалсафаси ахлоқий меъёрларнинг пайдо бўлиши масаласини кун тартибига қўйди. Шунинг учун биринчи ўринга илгаригидек, эзгулик нима деган масала эмас, балки бошқаси, ахлоқийликнинг ўзи нима ва у қандай мақсадларга хизмат қилади, деган муаммо қўйилади» 10 . Кўпчилик мутафаккирлар бу масалаларга ўз жавобларини беришга ҳаракат қилдилар. П.Бейль (1647-1706) фикрича, ахлоқ асосида табиийлик ётади: «ақл қоидаларига асосланган ва инсоннинг яхшиликка бўлган табиий иштиёқидан келиб чиқадиган ахлоқдан бошқа, ахлоқ йўқдир». Б.Паскаль (1623-1662) ахлоқ асосларини инсон тафаккуридан қидиришни тавсия этади: «Бизнинг барча обрў-эътиборимиз шундаки, биз фикрлашга қодирмиз. Шундай экан, тўғри фикрлашга ҳаракат қилишимиз керак: ахлоқ асоси эса ана шундадир». Бу ерда яна бир муҳим жиҳат шундаки, кўпчилик мутафаккирлар ахлоқни сиёсатдан ажратишга бўлган уринишни зарурли эканлигини тушундилар: «Дунёда қачонлардир йўл қўйилган энг ҳолакатли хато – бу сиёсий фанларни ахлоқий фанлардан ажратишдир».(П.Шелли), «Сиёсатда яхши бўлган нарса, ахлоқда ёмон бўла олмайди» (И.Бентам). 8 Беруни. Собрание сочинений. 96 -б. 9 Юсуф Хос Хожиб. Кутадғу билиг. –Т., 1972. 867 -б. 10 Вундт В. Введение в философию. –М., 1998. 329 -б.

Ахлоқ фалсафаси ҳақидаги асосий таълимот И. Кантнинг ижодий мероси, айниқса унинг «Соф ақлни танқиди», «Амалий ақлнинг танқиди» каби асарларидир. Ўлмас фалсафий ҳикматларга айланган кўплаб ўз ифодасини топган фикрлар айнан Кантга тааллуқлидир: «Шундай қилгинки, сенинг шахсий хатти-ҳаракатинг бошқалар феълу атвори учун қоидага айлансин», «Ахлоқ биз ўзимизни бахтли ҳисоблашимиз лозимлиги ҳақидаги таълимот эмас, балки, биз қандай қилиб бахт-саодатга лойиқ бўлишимиз тўғрисидаги таълимотдир», «Ахлоқ ишонч фалсафасидир». Кант учун ҳар бир алоҳида олинган озод инсон, кимлардир томонидан ўрнатилган меъёрларга кўр-кўрона эргашувчи, оддийгина ахлоқ объекти эмас. Инсон – ахлоқ субъекти бўлиб, танлаш эркинлигига, ахлоқий камолотга, хулқ-отвордан хоҳлаганини қабул қилишга қодир бўлган зотдир. Аммо озодлик ҳамма вақт бурч ҳисси билан қўшиб олиб борилиши лозим. XIX - XX асрлардаги фалсафий таълимотлардан ахлоқий муаммоларга энг кўп эътибор қаратганлар персонализм , « ҳаёт фалсафаси », экзистенциализм ва бошқалар эди. Персонализм нуқтаи назарича, шахсларнинг ўз-ўзларини ахлоқий камолот сари йўллаши тўла ижтимоий уйғунликка олиб келиши мумкин. Немис персонализми асосчиларидан бири М.Шелер (1874-1928) фикрича, инсонда икки бир-бирига қарши бўлган ибтидонинг кураши: ахлоқийлик ва «ҳаёт кучи» юз беради. Инсон биринчисига ёки иккинчисига интилиши мумкин. Муаммо шундаки, инсон қанчалик ахлоқий, маънавий жиҳатдан бой бўлса, у шунчалик «ҳаётий куч» жиҳатидан заиф бўлади. Ф.Ницше «ҳаёт фалсафаси» нинг энг ёрқин вакилларидан биридир. Шелердан фарқли ўлароқ, у ўзининг бутун кучи ва ошкоралиги билан «ҳаёт кучи» (витализм)ни тарғиб қилиб, маънавий қадриятлар ва ахлоқсизликка менсимаслик билан қарайди. Экзистенциализм таълимоти амалан бутунлай ахлоқий муаммога бағишланган. Бу ушбу фалсафий йўналишнинг келиб чиқиш даври билан боғлиқдир: биринчи жаҳон урушининг охири ва иккинчи жаҳон урушининг Ҳозирги замон ахло қ фалсафасининг муҳим муаммолари

арафаси. Инсониятнинг барча муаммоларининг кескинлашуви (ижтимоий, иқтисодий, сиёсий ва ҳоказо) ахлоқий масалаларда ўз ифодасини топмасдан иложи йўқ эди. Экзистенциализм ўз манбасини шу ердан олиб, ҳаёт маъноси, вино, хавфхатар, ҳақиқат, адолат, бемаънилик, исён, озодлик ва бошқа шу каби муаммоларга катта қизиқиш билан ёндашади. Экзистенциализмда ахлоқий танлаш муаммоси ҳақиқатан ҳам ҳар томонлама хусусият касб этди. Йирик француз экзистенциалисти Ж.П.Сартр (1905-1980) ёзган эди: «Мавжуд бўлиш учун инсон бирор нарсани танлаши лозим, ички томондан ҳам, ташқаридан ҳам унга бирор нарса келмайдики, унинг учун уни қабул қилишгина қолган бўлсин. Инсон бутунлай ва қайтарилмас даражада шунга мустаҳақ этилганки, у ўз мавжудлигини энг майда жузъий қисмларигача жуда ҳам зарурий тарзда ўзи яратиши керак». ХХ- XXI асрлар ораси фақат сиёсий, билиш ва бошқа жиҳатлардангина эмас, балки маънавий-ахлоқий муаммолардаги янги йўналиш ва ёндошишларнинг шаклланиши жиҳатидан ҳам ҳақиқатан бурилиш нуқтаси бўлди. Жумладан, биологик ахлоқ, табиат ахлоқи, экологик ахлоқ ва шу каби йўналишлар шаклланди. Шундай қилиб, ахлоқий масъулият доирасининг кенгайиши юз берди. Масалан, биологик ахлоқ таълимотининг асосчиларидан бири бўлган инглиз файласуфм Р.Атфилд ҳеч бир истесносиз барча йирик мавжудотларни ахлоқий мақомга эга қилиб қўяди. «Ер юзи ахлоқи» таълимотининг асосчиларидан бири О.Леопольд ундан ҳам ўзиб кетадики, унинг фикрича, фақат биологик объектларгина эмас, балки экологик тизимлар ҳам, биосфера, ер юзи ҳам йўлалигича ахлоқий мақомга эгадирлар. Ахлоқ фалсафасида янги йўналишларнинг шаклланиши, ҳали унда анъанавий маънавий-ахлоқий муаммоларга қизиқишнинг барҳам топиши маъносини англатмайди. Эзгулик ва иллатлар, ҳаёт ва ўлим, яхшилик ва ёмонлик, тўғрилик ва эгрилик, улуғворлик ва пасткашлик, альтруизм ва худбинлик – бу ва бошқа кўплаб масалалар асрлар давомида инсониятнинг

энг асл ақл эгаларини, фақатгина файласуфларнигина эмас, доим қизиқтириб келган. Мустақил Ўзбекистоннинг миллий ғоясини шаклланиши ва ривожи дўстлик, хайрихоҳлик, меҳр-шафқат, меҳнатсеварлик, поклик, катталарга ҳурмат, бағри кенглик, маърифатпарварлик каби ахлоқий қадриятлар билан боғлиқдир 11 . Жамиятнинг ҳақиқий гуллаб-яшнаши, тараққиёти фақат шундагина мумкинки, агарда унда маънавий-ахлоқий асос мустаҳкам ўрнатилган бўлса. Ушбу параграфни А. Эйнштейнинг сўзларини келтириш билан тугаллаш мақсадга мувофиқдир: «Охир оқибатда инсоний қадриятларнинг барчасини асосида ахлоқийлик ётади». 5-§. Санъат фалсафаси Санъатни атрофдаги вақейликни бадиий воситалар орқали билиш ва ўзлаштиришга қаратилган инсон маънавий фаолиятининг ўзига хос соҳаси сифатида ифодалаш мумкин. Санъат ижтимоий ҳодиса сифатида инсоннинг олий эҳтиёжларидан бири бўлган –унинг гўзалликка бўлган эҳтиёжини қондиришга қаратилган. Санъат тушунчасинингзини хилма-хил маъноларини ажратиб кўрсатиш мумкин. Энг кўп даражадаги умумий ифодада санъат маъноси остида ҳар қандай моҳирликнинг олий даражаси тушунилади, яъни бирор нарсани ўқув билан моҳирона бажариш (фаолиятнинг ҳар қандай шаклигига нисбатан «моҳир» тушунчаси шундан олинган: моҳир уста, моҳир тарбиячи ва ҳоказо). Инсон фаолияти қанчалик даражада хилма-хил турларга бўлинганлигига қараб, санъат тушунчаси ҳакм шунчалик ўзгариб борди. Вақти келиб санъат гўзаллик ва нафосат қонунларига кўра, инсонни ўраб турган табиий ва ижтимоий муҳитни қайта ўзгартиришга қаратилган инсоннинг ижодий фаолияти билан тенглаштирила бошланди. 11 Миллий истиқло л ғояси: асосий тушунча ва қоидалар. –Т., 2001Санъат тушунчаси ва моҳияти

Ижтимоий амалиётнинг ўзига хос махсус кўриниши ўзининг хилма-хил кўринишларининг барчасига эга бўлган бевосита бадиий ижоддир: рассомлик, ҳайкалтарошлик, меъморчилик, мусиқа, театр, кино ва бошқалар. Айнан бадиий жараёндагина муайян ижтимоий аҳамиятга эга бўлган, қайтарилмас муаллиф хусусиятидан келиб чиқадиган санъат асарининг ўзи пайдо бўлади. Санъат ижтимоий онгнинг асосий намоён бўлишининг биридир. Шунинг учун фалсафий жиҳатдан санъат кўпинча эстетик (бадиий) онг сифатида талқин қилинади. Бироқ бадиий онг билан бир қаторда санъат ўзига бадиий фаолиятни – бадиий қадриятлар ишлаб чиқариш фаолиятини ва унинг маҳсулоти сифатида – бадиий асарларни қамраб олади. Санъат фалсафаси соҳасидаги ҳозирги замон тадқиқотларининг асосий йўналиши санъатнинг шахсга бадиий-эстетик таъсирининг имкониятлари билан белгиланади. Санъат фалсафасининг тушунчавий ўзагининг ўзида мавжуд бўлган кучли аксеология (қадриятлар ҳақидаги фанлар) қатлами унга инсон билимларининг барча тизимларида инсонпарварона асос сифатида майдонга чиқишга имкон беради. Санъат фалсафаси ўзининг тажрибавий озуқасини тарих, санъатшунослик, этнография, диншунослик ва ҳоказо каби илмий мавзулардан олади. Назарий нусхаларни ишлаб чиқиш ва тажрибавий озуқани қайта ишлашда санъат фалсафаси асосий умумфалсафий қоидалар, жамиятшунослик, психология ва бошқаларга таянади. Илмий тадқиқотлар амалиётида санъатнинг турли кўриниш ва шакллари, унинг тарихий ва ҳозирги замон жиҳатлари ўрганилади, турли жамоавий уюшмалар, этник ва ижтимоий гуруҳлар санъати тадқиқ қилинади, компаративистик услублар, амалий ижтимоий ҳодисалар, психоанализ ва ҳоказолардан фаолона фойдаланилади. Бироқ шуни эсда тутмоқ лозимки, санъат фалсафаси – ижтимоий фандир, ижтимоий фанларда эса объектив омилларнинг аҳамияти жуда каттадир. Шу билан айни бир вақтда санъатшунослик гуманитар фандир, яъни унда субъектив омиллар ҳам катта ўрин тутадилар.

Бу санъат фалсафаси ва санъатшунослик бир-бирига қарама-қарши деган маънони англатмайди. Аксинча, санъат фалсафаси санъатшунослик унинг ихтиёрига қўйиши мумкин бўлган бой тажрибавий озуқага иложи борича кўпроқ таяниши лозим. Санъат фалсафаси ижтимоий жамоанинг тадрижий ривожланиши, ўзаро таъсири ва маънавий соҳанинг ривожланишини тасвирлаш учун башорат қилиш хусусиятига эга бўлмоғи лозим. Санъат феноменларининг кўплаб миқдорда тасвирланиши турли ижтимоий жамоаларнинг маънавий қиёфасини нодирлигини кўрсатди. Уларнинг турли- туман қиёфалари ортида қандайдир дунёни инсон томонидан эстетик воситалар орқали билишнинг универсал йўллари ва турлари очилди. Санъатшунос қандай муайян таълимотни қўллаб-қувватлашидан қатъий назар, айрим олинган санъат асарини (мусиқавий, рассомлик ва ҳоказо) ўрганишдан илгарилаб бориб, уларни чуқурроқ ўрганиш натижасида санъатнинг бутун тизимини тадқиқ қилиш орқали санъат фалсафасининг чўққисигача кўтарилади. Санъат ўзига хос ижтимоий ҳодиса бўлиши билан бирга, у бир қатор вазифаларни бажаради. Улар орасида энг муҳим ўринни қуйидаги вазифалар ташкил этади : 1. Эстетик (нафосатли) вазифа – санъатнинг барча вазифаларидан энг ўзига хосидир. У инсонга гўзалликни тушуниш ва қабул қилишга, бутун дунёни гўзаллик қонунларига биноан баҳолашга имкон беради. В.Г.Белинский қайд этганидек: «Гўзаллик санъатнинг зарурий шартидир, гўзалликсиз санъат йўк ва бўлиши ҳам мумкин эмас». 2. Билиш учун хизмат қиладиган вазифа ижтимоий онгнинг бошқа шакллари каби санъатга ҳам хосдир. Санъат учун у бош вазифа эмас (масалан, фан учун бўлганидек), аммо нима бўлганда ҳам, санъат асарлари жамият ҳақидаги ахборотнинг қимматли манбаси бўлиб, унинг аҳамияти фан маълумотларидан кам эмасдир. Масалан, ХХ аср бошидаги рус санъатининг асарлари (рассомлик, театр, адабиёт ва бошқалар) ўша даврнинг илмий ёки Санъат ижтимоий ҳодиса ва тадқиқот объекти Санъатнинг вазифалари

фалсафий асарларидан кўра ижтимоий жараёнларни тушуниш учун жуда ҳам кўпроқ маълумотлар берадилар. Р.Вагнер қайд этганидек: «Санъат ҳамиша ижтимоий тузумни идрок учун гўзал кўзгу бўлиб келган». 3. Санъатнинг тарбиявий вазифаси ҳам етарли даражада ошкордир. Бу ўз ифодасини санъат «ҳаёт дарслиги», «инсоншунослик» деган тушунчаларда касб этади, санъат усталари эса «киши руҳининг инженерлари» унвонини оладилар. Ҳақиқатда ҳам, санъат индивидуал олинган ва ижтимоий онгнинг шаклланиши ва ривожида жиддий таъсирга эга бўлишга қодирдир. Марказий Осиёлик маърифатпарвар Абай Кунанбоев қайд этганидек: «Санъат ҳаёт ҳақиқати билан қўшилиб кетган чоғдагина ҳақиқатан ростдир». Ўзининг тарбиявий вазифасини бажаришда санъат ижтимоий онгнинг бошқа шакллари бўлган ахлоқ, дин, ҳуқуқий онг билан яқиндан боғлангандир. Ана шу вазифасини қайд этиб Хегел шундай деган эди: «Санъат халқларнинг биринчи муаллими бўлиб қолди». 4. Санъатнинг лаззатбахшлик вазифаси (юнонча «гедоне» - лаззат) инсонга лаззат етказишга қодирлиги билан боғлиқдир. Санъат асарининг тарбиявий ва идрокий аҳамияти қанчалик юқори бўлса, одатда унинг лаззатбахшлик аҳамияти ҳам шунчалик юқори бўлади. Хегел фикрича: «Санъатнинг ҳақиқий ўлмас асарлари барча замонлар оша халқларга етиб бориб, уларга лаззат бахшида этадилар». 5. Воқейликни акс эттириш вазифаси . Бу вазифанинг ўрни ва аҳкамиятига нисбатан турли нуқтаи назарлар мавжуддир. Уларнинг бирига кўра, реал воқейлик борлиқ санъатдан кўра юқорироқ ва аҳамиятлироқдир. Яъни санъатга фақат воқейликдан нусха олинган, қалбаки ўрин ажратилади. Бундай нуқтаи назарни О.Бальзак қуйидаги сўзлар билан ифодалаган: «Табиат ҳақиқати ҳеч қачон санъат ҳақиқати бўла олмайди». Иккинчи нуқтаи назар шундан иборатки, санъат воқейликка қараганда қандайдир юксакроқ ва гўзалроқ нарсадир. Буни Вольтер қайд этган эди: «Санъатнинг сеҳри шундаки, у табиатни тўғрилайди». Учинчи нуқтаи назар шундан иборатки, санъат ва воқей борлиқ бутунлай ўзгача, мустақил, бир-бирига боғлиқ

бўлмаган ҳодиса сифатида қараб чиқилади. Гётенинг сўзлари билан айтганда: «Санъат санъатлигича қолади!». Умуман, санъатни воқейликни акс эттириш вазифаси ҳақида гапириб, шуни қайд этмоқ лозимки, шундай феноменнинг борлигини ўзи жуда кўп нарсалар ҳақида ҳикоя қилади. Машҳур шоирнинг сўзларини бошқачароқ ифодалаб айтиш мумкинки: «Агар санъат мавжуд экан, демак у нималар учундир керак!». 6. Санъатнинг компенсаторлик вазифаси шунинг натижасида шаклланадики, одамларнинг бир қисми ўзларини ўраб турган ижтимоий воқейликдан муайян руҳий ноқулайлик сезадилар. Бежиз эмаски, кўпчилик одамлар жамоавий ёки якка ҳолда кўнгилли равишда бадиий ижоднинг турли хиллари (рақслар, ашула, мусиқа, рассомчилик, ҳайкалтарошлик, театр, расм олиш ва ҳоказолар) билан шуғулланадиларки, улар воқейликдаги қийинчиликларни енгилига ёрдам бериб, ўзларини улардан халос қилишга имкон беради ва эътиборни бошқа нарсага қаратиб, бўш вақтни маданий ўтказишга имкон яратади. Санъат бошқа ижтимоий вазифаларни ҳам бажариши мумкин. Кескин ўзгаришлар даврида санъатни ўрнини қайта баҳолаш қийин ишдир. Жумладан, жамиятнинг ҳозирги ўтиш даври шароитда, яъни бозор иқтисодига асосланган ва ҳуқуқий давлат барпо қилиш даврида Ўзбекистоннинг санъат арбоблари ва муассасаларининг масъулияти юқоридир. Фақат биринчи қарашдагина санъат ва сиёсат, санъат ва мафкура бир- бирларидан узоқдадирлар. Қандайдир ғоя ташвиқ қилинишига қараб инсонпарварлик ёки инсониятга қаршими, ахлоқийми ёки ахлоқсизликми, демократикми ёки озодликка қаршими, шуларга боғлиқ равишда янги ижтимоий ғоялар шаклланади.

ХУЛОСА Фалсафа - бу ҳам умумназарий дунёқараш, ҳам ижтимоий онг шакли, ҳам умумий (умумийлик тўғрисидаги) фан. У маънавий маданиятнинг квинэссенция (мағзи)дир. Мана шунинг учун ҳам фалсафанинг аҳамияти ва вазифалари шунчалик кўп қирралидир. У идрокий, услубий, қадриятий ҳамда амалий ва башоратий рол ўйнайди. Албатта, фалсафий билим, ўз табиатига кўра, ўта назарийдир. Аммо бу дегани унинг воқей ҳаётдан, муайян тарихий жараёндан ажралган деган маънони бермайди. Ҳар қандай фалсафий тизим, бир томондан, замонасининг руҳини нишони бўлса, иккинчидан, фалсафа мазкур даврнинг моҳиятини акс эттиради, унинг қонуний белгиларини очиб беради. Фалсафа моҳият жиҳатдан фақат ҳозиргинигина эмас, балки ўтмишни, ва айниқсаа, келажакда бўлиши мумкин бўлган имконият лар ни ва у лар нинг қандай бўлишлиги билан шуғулланади. У инсоният ҳаётининг истиқболига умид билан қараш ва уни такомиллаштириш йўлларини ва тамойилларини аниқлашга қаратилгандир. Ўзбекистон Республикасининг мустақил тараққиёти давомида тўпланган тажриба фалсафий талқин ва умумлаштириш учун катта имконият беради. Шундай таҳлил тажрибаси ушбу дарсликнинг тегишли бўлимларида берилган. Келгусида мустақил Ўзбекистон тараққиётининг фалсафий талқини янада акт у аллашади. Бир томондан, уни дунё тараққиёти тамоийллари нуқтаи назаридан қараб чиқиш керак бўлади, негаки, бизнинг мамлакатимиз ва унда рўй бераётган жараёнлар – умуман дунё цивилизацияси тараққиётининг бир қисмидир. Иккинчи томондан, мазкур тажрибани уни тўлалигича, барча асосий томонлари бўлган – сиёсий, иқтисодий, маънавий жихатларини биргаликда қараб чиқиб, унинг моҳиятий, қонуний тамоийллари, умумий ва хусусий белгилари нисбатини аниқлаш лозим.

Адабиётлар : 1. Фалсафа. Қадимий луғат. – Т., «Шарқ», 2004 йил, 154-152 бетлар. 2. Ж.Туленов Жамият фалсафаси. Олтинчи бўлим. – Т., 2001 йил. 3. Фалсафа. Ўқув қўлланма. Э.Юсуповнинг умумий таҳрири остида. – Т., «Шарқ», 1999 йил, 252-255 бетлар. 4. С.Э. Крапивенский. Социальная философия. Учебник дня вузов.- Москва, Гуманиторно-издательский центр «ВЛАДОС», 1998 йил, 3-17 бетлар. 5. В.С.Барулин «социальная философия» Учебник дня вузов.- Москва, ФАИР- ПРЕСС, 1999 йил, 4-8 бетлар.

Похожие

Мустакилликнинг ижтимоий, фалсафий муаммолари

Кадимги Марказий Осиёда ижтимоий-фалсафий фикрларнинг шаклланиши

XVI – XVII асрларда Марказий Осиёда ижтимоий-фалсафий фикр

Қадимги Маразий Осиёда ижтимоий-фалсафий фикрларнинг вужудга келиши

Ижтимоий билиш