Француз маърифатпарварлари ижодида дунёвий тамойилларнинг шаклланиши - Философия - Рефераты

Француз маърифатпарварлари ижодида дунёвий тамойилларнинг шаклланиши

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

101.5 KB

Ф ранцуз маърифатпарварлари ижодида дунёвий тамойилларнинг шаклланиши XVIII аср Францияда фалсафий фикр ривожи маърифатпарварлик байроғи остида амалга ошди. Деярли барча ижодий фикрловчи француз файласуфлари маърифатпарвар бўлишган. Бу даврда Францияда маърифат- парварларнинг ғоявий оппонентлари сифатида руҳоний-илоҳиётчилар бўлди. Умуман олганда, маърифатпарварлик ижтимоий фикрнинг маданий- мафкуравий ҳаракати сифатида дастлаб Францияда шаклланди. Унинг асосий белгилари аниқ холда, даврма давр, қатъий равишда амалга оша бошлади. XVIII асрнинг 10-йилларида мутлоқ-феодал жамият тизими ва унинг маънавий асослари таназзулга юз тутган даврдан бошлаб дунёвий типдаги маърифат ва маърифатпарварлик шакллана бошлади. Француз маърифатпарварлари араб фалсафаси, жумладан, XIV - XV аср илмининг дунёвий, ҳаётсевар, оптимистик эркин фикрларини ўзларига сингдириб олиб иш кўрдилар. Улар Шарл Луи Монтескье, Жан Жак Руссо, Дени Дидро бошлиқ Поль Анри Гольбах, Клод Адриан Гельвеций ҳам Жюльен Офрэ Ламетри каби оташин мутафаккирлар Францияда биринчи бўлиб энциклопедия туздилар, маърифатпарвар файласуфлар ўзларининг илғор дунёвий ҳарактердаги ғояларини схоластика, динга, руҳонийларга қарши кескин курашиб тарғиб қилдилар. Франциялик адвокат Шарл-Людовик де Секондат де Монтескье (1689- 1755 йиллар) XVIII асрдаги энг буюк сиёсий назариётчилардан бири бўлган эди. У яратган икки нарса: эркинлик ва сиёсатга атроф-муҳитнинг кўрсатадиган таъсири тўғрисидаги назария анча машҳур ҳисобланади. Монтескьенинг давлат-ҳуқуқ ҳақидаги идеаллари «Қонунларнинг руҳи тўғрисида» (1748 йил) китобида ўз ифодасини топган. Монтескье позитив ҳуқуқнинг шаклланишида ҳамда давлатни бошқариш шаклларида географик омиллар (айниқса иқлим)га катта аҳамият берган. Шунинг учун ҳам Монтескье социологиядаги географик оқимнинг асосчиларидан бири

ҳисобланади. Унинг фикрича, иссиқ иқлим ялқовлик ва сустлик туғдиради ва фуқоролик жасоратини сўндиради. Бироқ, Монтескье сиёсий омилларга, аввало идора этиш шаклига муҳим аҳамият берди. Қадимги сиёсий назариялардан келиб чиқиб Монтескье дунёвий давлатни идора этишнинг уч тўғри шакли (демократия, аристократия, монархия) ва бир нотўғри шакли (деспотия)ни фарқлаган. Монтескье соф ҳуқуқ соҳасида бир қанча илғор тамойилларни: фуқороларнинг қонун олдида тенглиги, кенг сайлов ҳуқуқи, черковни давлатдан ажратиш, сўз, матбуот, виждон эркинлиги ва ҳоказоларни илгари сурди. Монтескьенинг тарихий қарашлари «Римликлар шуҳрати ва инқирозининг сабаблари ҳақида мулоҳазалар» (1734 йил) асарида баён этилган. Монтескье тарихни теологик тушунишни инкор этиб, тарихий жараённинг объектив қонуниятлари ҳақидаги қоидани илгари сурди. Монтескьенинг «Форс мактублари» романи XVIII аср фалсафий жанрдаги энг яхши асарлардан биридир. Унда француз мутлоқ монархияси, унинг сиёсий ҳаёти, маданияти, урф-одатлари чуқур киноя ва сатира билан кескин танқид қилинган. Жан Жак Руссо (1712-1178 йиллар) жамиятшунос (социолог), сиёсатчи, ахлоқшунос, руҳшунос (психолог) ва педагог сифатида маърифатчилик тарихида чуқур из қолдирган. У ўз қарашларида шахс ва инсоннинг ўз табиатидан бегоналашуви муаммоларини кўтариб чиқади. Унинг фикрича, инсон табиатдан узоқлашмаслиги керак. Шунинг учун у кишиларни қишлоқда яшашга чақиради, зотан, у қишлоқ турмуш тарзини шаҳар турмуш тарзидан афзал кўради. Шаҳарда одам кўп, биров бировни танимайди, шунинг учун шаҳарда алдам-қалдам кучли: саводсиз ўзини ўқимишли, камбағал ўзини бой қилиб кўрсатишга ҳаракат қилади. Бундай ёмон муҳит ёмонларнинг кўпайишига олиб келади, шунинг учун қишлоқ турмуш тарзини, қишлоқ мактабларини ривожлантириш керак, дейди олим. Кишиларнинг умуман табиатдан, қолаверса, ўз табиатидан узоқлашиши қандай салбий оқибатларга олиб келаётганини бугунги ҳаёт ҳам кўрсатиб

турибди. Демак, Руссонинг бундан икки ярим асрлар муқаддам айтган фикрлари бугун ҳам ўз аҳамиятини йўқотгани йўқ. Жан-Жак Руссо маърифатпарвар файласуф сифатида таълим-тарбия ва ахлоққа катта эътибор қаратиб келган. Чунки тарбия инсонда илғор фуқоролик сифатларининг қарор топишида муҳим рол ўйнайди. Руссо тарбияга, айниқса, оилавий тарбияга алоҳида урғу берган. Чунки оилавий тарбияда ижтимоий муҳитдаги ҳар қандай салбий ҳолатлардан ҳимоялана олади. Тарбия ўз навбатида инсонда меҳнатга, оила бошлиғи бўлиш ва жамиятнинг фуқоролик бурчини амалга оширувчи шахсни шакллантиришга хизмат қилади. «Фуқорони тарбияласангиз сизда ҳамма нарса муҳайё бўлади»,-дейди Руссо. Руссо фикрича, тарбия болаликдан бошланиши керак. У фақат ижтимоий муҳит тарбияси билан чекланиб қолмай, педагогик тарбияга ҳам катта эътибор бериш керак, деган фикрни илгари сурди. Тарбиянинг асосий тури бу ҳукумат томонидан жорий этилган ижтимоий тарбия тўғрисидаги қонунлар ҳисобланади. Файласуфнинг таъкидлашича, тарбиянинг асосий мақсади ҳар томонлама тарбияланган фуқоро жамият тараққиётига муносиб ҳисса қўша олиши, Ватанга меҳр-оқибатли бўлиши кўзда тутилади. Руссо жисмоний тарбияга катта эътибор қаратган. Илм бериш бирон бир ҳунарни эгаллаш билан боғлиқ бўлиши керак. Маънавий фазилатларни тарбиялаш тарбиянинг асосини ташкил этади. Тарбияда жамоанинг ролини тушунмаган Руссо бола тарбиясини атроф-муҳит таъсиридан холи қилиш керак, дейди. Шу каби камчиликларидан қатъий назар, унинг ғоялари педагогика ривожига самарали таъсир кўрсатди. Унинг педагогик қарашлари ҳозирги кунда ҳам ўз аҳамиятини йўқотгани йўқ. Шундай қилиб, Ж.Ж.Руссо эркинлик ва юридик ҳуқуқлар тенглиги, халқ ва давлат ўз вазифалари ва бурчларини кўрсатган ҳолда битим тузиши тўғрисида фикр юритади. Шуни таъкидлаш керакки, мутафаккирнинг ўзи Франциядаги буржуа инқилоби муқаррарлигини тўла англаб етмаган бўлса-

да, унинг ғоялари мазкур инқилобни тайёрлашда муҳим ғоявий асос бўлиб хизмат қилди. Ўша давргача бўлган фалсафий қарашлардан жиддий фарқ қилган, ўзигача бўлган фалсафий ғояларни ривожлантирибгина қолмай, балки моҳиятига кўра, улардан анча илгарилаб кетган француз файласуфи, ўз даври маърифатпарварининг ривожига катта ҳисса қўшди. Дени Дидро (1713-1784 йиллар) француз маърифатпарвар-файласуфи «Энциклопедия» асосчиси ҳамда муҳаррири. У ўзининг «Табиатни тушунтириш ҳақида фикрлар» (1754), «Материя ва ҳаракатнинг фалсафий асослари» (1770), «Физиология элементлари» (1774-1780) ва бошқа асарларида ўз дунёқарашини баён қилди, динни, схоластикани аёвсиз танқид қилди. Дени Дидро дунё материядан иборат. Материя эса абадий, чексиз, у молекулалардан ҳосил бўлган, дейди. Материядан иборат табиат доим ўзгаришда, бу табиий ўзгаришлар қонунли, сабаблидир. Дидро материяга ҳаракат хосдир, ҳаракатнинг манбаи ўзида, табиатда деб органик ҳамда ноорганик табиатни бирликда олиб қаради, уларни бир-бирига ўтиб туришини ҳам кўрди. У айрим тирик жониворлар формаларининг ўзгариб туришини, яъни эволюцион ҳаракатни муайян даражада эътироф қилган десак бўлади. Бу ҳол унинг дунёқарашида диалектика элементлари борлигини намойиш қилади. Дидро жониворларни классификациялаш йўлида ҳам ишлаган, унингча, кичик инерт молекуладан тирик молекулагача, микроскопда кўринувчи жонивор-ҳайвонотлар, ўсимликлардан то ҳайвон ҳам одамгача - ҳаммаси бўлиниши мумкин. Дидро моддий дунёга, табиатга ҳис, сезиш хос дейди. Лекин ноорганик табиатда у инерт, яширин, махфий холда бўлса органик табиатда аниқ, равшан, ҳаракатда кўринишини исботлашга интилади. У фикрлаш, тафаккур инсонга тааллуқли ҳам тараққий топган ҳис сезишнинг кўриниши деб ҳисоблайди. Инсон билиши табиатни текшириш, ўрганиш, қонунларини эгаллашга хизмат қилишини айтиб олим-файласуф ҳис, сезиш, фикр, муҳокама, хулоса, мураккаб илмий қоидалар табиат ҳодисалари, реал ўзаро

алоқаларининг инъикоси деб тасдиқлади ва табиат ҳодисаларига изчил мантиқан ёндошди. Дидро фақат натурфайласуф бўлибгина қолмай, балки динга ҳам, черковга ҳам қарши чиққан. Христианчиликка танқидий кўз билан қараган. У ҳатто Инжилни илоҳий яратилганлигини шубҳа остига олган. Унинг фикрича, Инжилнинг барча китоблари руҳонийлар томонидан турли даврларда яратилган. Мўъжизаларга ишонган ерда содир бўлган мўъжиза бу афсонадир, дейди файласуф. У дўзах ва ундаги азоб-уқубатлар ҳақдаги фикрларни қаттиқ танқид қилади. Дидро диний ахлоққа қарши кескин қарши чиқиб, у инсон рухидаги фаолликни йўқотади, инсонни тақдирга қулларча бўйсиндириш руҳида тарбиялайди, деб таъкидлайди. Файласуф диний ахлоқни танқид қилиш билан чегараланиб қолмасдан, балки уни қўллаб- қувватловчи мавжуд тузумни, унинг қонунларини ҳам кескин танқид қилади. Унинг фикрича, инсоннинг маънавий ва ахлоқий қиёфасини белгилайдиган нарса муҳитдир. Шунинг учун ахлоқни бузувчи мавжуд муносабатларни тугатиш керак. Инсон табиатан ёвуз эмас, «ярамас тарбия, ярамас одатлар, ярамас ҳуқуқ инсонни бузувчилардир». Шунинг учун ёвузликни йўқотишнинг бирдан-бир йўли диний ахлоқдан воз кечишгина бўлиб қолмасдан, балки ҳаётни янги асосларда қайта қуришдан иборатдир, дейди, файласуф. Диндан қутулишнинг ягона йўли дунёвий маърифатдир. Дидронинг жамият, уни қайта қуриш ҳақидаги фикрлари ҳам прогрессив аҳамиятга эгадир. Унинг фикрича, мукаммал даражада такомиллашган давлатнинг муҳим асосларидан бири ҳамма фуқароларнинг қонун олдидаги тенглигидир. Шу билан бирга табақаланиш ва хусусий мулк тугатилган жамиятда бу ғоя амалга ошиши мумкин, дейди. Унинг ижтимоий- сиёсий қарашлари Х VIII аср охиридаги Франция инқилобининг амалга ошишида муҳим ғоявий таянч бўлган эди. Дени Дидронинг замондоши, ҳамкори Поль Анри Гольбах (1723-1789 йиллар) француз файласуфи, «Энциклопедия»ни тузишда, нашр этишда фаол қатнашган. Гольбах «Табиат системаси», «Чўнтак илоҳиёти», «Муқаддас

юқумли касал», «Авлиёлар растаси», «Соғлом ақл» сингари асарларида ўзининг материалистик, динга бўлган муносабатини, дунёқарашини муфассал баён этади. Дунёга ҳар қандай, хусусан, субъектив идеалистик қарашларни қатъий рад қилиб, Гольбах табиатнинг чексиз ҳамда абадийлигини эътироф қилади, борлиқнинг ҳамма ҳодисалари табиатдан, фақат табиатгина нарса ва ҳодисаларнинг сабабчисидир. Табиат материядан иборатдир, материя эса бордан-йўқ бўлмайди, йўқдан-бор бўлмайди, у мангудир. Унинг ибтидоси ҳам, интиҳоси ҳам йўқдир. Материяга ҳаракат хосдир, ҳаракат материя атрибутидир. Материянинг дастлабки хусусиятлари кенглик, ҳаракатчанлик, тақсимланиш, қаттиқлик, оғирлик кабилардан иборат бўлиб, зичлик, вазминлик, сурат, ранг кабилар материянинг иккинчи хусусиятларини ташкил қилади, дейди у. Гольбахнинг дунёга материалистик қарашларнинг ривожидаги муҳим хизматларидан бири, унинг материя ҳаракатига берган баҳоси ва классификациясидир. Гольбах ҳаракат материянинг туб атрибути дер экан, айни пайтда материя ҳаракатини турларга бўлади ва ҳаракат турларининг келиб чиқиши материя ўзгаришидан деб билади, хусусан, материя фазода ўз ўрнини доим ўзгартириб туришини алоҳида қайд қилади. Фазода нарсаларнинг жойларини ўзгартириб туришини у асос деб қарайди. Демак, Гольбах материянинг механик ҳаракатини бош ҳаракат ҳисоблаб, ўз материалистик қарашининг механистик ҳарактерини ифодалайди. Бироқ табиатга унинг материалистик нуқтаи назари ўрта аср схоластикасига, динга, черковга, идеализмга, жоҳил руҳонийларга кескин қарши қаратилган эди. Гольбах фалсафасида одам, инсон, киши масалалари муҳим ўринни эгаллайди. Инсонга диний, идеалистик боқишга у бутунлай зид бўлиб, инсонни ҳеч қандай ғайритабиий куч, моҳият, руҳ яратган эмас, балки инсон табиат маҳсулидир, инсон табиатда яшайди, табиат қонунларига бўйсунади, табиатдан бошқа, табиатдан ташқари яшай олмайди, инсон ҳам худди ҳамма нарсалар каби табиат қонунларига мувофиқ мавжуддир.

Бизнинг барча аъзоларимиз, мулоҳазаларимиз ва билимларимиз, ўзимизнинг табиатимиз тўхтовсиз ҳаракат орқали бизга бахт ато этишга интилади. Бизнинг фикрлашишимиз, нимага қодирлигимиз ва нимага эришишимиз зарурлиги – буларнинг барчасини табиат инъом этган. Бизнинг барча ғояларимиз, истак-хоҳишимиз, шу табиат ато этган моҳият ва сифатлар зарурий натижасидир ва бизни ўзгартириб турувчи ҳолатлар бизни синашга мажбур этади. Хуллас, санъат – шундай табиатни ўзи яратган қуроллари ила ҳаракат қилади. Табиат инсонни бу дунёга яланғоч ва ожиз қилиб юборади ва бу дунёни инсоннинг истиқомат қилувчи жойига айлантиради. Кейинчалик у териларни кийим сифатида кийишга, аста-секин пилла ва ипакларни йигиришга ўргатади. Одамлар ривожланган бой тажрибага эга бўлган жамиятда яшаб, пировард оқибатда бойликка кўникиб, ҳар куни минглаб янги-янги эҳтиёжларни ўйлаб топадилар ва уларни қондиришнинг минглаб янгидан-янги усулларини ихтиро қиладилар. Ўзимизни ўзгартириш борасида қилаётган барча ишларимиз табиатдан олган дастлабки импульслар сабаб ва оқибатларининг занжирлари ҳисобланади. Инсоннинг барча хатоликлари бу жисмий хатоликдир. Инсоннинг табиатга лоқайд муносабатда эканлиги тажрибага мурожат этишлари туфайли сезилиб қолади. Натижада инсон табиат кучлари, унинг ҳаракат усули ва ҳаракатлантирувчи кучлари ҳақида муккамал бўлмаган тасаввурга эга бўлади. Шунинг учун коинот улар учун сароб майдонига айланади. Унинг барча тизимлари, фаразлари, мулоҳазалари тажрибадан ажралган бўлиб, тўла хатоликлар ва чалкашликлардан иборат эди. Одамлар табиатни ўрганмасдан туриб, ўз худоларини яратадилар. Худолар уларнинг бирдан-бир умидлари ва қутқарувчиларига айланадилар. Бу табиий эзгуликдан маҳрум ва зулмни уқиб олмаганлари учун буни тушунмадилар. Инсон табиатдан ва ўзининг восита кучларидан фойдаланган ҳолда бахтга эришиш мумкин эканлигини тушунмади. Бу нарсани улар қандайдир

хаёл қилаётган махлуқлардан кутар эдилар. Улар табиатдан ўзларини лаззат ва азоб-уқубатларининг асосий айбдорларини кўрар эдилар. Унинг фикрича, табиат бу чексиз, тинимсиз сабаб ва оқибатларнинг силсиласидир. Табиатда фақат табиий сабаб ва оқибатлар бўлиши мумкин. Гольбахнинг таъкидлашича, табиатда барча нарсалар зарурий сабаблар орқали юзага келади. Тасодифиятни у инкор этади. Тасодифият бу бизнинг билимсизлигимиз оқибатидир. У шундай қилиб, сабабиятни зарурият билан тенглаштириб юборди. Инсонда ҳеч қандай тандан бўлак, алоҳида жон, руҳ бўлиши мумкин эмас. Инсон табиатнинг ҳар хил нарсаларидан ташкил топган, бутун бир яхлит тизимнинг ажралмас қисми бўлиб, унда ақлий қобилият бор, унда тил ҳамда идрок бор. Шу билан у табиатнинг бошқа қисмларидан фарқ қилади. Инсондаги ҳис, ҳиссиёт қобилияти унинг томонидан табиатни – моддий дунёни билишга, табиат, моддий дунё қонунларини ўрганишга, улардан ўз манфаати юзасидан фойдаланишга имкон беради. Инсонда фикр, ғоя, ҳис, ҳиссиёт сезиш негизида келиб чиқади, шу сабабдан инсонда ҳеч қандай туғма фикр, ғоя бўлиши мумкин эмас. Гольбах, Рене Декарт ҳамда унинг издошларининг туғма фикр, ғоя ҳақидаги гапларини асоссиз деб ҳисоблайди. Инсон табиатни, моддий дунёни сезиш, ҳис, ҳиссиёт воситасида англаб шунга мувофиқ маълум фикр, ғояга эга бўлади. Ҳис, сезиш инсонда инсон сезги аъзоларига табиат, моддий дунё таъсири туфайли ҳосил бўлади. Гольбах табиатнинг бир қисми инсон ўз онгидан ташқарида ва объектив мавжуд моддий дунё, унинг қонунларини ўрганиб, билиб боришини исботлаб ҳам динга, ҳам идеализмга, хусусан Беркли субъектив идеализмига ҳамда Юм агностицизмига қарши чиққан эди. Гольбахнинг тарихий хизмати динни, руҳонийларни аёвсиз танқид қилишидадир, лекин унинг бу танқиди теран эмасди, диннинг ижтимоий ҳамда гносеологик илдизларини тўла очиб бермаганди, аммо ўткир, жанговор эди. Гольбах материализми ҳам унинг ҳурфикрлиги каби юксак

фазилатлидир. Гольбах дин – бу ахмоқ билан попнинг учрашуви маҳсули, черковни жоҳиллик ҳамда нодонлик маскани деб билди. Гольбах фалсафаси диннинг кескин танқиди билан чамбарчас боғлиқдир. У диннинг келиб чиқиши масаласига катта эътибор беради. Унинг фикрича, дин келиб чиқишининг ҳақиқий сабабларини билиш кишиларни дин занжиридан озод қилувчи йўлни билишга олиб келади. Гольбах айтадики, инсоннинг табиатни даҳшатли ва англаб бўлмас кучлари олдидаги қўрқуви, одатда унда қандайдир мўъжизавий мавжудлик ҳақида тасаввур уйғотади. Ожизлик ва жаҳолат инсонни мутаассибликка мойил қилиб тарбиялайди, уни ўзлари томонидан ўйлаб чиқарилган ғайритабиий моҳиятлар олдида тиз чўкишга, ёрдам ва раҳм-шафқат излашга мажбур қилади. Демак, диннинг келиб чиқишига сабаб қўрқув ва жаҳолатдир. Гольбах бошқа француз маърифатпарварлари сингари динга қарши курашнинг ягона қуроли маърифатдир, деб билади. У жамиятни табақаларга бўлинишини танқид қилади. У феодал табақаланиш ва имтиёзларни хуш кўрмайди, ҳамма одамларнинг қонун олдидаги тенглиги ғоясини ҳимоя қилади. Давлатни бошқаришнинг конституцион монархия шаклига хайрихоҳлик билдириб, у турли қарама-қарши манфаатларга эга бўлган инсонлар жамиятини қонунга изчил амал қилган ҳолда бошқаришни мақбул деб билади. Гольбахнинг бу таълимоти фалсафа ва илғор ижтимоий-сиёсий фикрлар ривожланиши тарихига катта ҳисса қўшган. Клод Адриан Гельвеций (1715-1771 йиллар) 1789 йилда Францияда бошланган инқилоб ташкилотчиларининг ғоявий мураббийларидан эди. «Ақл тўғрисида» (1758), «Инсон, инсоннинг ақли, қобилияти, тарбияси ҳақида» ва бошқа асарлар Гельвеций ижодий фаолиятининг намунасидир. Моддий дунё ва табиатни материалистик нуқтаи назардан тушунтириб, Гельвеций шу асосда жамият ҳодисаларига ёндошишга интилди. Унинг энг қимматли ғояси инсонга, инсон фъел-атворига, хулқи-ҳарактерига қарашларида намоён

бўлади. Унингча, инсон ўзини ўраб олган муҳит меваси, инсон фъел-атвори, хулқи, ҳарактери туғма эмас, балки муҳит, тажриба, тарбия натижаси, ҳосиласидир. Тўғри, ушбу материалистик қоида билан Гельвеций инсон, инсон феъл-атвори, хулқи, ҳарактерини илмий тушунтиришга интилди, ажойиб прогрессив – тараққийпарвар назарияни майдонга ташлаб, дунёвий фан ривожига беқиёс ҳисса қўшди. Гельвеций ҳиссий таассурот, ўзни севиш, кайфланиб лаззатланиш, тўғри тушунилган шахс манфаати ахлоқнинг асосини ташкил қилади, дейди. Инсон ақлий қобилиятларининг табиий тенглиги, фикрий ютуқларининг саноқсиз ютуқлари билан бирлиги, инсоннинг табиатан яхши хулқлилиги, тарбиянинг қудратлилиги масалалари Гельвеций фалсафий таълимотининг бош мезони бўлиб хизмат қилади. Демак, Х VIII асрнинг 80-йилларигача Францияда феодал тартиблар ҳукм сурар, унда инсонларнинг ҳуқуқий ва сиёсий тенглиги йўқ, унда табақалар, хўрлик, қуллик, жаҳолат ҳукм сурар эди. Гельвеций, бу инсоннинг табиий ҳолатига зид экани уни ўзгартириш лозим деган залворли ғояни ўртага ташлаб ўша давр инқилобчиларига адолатли курашни ташкил этишларига илҳом беради, инқилобга бошчилик қилишларига маънавий ўткир қурол билан таъминлайди. Гельвецийнинг тарихий хизматларидан яна бири шундаки, у Д.Дидро айтганидек, ҳамма бидъатларга, эски, ўрта асрчилик анъаналарига қарши курашди. Шунинг учун реакцион руҳонийлар Гельвецийнинг «Одам, инсон ҳақида» асарини христиан динига хилоф топиб, куйдиришга қарор қилганлар. Бироқ у асар ўзининг ўрта асрчиликка қарши кескин руҳи билан дунёвий тараққиётга хизмат қилишда давом этди. Гельвеций фалсафаси материя ва унинг хусусиятлари ҳақидаги таълимотида яққол акс этади. Унингча, ҳар қандай ҳақиқий фалсафанинг асосий масаласи ҳеч қандай кимса томонидан яратилмаган, у чексиз ва абадий табиатнинг ўзидир. Инсон эса унинг бир қисмидир. Материядан олдин макон ҳам, замон ҳам бўлмаган. Унинг ўзи ҳамма нарсанинг илк ибтидосидир.

Дунёнинг турли-туманлигини изоҳлашда у материя ва ҳаракатнинг бирламчи эканлиги ҳақидаги таълимотга суянган. Аслида ҳаракатдан маҳрум бўлган материя йўқ. Ҳамма нарса ҳаракатда бўлади, ўсади ва ўлади. Ҳамма нарса бир ҳолатдан иккинчи ҳолатга ўтиб туради. Гельвеций материя ва ҳаракатнинг узвий бирлиги ғоясини илгари сурибгина қолмасдан, шу билан бирга материя ва онгнинг бирлиги ғоясини ҳам илгари суради. Унингча, онг материянинг ҳоссасидир. Нарсаларнинг ҳоссалари нарсаларнинг ўзисиз мавжуд бўлмаганидек, онг материядан ажралмасдир. Унинг материя ва ҳаракат, материя ва онгнинг бирлиги ҳақидаги таълимоти дунёда ғайритабиий нарсаларнинг мавжудлигини инкор этувчи хулосага олиб келади. Табиат ва жамиятнинг вужудга келиши ва ривожланиши табиатнинг ўзидан келиб чиққан ҳолда тушунтиришга ҳаракат қилади. Гельвеций илмий билишни ташқи оламни инсон онгида айнан акс этиши деб билади. Ҳиссий тимсол –бу шартли белги эмас, балки нарсаларнинг нусҳасидир. Сезгилар ташқи дунё нарса ва ҳодисаларининг таъсирисиз вужудга келиши мумкин эмас. У, инсонга хос икки куч, икки қобилият мавжуд дейди. Биринчиси ташқи мавжуд ҳодисалар бизнинг сезги аъзоларимизга таъсир қилиши. Бу фаолиятнинг ҳосиласи деб аталади. Иккинчиси ташқи нарсаларнинг бизга бўлган таъсирини сақловчи хусусият. Буни хотира дейишади. Бу давом этувчи, лекин кучсизланган сезгилардан бошқа нарса эмас. Гельвеций ўз билиш назариясида инсон ақлининг янглиш сабаблари ҳақида тўхталиб, уларни инсон ҳис-туйғуларида далилларни билмасликда, сўзларнинг маъносини нотўғри тушунишда, деб билади. Гельвеций ҳақиқат мезони масаласини илмий изоҳлашга кўп ҳаракат қилади. У билиш назариясига амалиёт тушунчасини киритиш зарурлиги ҳақида гапиради. Лекин илмий ҳал қилиб бера олмади. Гельвецийнинг илгари сурган ижтимоий манфаатларнинг шахсий манфаатлардан устунлиги ҳақидаги таълимоти XVIII аср француз маърифатпарвар файласуфлари ва ундан кейинги даврлардаги мутафаккирлар томонидан ривожлантирилди.

Файласуфнинг фикрича, дин маънавиятга салбий таъсир қилади. Гельвецийнинг ахлоқий концепцияси расман қонун сифатида қабул қилинган христиан маънавиятидан кескин фарқ қилиб, у дунёвий мазмунга эга. Ҳар қандай диний қарашларга асосланган маънавият соғлом манфаатлар билан асло чиқиша олмайди. Файласуф ўзининг ижтимоий-фалсафий қарашларида дин билан ахлоқ ўртасидаги муносабатларда руҳонийларнинг мавқеи катта, деган фикрни илгари суради. Чунки барча динларнинг руҳонийлари ўзларини маънавиятнинг бирдан-бир қозиси қилиб кўрсатишга ҳаракат қиладилар. Шунингдек, руҳонийлар ўзига хос алоҳида гуруҳ бўлиб, ўзлари мансуб жамоа манфаатларини умумий манфаатлардан юқори қўядилар. Бу билан улар маънавиятга путур етказадилар. Умуман олганда, Гельвецийнинг ижтимоий-ахлоқий қарашлари хато ва камчиликлардан холи бўлмаса-да, ўз даврида жамият ҳаётини дунёвий тамойиллар орқали таҳлил қилишда беқиёс даражада муҳим рол ўйнаган эди. Дидро, Гольбах, Гельвецийларнинг ҳамфикр, ҳамнафас, ҳамкор машҳур шерикларидан бири Ламетри Жюльен Офрэ (1709-1751 йиллар) эди. Унинг 1745 йилда ёзилган «Жоннинг табиий тарихи», 1747 йилда эълон қилинган. «Одам-машина» 1747 йилда чоп этилган «Одам ўсимлик» 1750 йилда босилган, «Эпикур системаси» каби асарларида дунёга материалистик қарашни муфассал баён қилди. Ўз ихтисосига шифокорликка суяниб ҳамда замонидаги илғор тафаккурдан баҳраманд бўлган Ламетри ўрта асрчиликка ва унинг мафкурасига, схоластика ва динга қарши ўз даври фан-техника, маориф ривожи ҳамда илғор ғояларнинг ёйилиши йўлида изчил кураш олиб борди. Унинг таълимоти бўйича табиат – яккаю-ягона моддий субстанциядир, у абадул-абад мавжуд, у ноорганик, ўсимлигу ва ҳайвонот дунёсидан иборат. Одам ҳам шу ҳайвонот дунёсига мансуб. Асосий хусусиятлари кенглик, энлилик бўлган табиатга ҳаракат хос. Шу билан бирга ҳамма табиий нарсаларга сезиш, ҳис этиш хосдир. Айримларида сезиш, ҳис этиш кўпроқ,

айримларида камроқ. Масалан, ўсимликларда, ҳайвонларга нисбатан сезиш, ҳис этиш камроқ бўлса, одамларда сезиш, ҳис этиш ҳайвонларга нисбатан кўпроқ. Худди шу миқдордаги фарқ ақл-идрокда, ўй-фикрда ҳам намоёндир, дейди Ламетри. Жонни танадан бўлак, қандайдир, руҳий, илоҳий деб тасаввур қилувчи диний, идеалистик таълимотни Ламетри кескин рад қилади ҳамда жон – бу инсондаги сезиш, ҳис этиш, фикр қилиш қобилиятидан иборат, деб чиқди. У одам танасининг ҳолати, соғломлиги, қуввати билан жонни боғлаб инсон абадий бир табиатни сезиш, ҳис этиш асосида фикр қилиб, унинг қонунларини ўрганади ва мазкур қонунлардан ўз фаолиятида, ўз манфаати йўлида фойдаланади деб таълим беради. Ламетрининг материалистик дунёқараши, хусусан, унинг «Одам-машина» китобидаги динга бўлган салбий муносабати учун христиан руҳонийлари уни қувғин қилдилар. У Франциядан Голландияга, Голландиядан Берлинга кўчиб юришга мажбур бўлди. Аммо Ламетри ўз материалистик қарашларини, маърифатпарварлик ғоясини доим тарғиб қилиб юрди. Тўғри, Ламетри фалсафаси ўз замондошлариникидан ягона изчилроқ механистик ва метафизик ҳарактердалиги билан ажралиб туради. Ламет-рининг дунёқарашида жамият ҳодисаларига муносабат маърифпарварлик руҳида бўлиб, ижтимоий тараққиёт кишилар манфаатлари билан белгиланади, кишилар манфаати эса жамиятдаги кенг ёйилган ғояларга боғлиқ деб қарайди. У хусусий мулкни ёқлади, шахс эркинлигини, ҳурриятини шу йўсинда талқин қилди, жамиятда, давлатда ақлли ҳоким, оқилона сиёсат ҳаммага маъмурлик, осойишталик беради, деб умид қилди. Ламетри, Дидро, Гольбах, Гельвецийлар сингари Х VIII аср 89-йил инқилобини ғоявий ҳозирлашда муҳим роль ўйнади. Шундай қилиб, Х VIII аср француз файласуфларининг тарихий хизматларини қуйидагича хулосалаш мумкин: Биринчидан, табиатни ўрганишга системали ёндашганлар ва материяга фалсафий таъриф беришга;

Иккинчидан, билишда ҳиссий ва ақлий томонлар бирлиги тўғрисидаги ғояларни илгари сурганлар; Учинчидан, табиат тўғрисидаги ўз қарашларини ижтимоий ҳаётга татбиқ этишга ҳаракат қилганлар; Тўртинчидан, ўрта асрчиликнинг ғоявий асосларини танқид қилиб, ҳуқуқий давлат (қонунларга риоя қиладиган) дунёвий жамиятни ўрнатиш зарурлигини кўрсатганлар; Бешинчидан, дин илм-маърифат, ижтимоий тараққиёт тўсиғи эканлигини ва диний тасаввурларга қарши ўз даври фани ва фалсафаси хулосаларга суянган дунёвий мазмундаги маърифатни жамиятнинг ҳукмрон мафкурасига айлантиришга уринганлар. Демак, маърифатпарварлик даври ўсиб келаётган буржуазия вакили бўлган тараққиётга оптимистик ишонч руҳи билан суғорилганғоялар билан таъминланладилар. Уларнинг муҳитида ақл-идрок ва инсонга нисбатан ишонч яна қайта тикланади, шунингдек, ақл-идрок Инжилнинг ўрнини эгаллайдиган, секуляризациялашган «халоскорлик» анъанаси дунёга келади. Бундай анъанага мувофиқ, одам ақл-идрок ёрдамида воқеликни анча теран моҳиятини кашф қилаолади ва моддий тараққиёт учун шарт-шароитларни яратади. Одамлар қадамба-қадам мустақил бўла борадилар. Улар аста-секин сохта нуфузларга таянмасдан ва теологик паноҳ изламасдан ўзларига ғамхўрлик қиладилар. Инсоний тафаккур эркинлашади, чунки у ўзини ўзи бошқарадиган ва Инжилга оид ваҳелик ҳамда анъаналардан мустақил эканлигини англаб етади. Дунёвий илм-фанга асосланган дунёқараш оммавий тус олиб жамиятнинг ҳукмрон мафкурасига айлана бошлади. Бироқ француз-маърифатпарварлари ўйлаган, эълон қилинган тараққиётни амалга ошириш унчалик енгил ва осон кечмаган. Тўғри, улар ақл-идрок (фан) жиддий моддий тараққиётга олиб келиши мумкин деб таъкидлашганида бирмунча ҳақ бўлишган. Лекин уларнинг ақл-идрок концепцияси ғоят кўп хилдаги маънога эга эди. У мантиқий, эмпирик ва фалсафий билимларга асосланган, баён қилувчилик ва меъёрий жиҳатларга

эга бўлган ва бунда тараққиётни амалга оширишнинг сиёсий қийинчиликларини ҳисобга олмаган. Дастлабки даврда Маърифат фалсафасининг асосий қоидалари қуйидагилардан иборат бўлади. Одамлар ўз табиатига кўра яхшидир. Уларнинг ҳаётий мақсади нариги дунёдаги роҳат-фароғат эмас, балки шу дунёдаги фаровон турмушдир. Одамлар фан ёрдамида («билим – куч-қудратдир») ўз мақсадларига эришишлари мумкин. Бу ўринда нодонлик, бидъат ва тоқатсизлик катта тўсиқларга айланади. Уларни бартараф этиш учун маърифат (инқилоб эмас) зарур. Одам маърифатли бўлгани сари ўз-ўзидан янада ахлоқлироқ бўла боради. Бинобарин, жамият маърифат ёрдамида янада илгарилаб кетади. Сўнгра, биз қуйидагича қоидаларни ажратиб кўрсатишимиз мумкин: Нафақат мумтоз зотлар, яъни имтиёзли табақалар, балки ҳамма ҳам ақл-идрокка эга бўлади. Табиий ҳуқуқлар кишиларни (табақачилик имтиёзлари ва мустабидчилик зуғумидан) ҳимоя қилади. Шахсий манфаат ахлоқий назария предмети бўлади: ҳар бир киши ўзи учун энг яхши нарсани излайди ва излаши керак. Шахсий манфаатлар уйғунлиги тўғрисидаги социологик тезис шундан иборатки, ҳар бир кишининг шахсий манфаат учун кураши умумий фаровонликка кўмаклашиши лозим. Айни бир вақтнинг ўзида мулкчилик ҳуқуқни ва шахс эркинлигини таъминлайдиган давлат бошқаруви шакли идеал ва энг самарали шакл ҳисобланади. У мамлакат ичкарисида миллий хусусий сармояларни ҳимоя қилади, ундан ташқарида эса колонизация сиёсатини олиб боради. Шундай қилиб, француз маърифатпарварларининг кўпчилиги йирик мулкдорлар табақасидан чиқишган. Бунда улар мутлақ монархияга қарши ва зодагонларнинг анъанавий имтиёзларига қарши курашда ва зодагонларнинг анъанавий имтиёзларига қарши курашда инсон ҳуқуқлари ҳақидаги тасаввур ва либерализмдан мафкуравий қурол сифатида фойдаланишган. Бундан ташқари, улар дин ва руҳонийларга қарши курашда табиатшуносликка ҳам

(Ньютон) мурожаат қилишган. Айнан улар кишилар манфаатлари билан боғланган ақл-идрокни динга қарши қўйганлар ва ақл-идрок ёрдамида имтиёзлар ва нодонликка қарши курашда умумий бахт-саодат ва тараққиёт учун шарт-шароитларни яратишга интилган маърифатпарвар файласуфлар сифатида тарихда ўчмас из қолдирдилар

Похожие

Дунёвий тараккиёт ва дин

Дунёвий тараккиёт ва ахлок

Жамият ривожида диний ва дунёвий мафкураларнинг ўзаро таъсири

Миллий ғоя ва мафкуранинг дунёвий характери

Миллий гоя ва мафкуранинг дунёвий мазмуни ва уни такомиллаштириш кафолатлари