Дунёвий тараккиёт ва ахлок - Философия - Рефераты

Дунёвий тараккиёт ва ахлок

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

140 KB

Д унёвий тараққиёт ва ахлоқ Антик даврнинг машҳур мутафаккири Арасту ахлоқнинг жамият ҳаётида муҳим аҳамиятига тўхталиб шундай деган эди: «Табиат инсон қўлига қурол – ақлий ва ахлоқий куч берган, аммо у шу қуролни тескари томонга нисбатан ҳам ишлатиши мумкин; шу сабабли ахлоқий таянчлари бўлмаган одам энг инсофсиз ва ёввойи, ўзининг жинсий ва дид майлларида энг тубан мавжудот бўлиб қолади» 1 . Мутафаккирнинг бу фикрларини таҳлил қилар эканмиз, ахлоқ дарҳақиқат жамият тараққиётида, шахс ҳаётида муҳим аҳамият касб этади. Инсонни камолот босқичига кўтаришда ижтимоий онг шакли бўлган ахлоқнинг роли инсоният тарихининг ҳар бир тараққиёт даврида ўзига хос тарзда ривож топиб боради. Инсон ўзининг ахлоқий қиёфаси, фазилатлари билан жамиятга таъсир этади, шу билан жамият ҳам инсонийлашиб, етуклашиб боради. Ибтидоий жамиятда иқтисодий ҳаёт, моддий турмуш даражаси ниҳоятда мураккаб, қийин бўлганлигидан қарияларни, касалларни ўлдириб, гўштини ейиш одат бўлган, ўз синглисига уйланиш эса уят, айб ҳисобланмаган. Одамлар уруғ, қабила, элат бўлиб яшаб бориши билан, тузум, давр ўзгариши билан одамларнинг ахлоқий муносабатлари ҳам ўзгариб, ривож топиб боради, ахлоқий тушунчалар, принциплар, қоидалар янгича маъно касб этиб боради. Жумладан, яхшилик ва ёмонлик, бурч, бахт, ҳалоллик, виждон каби ахлоқий тушунчалар даврдан даврга ўтиб ўзгариб, ҳатто бир-бирини истисно қилиб боради. Аммо шуни ҳам таъкидлаш лозимки, кишилик жамиятининг илк даврида юқорида баён этилган, ҳозирги замон нуқтаи назаридан қораланган ахлоқий хатти-ҳаракатлар билан бирга ижобий жиҳатлар ҳам бўлган, яъни меҳнатсеварлик, бирдамлик, тўғрилик, содиқлик, ҳалоллик каби. Агар бошқага аталган таомни билмасдан тановил қилиб қўйган бўлса, бир суткага бормай ҳалок бўлган, улар учун энг оғир жазо жамоадан ҳайдалиш бўлган, чунки уларнинг бир ўзи ҳаёт кечира олмаганлар. Шунинг учун ҳам бу 1 Қаранг: Аристотель. Политика. –М., 1911. С. 8-9.

жамиятни ахлоқ жамияти деб аталган, ахлоқий нормалар қонун даражасида қаралган. Давр ўзгариши билан, ақлий меҳнат жисмоний меҳнатдан ажралиб чиқиши барорида, жамият тизими ўзгариши билан кишиларнинг ижтимоий ҳаёти ҳам, инсонларга бўлган муносабат ҳам ўзгариб боради. Юқоридаги ахлоқий иллатларга чек қўйилади, ахлоқий онги ўзгариб, ахлоқий муносабатларида, амалий фаолиятида ҳам бу ўзгаришлар ўз иникосини топа боради. Ахлоқ ҳақидаги фан «этика» дунёга келади. Бу фанга юнон олими Аристотел (бизда уни Арасту деб аташади) асос солади. Арасту этика категорияларини, тушунчаларини изоҳлаб, уни амалиёт билан боғлайди. Мутафаккир антик даврнинг бошқа файласуфларига қараганда ахлоқий муносабатларнинг табиатини теран тадқиқ қила олди. Унинг фикрича, ахлоқий фазилат руҳнинг ҳолати бўла олмайди, уни инсонларга табиатнинг ўзи бермайди, балки табиат фазилатли бўлишнинг имкониятларини яратади, холос. Барча ахлоқий фазилатлар – адолат, дўстлик, муҳаббат, мардлик, мўътадиллик, сахийлик, сулҳпарварлик, хушфеъллик ва ҳоказолар фақат инсон фаолиятида намоён бўлади. Ахлоқий фазилат – фаолият, хатти-ҳаракат демакдир. Адолатли ишларни бунёд қилиш билан, - таъкидлайди Арасту, - одам адолатли бўлиб боради, - мардона ҳаракат билан мард бўлади. Одам жамиятда яшагани сабабли унинг ахлоқий фазилатлари ҳеч қачон соф, холис ҳолда намоён бўлмайди, балки фақат ижтимоий фаолиятдагина амалга ошади. Шунинг учун барча ахлоқий фазилатлар – ижтимоийдир, дейди Арасту. Инсон табиатан фазилатларга эга бўлмагани, балки фазилатга ўргангани сабабли, Арасту тарбиянинг фақат болаларнигина эмас, шу билан бирга барча аҳолини ҳам тарбия қилиш ролига, хусусан, ҳиссиётларни, туйғуларда идрокли бўлишни тарбиялашга катта эътибор беради. Унинг фикрича, бундай тарбия кишиларнинг ахлоқли бўлиб яшашга ўрганишлари ва одатланишлари учун зарур бўлган мавжуд қонун-тартиботлар ёрдамида

амалга оширилади. Мутафаккир фазилат деганда ҳамиша ота-она ўрнини босиши мумкин бўлган давлатга хизмат қилишни назарда тутади. Арасту «ахлоқий хатти-ҳаракат» тушунчасини таҳлил қилиб уни баҳолаганда одамнинг фаолиятинигина эмас, шу билан бирга унинг ички майл-ниятларини ҳам эътиборга олишни маслаҳат беради. У фазилатларнинг ва дўстлик билан севгининг ўзаро муносабатларини таҳлил қилади, чунки шулар туфайли фазилатлар ривожланиши ва мустаҳкамланиши мумкин. Юнон олимларидан Суқрот ҳам, Демокрит ҳам, Афлотун ҳам ахлоқ масалаларига алоҳида тўхталганлар. Жумладан, бу мутафаккирларнинг қуйидаги фикрлари, ҳикматлари диққатга сазовор: «Мард бўлиш учун, мардлик ҳақидаги билимни эгаллаш керак», «Қаноатли бўлиш учун, ҳиссиётларга йўл қўймаслик керак», «Адолатли бўлиш учун бировларга қандай қилиб яхшилик қилишни ўрганиш керак» деб Суқрот таълим берса, ахлоқни биринчи марта билим билан узвий боғлиқлигини таъкидласа, Афлотун яхшилик ғояси ҳақида фикр юритиб, «яхшилик ғоясида гўзаллик, меъёр, ҳақиқат» каби тушунчалар уйғунлашган бўлишини баён этади. Демокрит эса «инсонни бахтли қиладиган нарса пул ҳам эмас, жисмоний куч ҳам эмас, балки ҳақиқат ва ҳар томонлама доноликдир», «Энг оғир пайтда ўз бурчига содиқ бўлиб қолиш, буюк ишдир», «Меъёрдан ўтиб кетса, ширин нарса ҳам аччиқдир» дейди. Фақат Ғарб мутафаккирлари эмас, балки Шарқ мутафаккирлари ҳам жамият тараққиётида ахлоқнинг ролига жуда катта диққат-эътибор қаратганлар. «Инсоният тафаккури тараққиётида илк бора эзгу ният, эзгу сўз ва эзгуликка асосланган амалиёт бирлиги ҳар қандай ижтимоий ривожланишнинг асоси эканлиги тўғрисидаги буюк таълимот Зардўшт гоҳларида шакллантирилган эди. Фуқаролари бошқа фикрни ўйлаб, бошқа сўзларни айтишга ва яна бошқа амалий ишлар қилишга йўналтирилган жамият муқаррар тарзда таназзулга юз тутиши мумкинлиги тўғрисидаги инқилобий ғоя ҳам айнан ана шу таълимотга мансуб. Инсоният эзгу ният,

эзгу сўз ва эзгу амалиётга изчил амал қилибгина инқироздан қутулиши ва фаровон ҳаётга етишиши мумкин, деган пурҳикмат хулосалар чиқарилган» 2 . Зардўштнинг муқаддас китоби «Авесто»да баён этилган бу дурдона фикрлар замирида юксак ахлоқ, комил инсон қиёфасини акс эттирувчи ахлоқий фазилат ифода этилган. Дарҳақиқат, агар одамда эзгу ният, эзгу сўз, эзгу амал уйғун бўлмас экан, ундай одамнинг қадр-қиммати ҳам бўлмайди, ундай одамга ишониб ҳам бўлмайди, ундай одам кўпчилик назаридан қолади. Тасаввуф ахлоқшунослигининг улкан намояндаларидан бири юртдошимиз Азизиддин Насафий таърифига кўра, комиллик - инсон деган улуғ номга муносиблик, одамлар коинотнинг қаймоғи, комил инсон одамларнинг қаймоғи ва хулосасидир. Юксак ахлоқ эгаси, унинг ердаги вазифаси ҳалоллик ва ростгўйликни қарор топтириш, ёмон расму- русумларни йўқотиб, яхши эзгуликка бошлайдиган қонун-қоидаларни жорий этиш. Бу даражага етишиш учун эса инсон ўзини англаб етиши керак. Зеро алломанинг фикрича, ўзини англамаган киши ҳеч нарсани англамай дунёдан ўтади. Хўш, инсон ўзини тўла англаши мумкинми? Мумкин. Бунинг учун у тўрт мақомни босиб ўтиши керак: хайрли сўз, хайрли иш, хайрли хулқ, маърифат. Мазкур мақомларга эришиш осон эмас; бутун борлиғи билан берилиб ҳаракат қилгандагина, ўзини унутиб, ўзлигига эришгандагина инсон уларга муяссар бўлади. Бу ҳолни файласуф шундай образли шаклда ифодалайди: «Бирида ўлмаган одам, иккинчисида туғилмайди. Хордиқни истасанг – ишда ўлгин, Худони истасанг - ўзингда ўлгин. Ўз ишингда ўлолсанг, ҳордиқни излама, ўзингда ўлолмасанг, худони излама» 3 . Лекин мақсад «Худони излаш бўлмаслиги керак, чунки Худо ҳамма ерда мавжуддир ва уни излашнинг ҳожати йўқ. Борлиқнинг вужуди – Ундан… борлиқ Унинг ўзидир» 4 . Шу сабабдан инсон юқоридаги тўрт мартабани четдан излаши керак эмас, улар инсоннинг ўзида мавжуд. «… сенда аввал бошдаги ва 2 Тоҳир Карим. Миллий тафаккур тараққиётидан. – Тошкент: Чўлпон, 2003. Б. 33. 3 Насафий Азизиддин. Зубдат ул-ҳакойиқ. Н.Комилов таржимаси. –Тошкент: Камалак, 1995. Б. 52-53. 4 Ўша асар. Б. 56-57.

охиридаги илму-маърифат яширинган, нимаики изласанг, ўзингдан изла, нега ташқаридан қидирасан» 5 . Комил инсонга яратган томондан кўрсатилган бунчалик ҳурмат- эътиборнинг, олий эҳтиромнинг боиси, унинг ҳам илоҳий, ҳам дунёвий такомилга эришгани учундир. Бу юксак ахлоқ эгалариниг ҳар икки дунё учун буюк хизматлари жаннатни кенгайтириш ва дўзохни торайтиришдан иборат. Шу боис улар коинотнинг сарвари, барча борлиқ улар учун яратилган. Комилликка инсон қадам-бақадам етишиб боради, лекин бу даражалар мутлоқ динийликни тақозо қилмайди, балки дунёвий ҳаётда ҳам пок бўлишни, дунёвий тараққиётга таъсир этишини, жамиятни юқори босқичга кўтарилишини талаб этади. Ўзининг илғор ижтимоий-фалсафий фикрлари билан Марказий Осиёда ўчмас из, қолдирган улуғ мутафаккирлардан бири Абу Наср Форобийдир (870-960 йиллар). Форобий ахлоқий норма ва қоидаларни кундалик ижтимоий турмуш тажрибасидан келтириб чиқаради. Шунинг учун ҳам ахлоқий тушунчалар унингча аввалдан маълум бўлмай, балки конкрет кишиларнинг, конкрет муносабатларига асосланади. Улар ўзгариши ва ривожланиши мумкин. Форобийнинг ахлоқий идеали асосан «Фозил одамлар шаҳри» номли асарида ўз аксини топган. У бу асарида идеал ахлоқли инсоннинг мавҳум образини яратиш билан, тарбия соҳасида шу образни намуна қилиб олиш зарур деган фикрни илгари суради. Форобий ахлоқли инсон деганда илм-маърифатга интилувчи, ҳақиқат ва адолатни севувчи, унинг учун курашувчи, адолатсизлик ва ёлғоннинг душмани, ўз муҳокамалари ва ҳаракатларида қатъий ва жасур, қўрқишни билмайдиган кишиларни тасаввур этади. Ахлоқли бўлиш ақллиликнинг узвий хислати, фазилатидир, деб ҳисоблайди. XIII асрнинг йирик намояндаларидан бири Саъдий Шерозийдир (1184- 1202 йиллар). Узоқ ҳаётининг учдан бир қисмини саёҳатга сарф этиб, «Гулистон» ва «Бўстон» асарларида йиғилган ҳаёт ҳақиқати ихчам ва халқ 5 Ўша асар. Б. 53-54.

тушунадиган равон тилда ифода этилган. Унингча, ахлоқий фазилатлар ўз- ўзидан вужудга келмайди, кишилар ўртасидаги муносабатдан келиб чиқади ва ривожланади. Агар киши ахлоқи пок одамлар билан бирга яшаса, уларнинг таъсирида саҳоватли одам бўлиб етишади, агар ахлоқи нопок кишилар таъсирида бўлса, уларга қўшилиб, жирканч хатти-ҳаракатлар қилиши мумкин. Айниқса, Саъдий ўз меҳнати билан ҳаёт кечирган кишиларни жуда улуғлайди. Меҳнатни у инсон ҳаётида энг муҳим, энг зарурий нарса деб тушунади. Инсон ҳаётининг мазмунини ва қимматини меҳнатдадир, дейди у. Кимки меҳнат қилмай, унинг натижасини кутар экан, бундай одам ерга уруғ ташламай ҳосил кутувчи деҳқонга ўхшайди, дейди Саъдий. Саъдий ростгўйлик ҳақида яхши фикрларни айтиш билан чегараланиб қолмайди. У бу фазилатни ахлоқий принцип сифатида кенг маънода талқин қилади. Унинг фикрича, ростгўйлик фақат кишиларнинг ўзаро гап-сўзларида ифодаланиб қолмай балки бу фазилат кишиларнинг хатти-ҳаракатида, юриш- туришида, одамларга ва жамиятга бўлган муносабатида акс этадиган энг муҳим ахлоқий принцип бўлишлиги таъкидланади. Дил агар ростликни этсанг ихтиёр. Дунё халқи сенга бўлур дўсти ёр. Шоир ростгўйликни, покликни фақат ташқи томонини эмас, бу фазилатнинг ички туб моҳиятини кўрсатиб беради: Покиза бўлмаса кимнинг қилмиши, Ҳикмат сўзи билан тузалмас иши. Нур ёғар насиҳат сўзламаса ҳам, Туриши ибратдир покиза иши. XV асрда яшаб, ижод этган улуғ донишмандларидан бири Абдураҳмон Жомий ўзининг «Баҳористон» асарида ўзининг ахлоқий қарашларини баён этади. Жомий таъкидлашича, инсон ўз табиати билан соф ва покдир. У ўзида ҳар қандай яхши ва ёмон хислатларни тарбиялаши мумкин. Бу фақат унинг

истак ва иродасига боғлиқ. Инсон ўз табиатида мавжуд бўлган софликни асраши керак. Ўз даврининг илғор намояндаси Жомий замондошларида ҳалоллик ва ростгўйликни, камтарлик ва сахийлик, илм-фанга муҳаббат каби фазилатларни сингдиришга, ёлғончилик, адолатсизлик, манманлик, мол дунёга хирс қўйишлик каби иллатларга нафрат қўзғотишга ҳаракат қилди. Ростгўйликдадир сўзнинг ҳусни камоли, Тўғриланиб бўлар ойнинг жамоли. Эгри ҳалолликда нури йўқ асло, Нур лофин урса-да, қўри йўқ асло. Абдураҳмон Жомийнинг замондоши энг яқин дўсти Алишер Навоий асарларида ҳалол меҳнат, ижодий меҳнат катта ўрин тутади. У кишининг ҳаётида меҳнатнинг ролига эътибор бериб, «юк чекмоқ илк кишига зеболик эрур» дейди. Демак, меҳнат кишини камолотга етказади. Шоир фикрича, инсон учун тож-давлат ва бошқалар эмас, балки энг яхши фазилатлар зийнатидир. Энг яхши фазилатлар ҳар қандай бойликдан афзалдир. Улуғ мутафаккир Алишер Навоий ёлғон сўзнинг миқдори озми, кўпми барибир, у халқ ва давлат ишига, халқлар ўртасидаги муносабатга катта зарар етказиш устида тўхтаб ўтади. Унинг фикрича, ёлғон оз миқдордаги сўзда ифодаланса-да, катта зарардир, чунки заҳар оз бўлса-да у кишини ҳалок қилади. Игнанинг учи заиф бўлишига қарамай, кишининг кўзига тегса, кўр қилади. Заҳарнинг оз эса, миқдори доғи муҳликдир. Игнанинг учи заиф эрса, доғи кўр қилур. Замонамиз кишиларини юксак ахлоқий фазилатлар руҳида тарбиялашда, комил инсон бўлиб жамиятимизни юксалтиришда, юртимиз равнақида, мустақиллигимизни мустаҳкамлашда бу фикрларнинг аҳамияти ниҳоятда катта. Европа уйғониш даврининг мутафаккирлари ахлоқий қадриятларга трансцендентал ахлоқ нуқтаи назаридан эмас, балки реал, амалий ахлоқ,

ҳаётий, дунёвий нуқтаи назаридан қараладиган бўлди. Голланд файласуфи Спиноза ахлоқни илоҳийлаштириб талқин этишни танқид қилди. У ақлни ахлоқнинг асоси деб эътироф этиб, кишининг хатти-ҳаракатлари фақат унинг ўзига боғлиқ, одамнинг ўзи яхши-ёмонни ажратишга қодир эканлигини таъкидлайди, инсоннинг тафаккури қудратига ишонч унинг ахлоқий таълимотининг ютуғидир. Агар XVII аср фалсафаси инсонни ақлли мавжудот сифатида талқин қилган бўлса, XVIII аср фалсафаси инсонни кўпроқ эмоционал ҳиссий томондан ўрганишга уринади. Француз файласуфлари Спиноза сингари киши яхши бўлиб ҳам, ёмон бўлиб ҳам туғилмайди, деб таъкидлайдилар. Одам ўзининг шахсий манфаати учун яхши ёки ёмон ишга юради. Гельвеций ўзининг «Ақл тўғрисида», «Инсон, унинг ақлий қобилиятлари ва тарбияси ҳақида» асарларида шахсий манфаат принципи ахлоқнинг асоси эканлиги ҳар томонлама асослаб беради. Инсоннинг ҳар қандай муҳокамаларини манфаат бошқаради, манфаат инсон фазилатларининг ягона мезонидир, деб исботлашга уриндилар, улар. Кишиларнинг фазилатлари ва нуқсонлари фақат шахсий манфаатнинг қандайлигига боғлиқ. Аммо шахсий манфаат ижтимоий манфаатга мувофиқ келгандагина яхшиликдир, акс ҳолда у ёмонликка айланади. Шахсий манфаатларни ижтимоий манфаатлардан айирадиган ахлоқ бемаъни, инсон табиатига зид бўлган ахлоқдир, деб таъкидлайди улар. Француз файласуфлари шахсий ва ижтимоий манфаатлар бирлигига эришувни ахлоқнинг асосий мақсади деб айтдилар. Инсон хулқи, уларнинг назарида, ижтимоий ахлоқнинг асосий қисми эди, одамларнинг фароғати ҳамиша ижтимоий бахт-саодатга, ижтимоий тараққиётга боғлиқ ҳолда талқин этилди. Улар этикани сиёсат билан, қонунлар билан мустаҳкам боғланган дердилар. Француз файласуфлари кишиларнинг салбий хатти-ҳаракатлари учун жавобгарликни ҳукумат ва у чиқарадиган ёмон қонунлар зиммасига юклайди. Улар ахлоқни мукаммаллаштирмоқ учун бошқаришнинг ижтимоий формаларини ва қонунларини ўзгартириш зарур деб ҳисоблаганлар, чунки

тарбия ва маърифат кўп жиҳатдан уларга боғлиқ, дейдилар. Француз мутафаккирларининг бу фикрларида жон бор, албатта. Уларни чуқурроқ мушоҳада қилсак, бугунги цивилизация даврида, глобаллашув шароитида ахлоқнинг роли, маърифатнинг қадр-қиммати ниҳоятда зарур. Шуларни назарда тутган бизнинг мамлакатимизда, бозор иқтисодига асосланган фуқаролик жамиятини барпо этишга бел боғлаган эканмиз, Ўзбекистон Президентининг бевосита бошчилигида «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури», «Таълим тўғрисида»ги қонун, Президент фармонларида ўз аксини топганлиги бежиз эмас. Таълим-тарбия тизимини тубдан ислоҳ қилиш борасида Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг фикр ва мулоҳазалари диққатга сазовор. «Таълим тизимини ислоҳ қилиш вазифалари муваффақиятли ҳал этилса, ижтимоий сиёсий иқлим кескин ўзгаради, - деб фикр билдиради Ислом Каримов, - одамлар онгида демократик қадриятлар қарор топади. Инсон жамиятдаги ўрнини онгли равишда ўзи белгилайди» 6 . Дарҳақиқат, Ислом Каримов таъкидлаганидек: «Келажаги буюк давлат энг биринчи навбатда бўлажак фуқароларининг маданияти, маълумоти ва маънавияти ҳақида ғамхўрлик қилмоғи зарур» 7 . Натижада «Умид», «Улуғбек», «Камолот», «Соғлом авлод учун», «Маҳалла», «Нуроний», «Истеъдод» каби жамғармаларнинг таълим-тарбия соҳасидаги эзгу ишларини, ўсиб келаётган авлодни жисмонан соғлом ва маънавий жиҳатдан баркамол қилиб тарбиялашга қўшаётган ҳиссалари ҳақида ҳаммамиз биламиз». Иммануил Кант (1724-1804 йиллар) немис классик фалсафасининг, этикасининг асосчиси бўлиб, фалсафий ва этик тараққиётини янги босқичга кўтарган мутафаккирдир. Кант немис халқи ва немис фалсафаси тарихидагина эмас, балки инсоният ва жаҳон маданияти тарихида буюк сиймо ҳисобланади. 6 Баркамол авлод орзуси. –Тошкент: Шарк, 1999. Б. 156. 7 Ўша асар. Б. 109.

Кант инсон фаолиятини текширар экан, инсон икки дунёда яшайди,сезгилари билан ҳис қилувчи сифатида табиат қонунларига, заруриятга бўйсиниб, ақли билан эса эркинлик асосида тафаккур қонунларига, ахлоқ қоидаларига итоат этиб яшайди, деб кўрсатади. Шунинг учун ҳам «ахлоқ - ақл меваси» деган иборани илгари сурган. Кант шундай дейди: «Икки нарса инсон руҳини доимо янгиликлар билан тўлдириб ва ҳайратга солади – бу менинг тепамдаги юлдузли осмон ва мендаги ахлоқий қонун» 8 . Кант этика тарихида биринчи бўлиб, тўлароқ юриш-туриш ва хатти- ҳаракатни тартибга солиб турадиган ахлоқий талабларнинг умумийлигига эътибор берди. Кант этикасидаги асосий тушунча – бурчдир. Этиканинг муҳим категорияларидан бири бурч ҳақидаги таълимот – Кантнинг тарихий хизматидир. Кант мангу «ахлоқий қонун» - қатъий императив ҳақидаги ўз назариясини ахлоқий бурч нуқтаи назаридан ишлаб чиқди. Кант кишилардан ахлоқ нормаларига қатъий риоя қилишни, ўз фаолияти ва хатти- ҳаракатларини таҳлил қилишни талаб этади. «Ўз фаолиятини таҳлил қилмай ва ахлоқ нормаларига риоя қилмай туриб, ўзидан завқланадиган кишининг ҳаёти қадр-қимматга эга эмас» 9 , - дея таъкидлайди олим. Чунки ахлоқий қонунга бўйсиниш шахснинг ахлоқий камолотга ва ахлоқий эркинликка эришувининг асосий шартидир. Кант ҳар бир кишига ўз хулқини ва бошқа одамларга муносабатини баҳолаганда шу нарсани унутмасликни маслаҳат беради. Кантнинг ахлоқни мангу абсолют қонуннинг намоён бўлиши сифатида талқин этишига қарамай, бу қонун олдида барча кишиларнинг тенглигини тарғиб этиши ўша давр учун ҳам, ҳозирги давр учун ҳам прогрессив ҳодисадир. Кант кишини ўз фалсафий муҳокамалари марказига қўйганлиги, қўйганда ҳам Худо иродасини амалга оширувчи оддий қурол сифатида эмас, балки, биринчидан, фаолияткор сифатида, иккинчидан, ақлли субъект 8 Қаранг: Schiepp P . I.Kants practical ethics Evanston, 1964. Р. 71. 9 Ўша ерда. Б. 72.

сифатида қўйганлиги файласуфнинг ахлоқий таълимотидаги ижобий томондир. Кантнинг ахлоқ хусусиятини белгилаш, этика предметини аниқлаш ва уни фан, яъни фалсафанинг алоҳида тармоғи деб қараш, унинг бошқа фанлар билан мустаҳкам алоқадорлигини кўрсатиш юзасидан қилган ишлари этика назариясига қўшган муҳим ҳиссасидир. Табиат дунёси ўз сабаби билан эмас, балки бошқа нарсанинг сабаби билан яшайди. Эркинлик дунёси ўз мақсадларини амалга ошириб яшайди. Бунда инсон ақли ва иродаси мавжуд. Мана шу асосда инсон ўз фаолиятида эркин ҳаракат қилади. Ақлли дунё, Кантнинг фикрича, ўз мақсадини қўядиган, онгли фаолиятда бўладиган, ўз-ўзига сабаб, мақсадини амалга оширадиган мустақил дунёдир. Кант билиш назариясини назарий ақл деб атайди, ақл дунёси амалий фаҳм-фаросатга ҳам йўл очади. Амалий ақл инсоннинг ахлоқий қадриятлари тўғрисидаги таълимотни ҳам беради. Кант инсон ҳиссиёти орқали нарса ва ҳодисалардан қониқиш ҳосил қилади, бу қониқиш уни ҳатто фикрлашга чорлайди. Инсон ахлоқий бурч билан, яхшилик қилиш билан бахтга эришиш мумкин, дейди. Кант инсон билишининг имкониятларини кўрсатар экан, фаннинг билишдаги аҳамиятига катта эътибор беради. Шунинг билан Кант, ўз сўзи билан айтганда, эътиқодга ҳам ўрин қўяди. Ишонч эътиқодгина инсон жонининг ўлмаслигига ишониш эркинлиги асосида худонинг мавжудлигини ақлий исботлайди, дейди. Шундай қилиб, XVIII асрларда дунёни бир бутун деб қараган қадимги фикрлардан воз кечилди, бу дунё табиат борлиғи ва инсонлар дунёсига бўлинди. Бу бўлишни Кант изчиллик билан амалга оширди. Кантдан кейинги немис файласуфлари табиат ва маданиятнинг ўзига хос тараққиётини изчиллик билан кўрсатиб бердилар. Табиат сабабият ва зарурият қонунларига бўйсунса, маданият соҳаси, шунингдек ахлоқ соҳаси ҳам инсоннинг онгли фаолияти орқали амалга оширилади, бунда мақсадга мувофиқлик томони ҳукмрондир. Шунга мувофиқ билимларнинг икки соҳаси турлича метод билан иш қилади. Табиат фанларида табиий-илмий метод, жамият соҳасида илмий-тарихий метод

мавжуд бўлади. Кант субъект фаолиятини тарихий ўрганишни бошлаб берди, холос. Гегел (1770-1831 йиллар). Немис классик фалсафасининг йирик номояндаларидан Гегел бу масалани охирига етказди. Кант билишни эмпирик ва назарий билимларга ажратса, Гегел тарихнинг ўзи фактлардан – тарихийлик ва мантиқийликдан иборат эканлигини кўрсатади. Шундай қилиб, Кант инсонни гносеологик нуқтаи назардан ўрганган бўлса, Гегел тафаккур тараққиётини – онтологик борлиқ нуқтаи назардан ўрганади. Бутун маданий-тарихий жараённи инсон фаолиятининг турли шаклларининг намоён бўлиши асосида қаради. Натижада инсон моддий ва маънавий маданиятнинг яратувчиси сифатида намоён бўлади. Бу эса XIX - XX асрларда гуманитар фанларда турли соҳаларнинг шаклланишига олиб келди. Гегелнинг «Руҳ феноменологияси» ва «Ҳуқуқ фалсафаси» асарларида этиканинг асосий масалаларига қарашлари баён этилган. Гегел Кант изидан бориб ахлоқни умумийлик тушунчасидан келтириб чиқаришга уринади. У ахлоқ шахснинг хусусий иши эмас, балки ҳамма учун умумий қонун бўлмоғи керак дейди, бироқ Кантнинг «қатъий императив»ини кескин танқид қилади. Гегел ахлоқнинг тарихий ҳарактерини эътироф этиб ахлоқни ҳар бир тарихий даврда янада юқорироқ босқичга кўтарилиш тенденциясига эга эканлигини таъкидлаб, ахлоқий прогресс тўғрисидаги масалани ҳал қилишга тўғри ёндошади. Гегел ахлоқ тараққиётидаги объектив қонуниятни тан олиб, бу қонуният хилма-хил ижтимоий ҳодисалардан ташқари эмас, балки шу ҳодисаларнинг кўринишларидан биридир, деб тўғри талқин этди. У ахлоқнинг одат ва анъаналардан фарқ қилишига биринчи бўлиб эътибор берди, унгача эса ахлоқни ҳуқуқдан фарқ қилардилар, холос. Гегел инсон хатти-ҳаракатлари ва ниятларининг табиати муаммосини диалектик ҳал этади, шахс хулқини баҳолаш асосида мотивлар-сабаблар ҳам, натижалар ҳам ётиши лозимлигини таъкидлайди. Файласуфнинг бу фикри тўғри эди. У майл инсоннинг ҳар қандай хатти-ҳаракатлари асосида ётади

деб кўрсатади. Одамнинг маънавий дунёси унинг хатти-ҳаракатларини фаолиятини белгилайди. Шунга мувофиқ индивиднинг ахлоқий ишончи, тасаввури қандай бўлса, унинг хатти-ҳаракатлари ҳам шундай бўлмоғи керак. Файласуфнинг бу фикри ҳам диққатга сазовордир. Гегел этикасидаги асосий, бош категориялар «виждон», «яхшилик», «ёмонлик» категорияларидир. Яхшилик – киши шахсий, индивидуал ахлоқининг умумий ирода билан гармоник узвий бирлигидир. Ёмонлик-шахс иродаси умумий иродага мос келмаган чоғда вужудга келади. Файласуф яхшилик ва ёмонликни умумий ироданинг ажратиб бўлмайдиган бир-бирига ўтадиган, бир-бирини инкор этадиган томонлари сифатида қарайди. «Ёмонлик, - дейди у – яхшиликка ўхшаб, иродада ўз манбаини топади, ирода эса ўз маъносида яхшиликни ифодаласа, ёмонликни шу қадар ифодалайди». 10 Гегел ёмонлик муаммосини муфассал текшириб чиқди, унинг тарихий ролига тўғри ёндошди, яъни ёмонлик тарихий тараққиётнинг ҳаракатлантирувчи кучи намоён бўладиган формадир», - деб таъкидлади. Шунингдек, унумдор меҳнатнинг юксак ахлоқийлигини эътироф этишини, ирода эркинлиги ҳақидаги таълимотидан эркин ирода билан ўзбошимчаликни қатъий чегаралаб қўйган гениал фаразларини ҳам юксак баҳолаш мумкин. Фалсафа тарихида уни ажралмас қисми бўлган этика тарихида XIX - XX асрлар алоҳида ўрин тутади. Бу давр фалсафаси, этикаси ғоят мураккаб ва хилма-хил фикрларга бой бўлиб, турли мактаблар ва қарашларни ўз ичига олади. XIX - XX асрлар ғарб файласуфлари, ахлоқшунослари шу вақтгача фалсафада, этикада кам эътибор берилган ёки бутунлай ишланмаган масалаларни, муаммоларни баҳс майдонига олиб чиқдилар. XIX асрнинг ўрталаридан бошлаб ноанъанавий-ноклассик йўналишдаги бир қанча фалсафий-этик оқимлар юзага кела бошлади. Анъанавий фалсафада, этикада турли ғоявий тизимларга бўлинишга қарамай, муҳим муаммоларни ҳал этишда маълум бир умумийлик мавжуд 10 Гегель. Соч. Т. VII . 1930-1950. С. 161.

эди. Анъанавий фалсафада, этикада ақл – инсон моҳиятининг белгиловчиси, деб талқин этилган бўлса, энди рационализмга қарши инсоннинг мавжудлиги – экзистенциализм муаммолари ҳамда унинг норационал моҳияти илгари сурила бошлади, яъни илгари маърифатпарварлик ғояси устувор бўлса, эндиликда кўпроқ инсон ҳуқуқларига эътибор кучайиб кетди, улардан фарқ қилишларини таъкидлаш мақсадида «нео», яъни янги, замонавийлашган деган маънони англатувчи қўшимчани қўшганлар. Масалан, неопозитивизм, неотомизм ва бошқалар. Фаннинг жамият ҳаётидаги ўрнига қараб, фалсафий-этик таълимотларни икки йўналишга ажратиш мумкин: биринчиси – сциентизм (лотинча сўз бўлиб, фан маъносини англатади), иккинчиси – антисциентизм (яъни фанга қарши маънони англатади). Биринчи йўналиш – фан ижтимоий муаммоларни ҳал этади деса, (масалан, неопозитивизм, технологик детерминизм таълимотлари), иккинчи йўналиш – фан тараққиёти жамият ҳаётига салбий таъсир кўрсатади, дейдилар. Масалан, экзистенциализм, Франкфурт мактаби, Рим клуби, баъзи диний фалсафий оқимлар. Шундай экан, бу иккинчи йўналиш тарафдорлари фикрича, илм-фан тараққиётини натижаларини назорат остига олиш керак, жамият ҳаётини хавф остига қўймаслик керак деб, ҳаққоний фикрларни билдирадилар. Бу ҳақда антик давр донишманди Арастунинг юқорида келтирилган фикрлари диққатга сазовордир. 1987 йил август ойида Москвада психологлар анжуманида профессор Маруанинг қуйидаги дилдан чиққан фикрларида ҳам катта маъно бор: «Фалсафа мен учун, - дейди Маруа, - севимли ва юксак фан, ахир у ҳаётнинг маъноси хусусида инсоннинг масъулияти тўғрисида баҳс юритади. «Ҳаёт – ер куррасидаги ноёб ҳодиса. Баъзи астрофизиклар, биологлар бошқача фикрда. Мен шуни қўшимча қилардимки, агар ҳақиқатан ҳам ўзга дунё кўп экан, коинотдан «тез ёрдам» келишига, яхшиси умид боғламай қўя қолайлик. Биздаги муаммоларни улар ҳал этиб бера олмайдилар. Келинг яхшиси - ўз ақл-идрокимизга, тафаккуримиз кучига таянайлик…

Олимларнинг ахлоқий бурчи, уларнинг ақл-заковати, ёрқин кашфиётлари ер юзида ҳаёт илдизини сақлаб қолишга қаратилиши лозим. Биз қандай бўлмасин ўз-ўзимизни фалокатлардан асраб қолайлик» 11 . Немис файласуфи И.Кантни ҳам икки нарса доимо ҳайратга солиб келган, яъни тепадаги юлдузли осмон ва ундаги ахлоқий қонун. Чунки бу икки нарса инсон руҳини доимо янгиликлар билан тўлдириб келган. Ҳозирги пайтда фанларни инсонийлашуви, шу билан бирга турли мамлакатлар, давлатлар ижтимоий тузуми турлича бўлишига қарамай уларни инсонийлашуви, гуманизациялашуви муаммосининг долзарблиги ҳам бежиз эмас. Х I Х асрнинг охирида Ғарбий Европада вужудга келган «Ҳаёт фалсафаси» турли маънода ишлатилади:  ҳаёт мазмуни қадриятлари тўғрисидаги тасаввурлар йиғиндиси бир мукаммал тизимга келтирилган таълимот;  ижтимоий-ахлоқий, амалий фалсафа. Х I Х аср охирида «ҳаёт фалсафаси» мустақил ва муҳим йўналишга айланди. Бунга сабаб, «тафаккур – фалсафанинг универсал органи» сифатида тўлиқ дунёқарашни тушунтириб бера олмай қолганлигидир. Унинг ўрнини, ҳаёт кечинмаларига тўла фалсафа эгаллаши керак эди. Германияда «Ҳаёт фалсафаси»га асос солган файласуфлардан бири Фридрих Ницше эди. Фалсафий адабиётларда Ницше дунёқараши ривожи 3 даврга бўлиб ўрганилади. Файласуф сифатида Ницшенинг илк даври 1871-1876 йилларни ўз ичига олади. Бу даврда Ницшенинг қуйидаги ишлари чоп этилади: «Мусиқанинг фожиа руҳидан туғилиши» ва «Бевақт қораламалар». Ницше бу даврни «давр билан муносабат» деб номлайди. Иккинчи давр 1876-1879 йилларни ўз ичига олади. Бунга файласуфнинг «Инсонга хос, ҳаддан ташқари инсонга хос», «Турли-туман фикрлар ва ҳикматли сўзлар», «Йўловчи ва унинг сояси», «Тонгги шуъла», «Қувноқ 11 Қаранг: «Комсомолская правда». 23 август, 1987 йил.

билимлар» каби асарлари киритилган. У бу даврни «Танқидий давр», деб атайди. Ва ниҳоят, учинчи давр, бу «бузғинчилик» даври, 1880-1887 йилларни ўз ичига олади. «Зардўшт таваллоси», «Аччиқ ҳикмат», «Ахлоқни келиб чиқиши», «Санамларнинг оқшоми» каби асарларни ўз ичига олган. Бу давр тўғрисида Ницше шундай дейди: «Энди бошим узра на худо бор, ва на инсон! Ижодкор руҳи нима қилишини ўзи билади. Сукут сақлаб туриш вақти ўтди: Менинг Зардўштим шундай дейди. Иродам, фалсафам ҳам шундай юқорига кўтарилдики, унинг орқасида мен янги ер очдим, албатта, бу заминни мен қадам-бақадам ишғол этиб боришим зарур. Ўз ижодимнинг энди кундўзига етдим» 12 , - дейди. Ницшенинг «Зардўшт таваллоси» асари бошқа асарларидан бутунлай фарқ қилади. Бу асарда Шарқ фалсафий фикрининг таъсири билиниб туради. Табиат жонли мавжудот сифатида намоён бўлади. Ҳар бир дарахт, ҳар бир ҳарсанг тош, денгиз, тоғлар, ҳаво ҳаёт чашмаси билан йўғрилган. Улар Зардўшт билан суҳбат қуради, унинг оламини бир қисмини ташкил қилади. Зардўшт ўзини табиатдан ажратмайди, унинг ўзи табиатнинг бир қисмидир. Денгиз унинг кайфиятини ҳис қилади, унинг хафақонлигига шерик бўлади. Ана шу денгизда Зардўшт орзу-умидлар соҳилини қидиради. Ўз болаларини қидиради, зотан «умидлар бизнинг энг яхши болаларимиздир», - дейди Ницше. Бу орзу-умидлар нима ҳақида? Бу умид янги инсоннинг туғилиши ҳақида. Ницше уни комил инсон деб атайди. Инсоннинг руҳий камолати уч даврни босиб ўтади – туя, шер ва болалик. Биринчи давр – туя даври, у қийинчиликлар олдидаги сабр-қаноатни, чидамлилик – итоаткорликни белгилайди. Иккинчи давр – шер даври эса инсон эркин руҳини белгилайди. Инсоннинг эркин руҳи шерга ўхшаб кучли, лекин ёлғиз, уни инсонлар фикри, ахлоқнинг ҳамма учун қабул қилинган 12 Ницше Ф. Сочинение в 2 т. Т.2. – М., 1990. С.817.

нормалари қўрқита олмайди. У оқимга қарши сузади, унинг эркинлигига тўсиқ бўлувчи кишанларни узиб, парча-парча қилади. Инсонлар кўпинча шароитга мослашувчиларга айланиб қоладилар, улар янги жамият бунёдкори бўла олмайдилар. Инсониятнинг одатий оқимига фақат эркин руҳга эга бўлган инсонларгина қарши тура олиши мумкин. «… руҳ дастлаб туя эди, кейин шерга айланди, шер болага айланди… Кучли руҳият олдида кўпгина қийинчиликлар учрайди, енгиб ўтувчи, кучли руҳга тақлид қилса бўлади: унинг кучи энг оғир қийинчиликларга қаратилгандир… чидамкор руҳ энг оғир қийинчиликларни ўзига олади: ўрганган туя мисоли ўз саҳросига шошилади. Лекин ана шу саҳрода иккинчи айланиш содир бўлади. Бу ерда руҳ шерга айланади, эркин руҳга айланади. Эркин руҳ ўз саҳросида ҳукмрондир. Лекин янги қадриятларни шер руҳияти ярата олмайди…» 13 . Учинчи давр – бу болалик, гўдаклик даври. Бу даврда шерга хос ёлғизлик руҳи ўрнини илоҳий шодонлик руҳи эгаллайди. Инсон ўз ички оламида худо эҳромини очади, комил инсонга айланади. Унда самовий хислатлар билан заминий хислатлар бирлашади. Гўдак онги фикрлар оқими билан тўлмаган. Бола дунёни қандай бўлса, шундайлигича, покиза ҳис этади, қабул қилади. Гўдак дунёнинг ҳар бир ҳодисасидан шодланади. Фикрлар оқими инсон онгини хаос ҳолатига, тартибсизликка олиб келади, инсон онгига хира парда тортади. Инсон дунёни фикрлари, ҳис- туйғулари орқали инъикос этади. Бундай ҳиссиёт дунёни бузиб кўрсатади. Гўдак қалбида эса хурсандчилик ҳукмрон бўлганлиги учун дунё гўзаллигини сеза олади. Ҳатто энг ҳароба жойдан ҳам бу қалб ўз диққатини жалб қилувчи гўзалликни топишга қодирдир. Унинг учун олам ранг-баранг жилоларда товланади. Ҳаттоки, тошлар, сувлар, ҳаво ҳам руҳланади. Олам мўъжизаларга тўлиб тошади. Чунки энг катта мўъжиза унинг ўзидир. Бундай ҳис-туйғулар биологик жараёнларнинг натижаси эмас, балки гўдак қалбининг намоёнидир. 13 Ницше Ф. Зардўшт таваллоси.//Тафаккур. 1995. 1-сон. Б. 94

Бола онги марказида унинг қалби жой олади. Бу болани қайноқ энергия оқими билан таъминлайди, болада ҳаётий куч жўш уради. Ўзини бутун олам, коинот билан тенглаштиради. Лекин улғайган сари инсонда фикр юритиш фаолияти ривожланиб, мустаҳкамланиб боради. Бу жараённинг тўхтовсиз давом этиши инсон онгини фикрлар билан тўлдириб, руҳ ҳаракатига эса тобора тўсиқ қўйиб боради. Шу йўл билан ақлли инсон ўз руҳияти билан алоқани узиб боради, илоҳий ҳиссиётдан маҳрум бўлиб боради, болалик дунёсидан узоқлашиб боради. Аста-секин руҳий ҳислар ўтмаслшиб, инсон фикрловчи роботларга айланиб боради. Ницше учун инсон онги борлиқдир. Ҳар бир инсон ирода эркинлигига эга. Эркин ирода энг юксак қадриятдир. Шу тасдиқдан келиб, чиқадиган бўлсак, ҳукмронлик иродаси, бу биринчи навбатда, ўз устидан ҳукмронлик қилишни англатади. «Дунёни бошқаришдан олдин, ўз-ўзини бошқаришни ўрганиш лозим», - дейди Ницше. Зардўшт эркин руҳ тимсолидир. Ҳамма нарса унга бўйсунган. Ваҳоланки, у ўзи устидан ҳукмдорлик қила олади. Зардўштнинг ўзи ахлоқдир. У инсонларни севади. Инсонни комиллик даражасида кўришни истайди: «Мен одамларни севаман. Мен одамларга тортиқ олиб бораман. Қаранг, мен сизларга забармард ҳақида таълимот беражакман. Аъло одам – заминнинг мазмуни. Сизнинг иродангиз «Майли, аъло одам заминнинг мазмуни бўлсин»! – деб айтсин: Биродарларим, мен сизга илтижо қилиб, заминга содиқ бўлинг ва сизга ер узра умид тўғрисида сўзлаётганларга ишонманг! Ўзлари биларми, билмасми, барибир, улар – заҳарлагувчидир, деб айтурман» 14 . Шундай қилиб, Ницшеда икки куч бир вақтнинг ўзида мавжуд бўлган. Унинг эркин руҳи билан тафаккури умрининг охиригача курашда бўлган. Биз буни Ницшенинг асарларида ҳам билиб олишимиз мумкин. Ницшенинг руҳи билан тафаккури ўртасидаги кураш ютуқлари ва мағлубиятлари билан 14 Ўша ерда. Б. 96.

ифодаланади. Унинг руҳияти парвози уни инсониятдан бир неча минг метр баландга кўтарган бўлса, мағлубияти таълимотидаги зиддиятларнинг ечиб бўлмаслигида намоён бўлиб, Ницшени телбалик ҳолатига солиб қўйди. Ницше учун материя ва руҳ ўртасида бўлиниш йўқ. Ҳаётнинг ўзи руҳни материяга сингиб кетганлигидир. Руҳни материядан ажратиб бўлмайди. Бу икки хилқат бир-биридан ажратилса ўлим содир бўлади. Ницше учун ҳамма нарса борлиқ, тирикдир, руҳиятга эгадир. Бутун тириклик руҳияти илоҳий ирода билан нурланган, чунки руҳиятнинг юксак ҳолати – бу унинг эркин иродаси. Ҳаётнинг ҳар бир шакли шундай тараққиёт йўлини босиб ўтади. Ҳаёт доимий пайдо бўлишдир. Шунинг учун ҳам табиатда ривожланишнинг жуда кўп услублари мавжуд. Ҳар бир шаклнинг ўзига хос ривожланиш услублари бор. Ана шулар табиатнинг вужудга келишини ташкил қилади. Ницше учун ҳаёт онг билан ҳам аниқланади. Инсон онги ўз -ўзини англашга интилади, ўз тараққиётини билишни хоҳлайди. Ирода – инсон ички руҳиятини намоён қилувчи, ички қобилиятини очувчи шундай кучдир. Ницше сўзи билан айтганимизда, «ирода вужудга келишда фаол рол ўйнайди; маънан ўзлигини намоён қилишнинг ўзи ҳам вужудликка айланишдир». Шундай қилиб, Ницше ҳар бир инсон қалбида илоҳиёт зарраси бор дейди. Биз ахлоқни тушунча сифатида эмас, ҳис-туйғулар асосида қабул қилишимиз керак. Биз қалб амри бўйича яшашимиз керак. Ахлоқ мияда эмас, балки қалбда бўлиши керак, дейди Ф.Ницше. Инсонларнинг қалби ифлосланиб, бекилиб қолган. Лекин барча ифлос оқимлар мусаффо океанга бориб қуйилади. Бу океан Худодир. Бу океан тубида инсон ўзига панох топади. Ҳар бир инсон ахлоқий дунёсининг ичида ўзини эркин ҳис қилиб, қалтис қадамлардан ўзини тийиши керак, комилликка интилиши керак. Комил инсон бўлиш учун одам беқиёс ирода кучи зарур. Кўпчилик уни тушуна олмайди. Виждон амри билан яшаш керак. Оламий ирода ҳар бир

инсоннинг қалбида бор, дейди Ницше. Қалб нопок бўлса мослашиш юз беради. Унда инсон қалб амри билан яшамайди. Ўзини покиза тутишга интилмайди. У Чарлз Дарвиннинг «мослашиш» назариясига қайтиб, «куч» тушунчасини киритади. Ницше фикрича, ирода мустаҳкам бўлса, у мослашмайди. Биз кўпроқ бошқаларнинг камчилигини сезамиз, ўзимизникини эса англамаймиз. Ф.Ницше тартиб тўғрисида ҳам ўз фикрларини билдиради. Инсон адашмаслиги учун қалбида тартиб бўлиши керак. Биз «Авесто»га мурожаат қилсак, одамлар бир-бирини яхши тушунса, қалби пок бўлса, уйида ҳам покизалик бўлади. Инсон, авваламбор, ёвузликни енгиши керак. Шунда онг ҳам ўзгариб, ривожланиб боради, дейди Ницше. Шундай қилиб, Ницше фалсафий дунёқараши фалсафа тарихида ўзига хос «ҳодиса» сифатида ўрин тутади. Унинг инсон руҳий борлиғи, иродаси, ҳокимиятга интилиш тўғрисидаги ғоялари ХХ аср ижтимоий ҳаётида катта рол ўйнайди, ҳозирги кунгача ҳам ўз аҳамиятини йўқотгани йўқ. Ўтган асрнинг 20 йилларида Америка Қўшма Штатларида «Идеологияда ахлоқий қайта қуролланиш» ташкилоти тузилди. Бу ташкилот жамиятни ахлоқий жиҳатдан қайта қуроллантириш мақсадида бир неча марта халқаро конференциялар ўтказган, чўнтак форматида рисолалар чиқариб, 50 дан ортиқ мамлакатларда бепул тарқатган. Улар «Ахлоқий қайта қуролланиш» учун қуйидаги тўртта принципга амал қилиш зарур, деб билганлар: мутлоқ ҳалоллик, мутлоқ поклик, мутлоқ ўзини ўйламаслик, мутлоқ муҳаббат. Дунёқараш масалаларида ахлоқий муаммолар асосий ўринни эгаллаган. Чунки унда инсон олдида кундалик ҳаётда кўндаланг бўлиб турадиган муаммолар қўйилади. Маълумки, этикада кишилар нима яхши, нима ёмон, ахлоқий нуқтаи назардан инсоннинг қандай хатти-ҳаракатларда тўғри ва қайсилари ноахлоқий каби масалаларга жавоб топадилар.

Инсониятнинг келажаги тўғрисида дунё жамоатчилигининг диққатини ўзига жалб қилган қарашлардан яна бири ўтган асрнинг 60-йиллар охирида италиялик йирик саноатчи Аурелио Печчеи ташаббуси билан ёки «Рим клуби» номи билан машҳур ташкилотдир. Улар ХХ асрнинг буюк донишманди, Нобел мукофоти лауреати, файласуф Б.Рассел томонидан кишилик жамиятини ядро ҳалокатидан қутқариш учун ишлаб чиққан «Янгича тафаккур услуби»ни ўз фаолиятларининг асоси қилиб олдилар. «Кишиларнинг фаолияти мамлакат ва минтақаларнинг тор доирасидан ошиб ўтаётган давримизда, - деб ёзган эди академик Д.М.Гвишиани, - инсоният ўзининг сифати ва кўлами бўйича бутунлай янги бўлган умумбашарий муаммолар билан тўқнаш келди ва бу муаммоларни барча халқларнинг ҳамкорлигидаги олиб борган сай-ҳаракатлари билангина ечиш мумкин» 15 , А Печчеининг рус тилида чоп этилган «Человеческие качества» китобида ёзган сўз бошида, «Глобал муаммоларнинг даҳшатли кўлами шунчалик реалки инсоният бундай таҳликали ҳолатдан, фақатгина инсоният ўз тафаккури ва хулқ-атворида кескин инқилобий ўзгаришларни шакллантирибгина юзага келган бундай ҳалокатдан қутулиши мумкин» 16 - деб ёзган эди А.Печчеи. 1972 йил 12 март куни Рим тўгараги аъзолари муҳокамасига америкалик кибернетик, Массачусетс технологик институти профессори Рим тўгарагининг аъзоси Деннис Медоуз ҳисоботи тавсия этилди. «Ўсиш чегаралари», «Рим клубига ҳисобот» деб номланган китобида Форрестер томонидан чиқарилган хулосаларни тасдиқлаб уни янада мукаммаллаштиришга муваффақ бўлган эди. Д.Медоуз томонидан қилинган ҳисоботда Ер планетасининг ҳажми чекланганлиги билан инсониятнинг эҳтиёжини қондириш ўртасидаги зиддиятдан келиб чиқиб кишилик цивилизациясининг мезонини қайта кўриб чиқишга, миқдорни эмас, сифатини асосий мезон қилиб олишга ва шу билан бирга умуминсоният манфаатини бирламчилигини эътироф этишга бўлган қарашларни ўзида мужассамлаштирган Рассел-Эйнштейн томонидан илгари 15 Печчеи А. Человеческие качества. –М., 1985. С. 5. 16 Ўша ерда. Б. 5.

сурилган «Янгича сиёсий тафаккур услубига» ўтишга чақириб, бу услуб инсониятни нафақат атом ядро ҳалокати, балки барча умумбашарий глобал муаммоларнинг ҳам ечимини топишда асосий методологик қўлланма бўлиши кераклиги ҳақида хулосалар чиқаради. «Ўсиш чегаралари» китоби қисқа муддат ичида жаҳоннинг 30 дан ортиқ тилларида 4 млн. нусҳада чоп этилгани ҳам, Ғарб мамлакатларидаги 1000 дан ортиқ олий ўқув юртларида махсус дастур асосида курслар ўқитилишида дарслик вазифасини ўтаганлигини айтишнинг ўзиёқ, Рим тўгараги фаолиятининг қанчалик инсониятнинг келажаги олдида, буюк хизмат қилаётганлигидан дарак беради. Энг муҳими, инсониятнинг диққатини кишилик цивилизациясига хавф солиб турган ҳалокатга қарата олди. Инсоният энди ўз келажагига бефарқ қарай олмайдиган даражага келганлигини ўзи мазкур уюшманинг тарихий ўрни ва ролини белгилаб берди. Ҳозирги пайтда эркин фикрлаш қобилиятига эга бўлган ҳар бир кимса она заминимиз исталган суръатда илдамлашиб бораётган ўсишга бардош бера олмасликни тушуниб етди. Она заминимиз ўсишнинг қайси чегараларигача дош бериш мумкин деган масалага аниқлик киритиш қолди, холос. Ривожланган Шимол мамлакатларида гуманизм руҳи доирасидаги ўсиш, умумистеъмол қилувчи жамиятдан – жамиятни сақлаб қолиш учун зарур бўлган миқдордаги ўсишни эътироф этиш ёки табиий мувозанатни сақлаш учун зарур бўлган имкониятлар даражасидагина ўсишга ўтиш каби чақириқлар тобора тез-тез одамлар диққатини ўзига жалб қилмоқда. Рим клубига тавсия қилинган Александар Кинг томонидан тайёрланган «Новый порог» ҳисоботида инсониятни янги олий даражадаги аҳлоқ нормаларини қабул қилишга бу билан кишилар ўз келажагини сақлаб қолиши мумкинлиги тўғрисидаги чақириқларини алоҳида қайд қилиш лозим. Бу борада 1982 йил Рим клубига тавсия этилган «Микроэлектроника ва жамият» номли ҳисоботни алоҳида кўрсатиб ўтса бўлади. Мазкур ҳисоботда инсоният келажагининг муҳим масалалари кўрсатилиб чиқилиб, инсонда маънавий баркамолликни шакллантирмасдан туриб, инсоният ўз келажагини

мутлақо хавф остида қолдириши мумкин деб, маънавий омилнинг ролига катта эътибор берила бошланди. Шу ўринда Рим клубининг бутун давлат бошлиқларига қарата қабул қилинган мурожаатида, ҳар бир давлат бошлиғи ўз давлати ва халқининг манфаатини ҳимоя қилишдан олдин у биринчи навбатда кишилик жамиятининг фуқароси, бутун дунё ҳамжамиятининг граждани эканлигини унутмаслиги кераклиги ҳақидаги чақириқлари, давримизнинг мазмунини чуқирроқ англашга, миллий биқиқликдан умуминсоният манфаатлари томон қадам қўйишга ундаётган, инсониятни ҳалокатдан огоҳ қилишга қаратилган қудратли «Хайқириқ» сифатида қабул қилиш кераклигини тушуниб етиш вақти келди. Шу ўринда, хулоса қилиб шуни қайд этиб ўтиш лозимки, ижтимоий тараққиётнинг ҳозирги босқичига келиб, инсониятнинг келажагини тобора хавф остида қолдираётган оламшумул глобал муаммоларни, ҳатто алоҳида олинган бир кўринишини ҳам бирон бир конкрет фан доирасида муваффақиятли ечиш мумкин эмас. Бу хавф солаётган ҳалокатнинг олдини барча фан тадқиқотчилар иштирокида ва уларнинг ютуқларини, биринчи навбатда умуминсоният манфаатлари йўлида йўналтирилгандагина, бу йўналишни кишилик жамиятининг барча қатламлари миллати, ирқи, эътиқоди, минтақасидан қатъий назар қўллаб-қувватлаган тақдирдагина муваффақиятли ҳал этиш имконияти мавжуддир. Бундай эзгу мақсадларни, умуминсоният манфаатларини ўзида мужассамлаштира олган, ҳар қандай миллий, ирқий, минтақавий манфаатлардан устун тура олган қудратли фалсафий тафаккур ёрдамидагина амалга ошириш мумкин. Жамият тараққиётининг биосферага таъсири ва унинг салбий оқибатларининг, олдини олиш учун инсониятнинг ўзаро ҳамкорлик даражаси янги босқичга кўтарилиши, бунинг натижаси ўлароқ халқаро ташкилотлар, уюшмаларнинг халқаро майдондаги аҳамиятининг муттасил ошиб бориши тарихий заруриятликка айланиб бормоқда. Халқлар, давлатлар, минтақалар глобал муаммолар даҳшати остида ўз ҳуқуқлари ва бурчларининг маълум бир қисмини халқаро ташкилотлар ихтиёрига ўтказиши ҳам ижтимоий

тараққиётнинг келтириб бўлмас тарихий эҳтиёжи эканлигини тўғри англамоқ керак. Бу эса, ўз навбатида «янгича тафаккур услуби» билан қуролланмасдан туриб, турли ижтимоий манфаатларни мувофиқлаштириш мумкин эмаслигини англатади ва фалсафанинг ижтимоий ҳаётдаги аҳамиятини кескин равишда оширишга хизмат қилади. Дарҳақиқат, ахлоқ жамият тараққиётининг илк босқичида ҳам, бутун тарихий даврларида ҳам, бугунги шиддатли, мураккаб босқичида ҳам жуда муҳим ва долзарб. Ахлоқий тарбия замирида гуманизм, инсонийлик ғояси мужассам. Фан-техника соҳасида мисли кўрилмаган кашфиётлар юзага келмоқда. Агар уларнинг ютуқларидан меъёрида инсонийлик нуқтаи назаридан фойдаланмасак ўзимизга қарши, ўзлигимизга қарши қурол бўлиб қолиши ҳам шубҳасиз. Шундай экан, ҳар бир жамият, ҳар бир фан инсонийлашиб боришини давр тақозо этади, юксак ахлоқгина ер юзидаги ҳаётни, инсон жамиятини асраб қолиши мумкин. «Мен, - дейди Президентимиз Ислом Каримов, - Абдулла Авлонийнинг «Тарбия биз учун ё ҳаёт – ё мамот, ё нажот – ё ҳалокат, ё саодат – ё фалокат масаласидир», деган фикрини кўп мушоҳада қиламан». Буюк маърифатпарварнинг бу сўзлари ўтган асримиз бошида миллатимиз учун қанчалар муҳим ва долзарб бўлган бўлса, ҳозирги кунда биз учун ҳам шунчалик, балки ундан ҳам кўра муҳим ва долзарбдир. Чунки, - деб хулоса қилади Президентимиз Ислом Каримов, - таълим-тарбия – онг маҳсули, лекин айни вақтда онг даражаси ва унинг ривожини ҳам белгилайдиган омилдир. Бинобарин, таълим-тарбия тизимини ўзгартирмасдан туриб, онгни ўзгартириб бўлмайди. Онгни, тафаккурни ўзгартирмасдан туриб эса биз кўзлаган олий мақсад – озод ва обод жамиятни барпо этиб бўлмайди» 17 , - деганда нақадар ҳақдир. 17 Баркамол авлод орзуси. –Тошкент: Шарқ, 1999. Б. 3.

Похожие

Дунёвий тараккиёт ва дин

Миллий ғоя ва мафкуранинг дунёвий характери

Ахлок ва маьнавий хаётнинг бошка шакллари

Исломнинг одоб-ахлок талимоти

Исломнинг одоб-ахлок таълимоти