Жамият ривожида диний ва дунёвий мафкураларнинг ўзаро таъсири - Философия - Рефераты

Жамият ривожида диний ва дунёвий мафкураларнинг ўзаро таъсири

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

123 KB

Ж амият ривожида диний ва дунёвий мафкуралар нинг ўзаро таъсири Жамият ривожида диний ва дунёвий мафкураларнинг ўзаро муносабатини таҳлил қилиш учун аввало уларнинг моҳияти ва табиатини холисона ўрганмоқ керак. Айниқса ҳозирги даврда уларни тўғри тушуниш ўта долзарб бўлиб бормоқда. Биз ўз олдимизга қўйган мақсад нуқтаи назардан бу муаммонинг айрим томонларини кўрсатиб ўтамиз. Инсониятнинг кўп буюк вакиллари динга ўз муносабатларини билдирганлар, унинг моҳияти ва табиатини тушунтиришга уринганлар. Динга марксистик ёндашувда унинг ўткинчи ҳарактерига алоҳида урғу берилади. Аммо, диннинг ижтимоий, гноселогик, психологик илдизларини чуқур таҳлил қилишда аҳамияти бўлган бу ёндашув бир томонламаликдан холи эмас. Унда ижтимоий-иқтисодий омил мутлоқлаштирилади, диннинг шахс ҳаётининг мазмуни билан боғлиқ ўрни маълум даражада инкор қилинади. Ҳолбуки ҳаёт мазмуни муаммосининг абадийлиги, ўлим ва абадийлик муаммоларининг ҳал қилиниши ҳар бир инсон учун муҳим бўлиб, марксистик ёндашувда ўз аксини топмаган. М.Вебер (1864-1920) диннинг моҳиятига ижтимоий фаолиятга мазмун бериш усули сифатида қарайди. Унингча, дин маданий ҳодиса сифатида инсон ҳаётининг мазмунига “рационаллик” бахш этиб, дунёга аҳлоқий муносабатларни шакллантиради. Айрим динлар дунёга кузатувчи-мистик муносабатларни шакллантириб, дунёдан узоқлашишни рағбатлантирса, айримлари уни эгаллаб олишга йўллайди. Француз социологи Э.Дюркгейм (1858-1917) ижтимоийлик ва динийликни айнанлаштиришга уринади. Унингча, диний маросимларнинг моҳияти шундаки, ижтимоий бирлик улар орқали муқаддас объектларга йўл очади ва сўнг одатдаги дунёга қайтишни таъминлайди. Дин маълум ижтимоий эҳтиёжларни қондиришнинг алоҳида шароитига жавоб сифатида табиий шаклланган ижтимоий институтдир. Дин, унинг аҳлоқий қадриятлари жамият ривожи ва такомиллашувининг қудратли омилидир. Америка

социологи Т.Парсонс (1902-1979) динга жамият интеграциясини таъминловчи, ижтимоий тартибни сақловчи омил сифатида баҳо беради. Америка файласуфи У.Жеймс (1842-1920) ва австриялик психоналитик З.Фрейд (1856-1939) динга психологик нуқтаи назардан ёндашадилар. Бунга кўра, диннинг манбаи инсонни ўраб турган воқеликда эмас, балки инсоннинг ўзида, унинг ички дунёсида, аниқроғи – эмоционал – иродавий шароитдадир. У. Жеймс фикрича, дин инсон қалбининг энг азобли дардлари устидан мўъжизали даражада ҳукмронлик қилиб, инсоннинг ички такомилига, интенсив маънавий ҳаётига олиб келади. З. Фрейд фикрича, дин жамият учун ҳалокатли бўлган индивиднинг онгсизлик интилишларига қарши индивиднинг ҳимояси сифатида вужудга келади. Кучли табиий интилишларни ижтимоий нормалар орқали бостириш инсонни асабийлашишга олиб келади, дин – жамоавий асабийлашиш (психоз)дир. Швейцариялик психоналитик К.Юнг (1875-1966) диннинг илоҳий табиатини асослашга уринади. Унингча, илоҳий бўлган коллектив онгсизликнинг мазмунини архетиплар ташкил қилади. Архетип “аждодлар сўнгсиз қаторининг катта тажрибаси натижаси” бўлиб, дин унинг муҳим шаклларидан биридир. Юқоридаги динга нисбатин илмий, дунёвий нуқтаи назар муносабатларни баён қилишдан мақсадимиз, (уни янада кўпайтириш мумкин) диннинг кўп томонли, кўп даражали мураккаб ҳодиса бўлиб, жамият, инсон учун зарурийлигини таъкидлашдир. У жамиятда бегона тана сифатида эмас, ижтимоий организм ҳаётининг кўриниши сифатида, жамият билан бирга ривожланган, жамият тарихида, инсон ҳаётида маълум рол ўйнаб келган. У дастлаб ижтимоий муносабатларнинг пайдо бўлиши ва шаклланишида муҳим омил ҳисобланади. У жамиятнинг барқарор ривожига ёрдам берган ва унинг ўзгаришига, такомилига туртки бўлган. Фалсафий, ҳуқуқий, илмий дунёқарашлар ажралиб чиқа бошлагач, диний мафкуранинг улар билан муносабати, ўзаро таъсири жараёни кечган. Жамият эҳтиёжлари ва имкониятларига боғлиқ ҳолда улар ўртасидаги муносабат ўзига хос ҳолда шаклланган.

Диннинг ўзига ҳос мафкура сифатида қарор топиши ҳам жамиятнинг ижтимоий дифференциациаллашуви натижасида воқе бўлади. Диний ғоялар у ёки бу даражада тизимга тушганда, маълум мақсад ва манфаатлар асосида шакиллангандагина диний мафкура тўғрисида гапириш мумкин. Шундагина у таълимот (доктрина) сифатида бошқа мафкуравий тизимлардан фарқланади ва улар билан муносабатда бўлади. Унгача бўлган ғоя, қарашларни дунёқараш тушунчасида ифодалаш ўринлидир. Бинобарин, диний мафкура турли ижтимоий гуруҳларнинг ажралиши билан боғлиқ. Дин инсон моддий ва маънавий ҳаётининг барча томонлари муаммолари билан боғлиқ ҳолда ўзига хос дунёқараш сифатида шаклланади. Жамиятнинг дифференциацилашуви, давлатларнинг пайдо бўлиши диннинг мафкура сифатида мустаҳкамлашиб боришига имкон туғдиради. Диний мафкура ижтимоий ҳаёт талабларига, муаммоларига у ёки бу кучлар томонидан берилган жавоб, ечимдир. Унинг шаклланишида ўз даврининг дунёвий, жумладан, фантастик, фалсафий тасаввурлари муҳим рол ўйнаган, дунёвий билимларнинг етарли бўлмаганлиги оқибатида дин дунёнинг тузилишини, табиат, жамият, инсон ҳаётидаги кечадиган ҳодисаларнинг моҳияти, сабаблари, уларнинг инсон манфаатлари йўлида ҳал қилиш усули, йўллари масалалари билан шуғулланган. Турли гуруҳлар (синфлар, миллатлар, давлатлар) диний қарашларининг ривожланишида, унинг ғояларини талқин қилишда дунёвий манфаатларидан келиб чиққанлар. Шу ўринда аввало “Дунёвийлик” тушунчасини аниқлаб олиш лозим. Бу бир қарашда ҳаммага тушунарли, жуда оддий, лекин ўз таркибидаги ёки ўзаро яқин тушунчалардан (масалан атеизм, дуализм, диеизм, матереализм ва ҳ.к.) тафовутларни тушуниб олиш лозим. Ҳозирги кунда дунёвийлик тушунчасини кенг изохлаб берувчи умумэътироф этилган таъриф йўқ. Жанговар атеизм ҳукмрон бўлган собиқ совет тузим даврида ҳам бу тушунча кенг изоҳлаб берилмаган. Ҳатто машҳур изоҳли луғат С.И. Ожеговнинг “Словарь русского языка” (М.: Русский Язык, 1981г с.625) китобида ҳам дунёвийлик дунёвий тушунчалар ва талабларга (яни ғайриоддий, дунёвий,

фуқаровий -динийликнинг акси) жавоб берувчи деган мужмал изоҳ билан чекланилган. Бундан диншунос олим З.Мунавваров тўғри ҳулоса чиқариб ёзади “Бунинг асосий сабаби, бизнинг фикримизча, тараққиётнинг дунёвий йўли собиқ мафкура қолипларига тушмаслиги, яъни унинг даҳрийлик ҳам, динийлик ҳам эмаслиги билан боғлиқ. Бундан дунёвийлик моҳиятан, зикр этилган икки қарама-қарши қутбнинг оралиғида жойлашган маънавий- маданий ҳолат деган хулосага келиши мумкин, чунки у динийликни ҳам, даҳрийликни ҳам инкор этмайди, уларнинг ҳар иккаласини объектив ижтимоий ҳодиса деб эътироф этади. Бундан келиб чиқадиган мантиқий хулоса шуки, дунёвийлик тушунчаси, плюралистик, яъни ҳурфикрлилик тамойилига асосланади” 1 . З. Мунавваровнинг мулоҳазалари асосан тўғри бўлса-да муаммонинг айрим жиҳатлари эътироз туғдиради. Биринчидан, икки қарама-қарши қутб оралиғидаги ҳолат деган мулоҳаза таъриф бўла олмайди, дунёвийликнинг ўзига хос мазмунини очиб беролмайди. Иккинчидан, дунёвийлик атеизмга қарши қўйилади. Аммо атеизм дунёвийликнинг бошқа даража ва шаклларидан ажралиб турсада, у дунёвийлик тушунчасидан ташқарида эмас, балки унинг мутлақлаштирилган, ашаддий кўринишидир. Шунингдек З.Мунавваровнинг тараққиётнинг дунёвий тамойилига берган таърифи ҳам юқоридаги қусурлардан холи эмас 2 . Хусусан дунёвийлик тамойилининг динга муносабати билан чекланган, халос. Файласуф олим Т.Карим дунёвийликни тараққиётнинг йўли сифатида анча чуқур таҳлил қилиб берган 3 . У янги даврда Европада христиан мафкураси ўрнига мантиқ ва тажриба синовидан ўтган билимлар асосида ижтимоий тараққиётининг мазмуни, моҳияти ва мақсадини аниқлаб берувчи дунёвий мафкурани шакллантириш тарихий заруриятга айланганлигини ва XVIII аср француз маърифатпарварлари бу таълимотни янги даражага 1 З.Мунавваров. дунёвийлик жамият ва дин. Ислом : бағрикенглик ва мутахассислик. Т.: 1998,8-бет 2 “Қисқа қилиб бу тушунчани (дунёвийлик тамойилини- Ж.Б.) диннинг ижтимоий ҳодиса сифатида илмий тушунишга асосланиб ёндашиши (атеистик даҳрий тушуниш билан алмаштирилмасин!) деб таърифлаш мумкин” 3 Тоҳир Карим. М и ллий тафаккур тараққиётидан. Т.: “Чўлпон”, 2003, 107- 113 бетлар.

кўтарганликларини асослаб беради. У ёзади: “XVIII аср француз маърифатпарварлари эса табиий ва ижтимоий ҳодисаларни ўрганишда диний дунёқарашдан фойдаланишни бутунлай ман қилиш ва ҳатто черковни давлат сиёсатидан, умуман маориф ва тарбия муассасаларидан ажратиш зарур деб чиқдилар” 4 . Тоҳир Карим “Дунёвийлик”, ”Дунёвий мафкура” тушунчаларига махсус таъриф бермаган бўлса-да, уларнинг айрим муҳим белгиларини кўрсатиб ўтган: “Дунёвий тараққиёт йўли ўз ичига асосан: 1) дунёвий фан ютуқларига; 2) гуманизм тамойилларига; 3) ижтимоий талаблар асосида шаклланган аҳлоқ нормаларига риоя қилишни ва ҳ.к.ни қамраб олади. Бунда жамиятнинг ривожланишида эндиликда дунёвий фанларнинг, биринчи навбатда фалсафа ва табиатшунослик фанлари ютуқларини ўзлаштириб олишга асосий эътибор берилади ” 5 . Бироқ Тоҳир Карим таъкидлаган хусусиятлар янги ва ҳозирги даврдаги дунёвий мафкуралар учун муҳим бўлсада, дунёвий мафкурага таъриф беришда улар билан чекланиш мумкин эмас. Биринчидан, диний мафкура ҳам қадимги даврда дунёвий фан ва фалсафанинг айрим ютуқларига таянган, улар ўртасида кескин зиддият ҳар доим ҳам бўлмаган. Иккинчидан, диний мафкурани ҳам гуманизм тамойилларига зид деб бўлмайди. Ва ниҳоят учинчидан, диний мафкура, айниқса диний ва дунёвий мафкурани ҳар қандай даврда кескин фарқлантириб турувчи асосий умумий тамойил илоҳий куч ва унинг дунёдаги ролига муносабатидир. Биз ана шу тамойилдан келиб чиқиб, дунёвий мафкурага таъриф беришимиз мумкин. Ҳозирги кризис даврида ижтимоий талаблар асосида шаклланган ахлоқ нормаларига қарши турмайди (айниқса Ғарб дунёсида). Дунёвий мафкура деб дунё ва инсон ҳаётини ундан ташқарида ва устун турган илоҳий куч билан эмас, ўзи яшаб турган моддий дунёнинг ягона реаллилиги, унда инсоннинг ўрнини мантиқий тафаккурга, тажрибага таяниб 4 Ўша жойда. 108-бет 5 Тоҳир Карим. Маҳаллий тафаккур тараққиётидан. Т.: “Чўлпон”, 2003, 109-бет.

асослаб берувчи идеалларга, қадриятларга, ғоялар ва қарашлар мажмуига айтилади. Диний ва дунёвий мафкураларининг жамият тарихида ўзаро муносабатини таҳлил қилишдан олдин уларнинг ривожланиш хусусиятларини аниқлаб олиш мақсадга мувофиқдир. Диний қарашлар ва диний мафкуралар турли унсурлардан ташкил топади. Мифология, ўтмиш аждодларнинг дунёни қабул қилиш анъаналари, бадиий, фалсафий, илмий ижод намуналари диний дунёқараш ва мафкурани шакллантиришда асос бўлган. Улар кейинчалик манфаатлар нуқтаи назаридан талқин қилиниб, у ёки бу даражада тизимга солингач, мафкуравий мавқеси ошиб борган. Диний мафкурани ташкил қилган унсурлар ўртасидаги, хилма-хил фан ва диний мафкуралар ўртасидаги, у билан ёнма-ён бўлган дунёвий қарашлар ва мафкуралар ўртасидаги ўзаро таъсир унинг такомиллашиб боришини таъминлаган. Масалан, турли динларни олайлик. Улар бир-бирига қарши курашиш билан бир қаторда бир-бирини бойитган ҳам. Ҳудудимизда пайдо бўлган зардуштийлик ҳинд дини ва фалсафасига, Ведаларга бориб тақалади. Ўз навбатида ундаги ғоялар, қарашлар ва айрим маросимлар (жаннат, дўзах, қил кўпирик, фаришталар, оловга муносабат ва ш.к.) иудаизм, христианлик, улар орқали ислом динига ўтган. Ёки Хитой ва Ҳиндистонда мавжуд бўлган динлар (буддизм, конфуцийчилик, даосизм, ҳиндуизм ва б.) қадриятлари бир-бирига ўтган ва бойишига олиб келган, ҳатто улар дунёвий илм билан ҳам шуғулланганлар(аниқроғи уларни қурол қилиб олган кучлар манфаатига хизмат қилган). Диний таълимотнинг айрим жабҳаларига манфаатларидан келиб чиққан ҳолда урғу берилиб, янгидан янги диний мафкуралар (монийлик, маздакийлик ва ш.к.) шакилланган. Диний мафкураларнинг ривожланишида дунёвий мафкураларнинг турли кўринишлари (ҳурфикрлилик, атеизм, фалсафий ва илмий қарашлар)

ҳам муҳим рол ўйнаган. Улар билан муносабат, ўзаро таъсир жараёнида диний мафкуралар ҳам такомиллашиб борган, баъзан ютуқларидан, айниқса, илмий билимлардан фойдаланган. Диний мафкураларнинг ривожланишида ижтимоий-иқтисодий шароит, сиёсий вазият, жамият тўғрисидаги билимларнинг такомиллашуви ҳам албатта муҳим рол ўйнаган. Жамият тарихида диний ва дунёвий мафкураларнинг ўзаро муносабати ҳеч қачон бир хил кечмаган. Гоҳ мослашув, бир-бирини бойитиш, бир- бирини тўлдириш, гоҳ бир-бирини инкор қилиш ва ўзаро курашиш вазият тақазосига кўра ўрин алмашиб турган. Диний мафкура дастлаб дунёвий мафкураларнинг етарли ривожланмаганлиги оқибатида у жамиятдаги барча ахлоқий, иқтисодий, сиёсий, илмий, фалсафий қарашларни ўзига бўйсундириб, яхлит дунёқараш яратишга уринган. Шу туфайли жамият ҳаётида унинг вазифалари кенг қамров касб эта бошлаган, мавжуд ғояларни баҳоловчи мезонга ҳам айлана борган. Дунёнинг манзарасини, ўтмишини ва келажагини, жамият тартибларини ўз ҳукми остига олган. Динга нисбатан эркин фикр турли шаклларда намоён бўлган. Унинг изчиллиги турли даражада, турли мақсадларда, турли ижтимоий ва ахлоқий асосларда кечган. Бу кураш очиқ ва яширин, асосли ва асоссиз, нодиний ёкий диний шаклда олиб борилган. Бу кураш дин ва фалсафа, дин ва фан ўртасидаги курашда айниқса яққол кўринади. Ҳатто энг диндор, художўй ҳисобланган мисрликларда ҳам динга шубҳа билан қараш, ҳурфикрлилик намуналари учрайди. Эр. авв. XXII-XXI асрга мансуб “Арфачининг қўшиғи”да у дунёдан ҳеч ким келмаганлиги, унинг мавжудлигини исботлаб бўлмаслиги, шунинг учун ердаги ҳаёт ҳақида қайғуриш зарурлиги уқтирилади. Қадимги Миср ҳурфикрлилигини намоён этган бошқа бир ёзма ёдгорлик - “Ўз руҳиятидан қониқмаган одамнинг суҳбати” манбада ҳам бу ҳаётни қувноқ ўтказиш, қайғуни унутиш тарғиб қилинади. Қадимги Бобилда динга қарши ғоялар янада кучаяди. Ҳиндистон ва Хитойда ҳам ҳур

фикрлилик, динни инкор қилувчи фалсафий ғоялар, мактаблар вужудга келади. (Чорваклар, Лао-цзи қарашлари ва бошқалар) Қадимги Греция фалсафасида Милет мактаби вакиллари, Гераклит, Ксенофан, Анаксагор, Эмпедокл, Демокрит, Эпикур, қадимги Рим файласуфи Лукреций Кар, Лукиан ва бошқалар фалсафасида дин ва фалсафа ўртасидаги кураш яққол кўринади. Уларнинг ғоялари кейинги фалсафий ғояларга чуқур таъсир кўрсатди, эркин ва диндан мустақил инсон тафаккурининг намунаси бўлиб қарор топган эди. Ўрта асрларда нодиний фикрлар ривожи оғир шароитларда кечди. Қадимги даврда политеизм динлари, ҳар шаҳар ўз динининг мавжудлиги бошқа шаҳар давлатларга қочиш имкониятини яратар эди. (Ксенафон, Анаксагор). Бундан ташқари қадимги Грецияда маълум даражада эркин илмий фаолиятга йўл қўйилган эди. Ўрта асрларда дин давлат мафкурасига айланиб, дунёвий давлатларни ҳам ўзига бўйсундирди. Таълим дин қошида олиб борилди. Диний таълимот ҳар қандай фикрнинг асосига қўйилди. Бу шароитда мафкуралар кураши диний шаклда амалга оширилди. Фалсафа ҳам дин ва диний мафкурага бўйсундирилди. Монотеистик динларнинг шаклланиши ва такомиллашуви, дунёнинг диний манзараси ўзгармас, шубҳасиз ҳақиқат сифатида жамиятда ҳукмрон дунёқарашга айланганлиги дин ва ҳурфикрлилик, дин ва фалсафа, дин ва фан ўртасидаги кураш шароитини ўзгартирди. Диний мафкура ўз қарашларига зид бўлган таълимотларга муросасиз эди. Бу шароитда дунёвий мафкуралар баъзан дин қобиғида, баъзан фалсафий мулоҳозаларда, илмий тасаввурларда ўз ифодасини топди. Индифферентизм (лотинча, ihdifferens-бепарволик, лоқайдлик) – дин ва унинг ғояларига нисбатан бепарво муносабат - маънавиятсизлик ёки дунёқараш масалаларига бепарволикни эмас, худоларга муносабатдан эркин ҳолда инсон ва унинг ижодий фаолиятини диққат марказига қўйишни англатади. Дунёга ва инсонга нодиний ёндашув дунёнинг диний талқинига қарши қаратилган эди. Ҳур фикрликнинг илк шаклларидан бири худога қарши курашдир. Улар дунёни мукаммал яратилмаганлиги ва

ёмонликка йўл берилганлиги, инсон азоб-уқубатларига бефарқлиги, адолатсизлиги ва золимлиги учун худони танқид қиладилар. Бундай қарашлар оғир иқтисодий аҳвол, табиат ва жамият ҳақида дунёвий билимлар камлиги шароитида табиий эди. Уларнинг фикрича, ердаги қашшоқлик олий саодат идеалига мос келмайди. “Худога қарши курашувчилар” иудаизм ва христианликдаги айрим диний тушунчаларни ўзгача талқин қиладилар. Уларча, дастлабки гуноҳ Одам Ато ва Момо Ҳаввонинг эмас, худонинг ўзининг айбидир. Улар тақдирга тан бериш, азобни яхшилик деб қабул қилиш каби диний аҳлоқ идеалларини қайта баҳоладилар. Бу ғоялар ижтимоий онгга катта таъсир кўрсатди. Унинг ғояларидан ҳур фикр эгалари фойдаландилар ва такомиллаштирдилар. Скептицизм ҳур фикрликнинг энг қадимги шаклларидандир. Диннинг ёки унинг айрим ғояларининг ҳақиқийлигидан шубҳаланиш мафкура шакллана бошлаган барча даврларда бўлган. Шубҳа билимнинг методологик тамойили сифатида ҳақиқатга эришиш қуроларидан биридир. У барча фанларда, ҳатто ҳар бир кишида учраши мумкин. Шубҳаланиш авторитаризмга, онг догматизмга зарба беради, динни танқид қилишнинг янада асослироқ шаклларини вужудга келишига замин яратади. Скептицизм қадимги давр маданиятидаёқ мавжуд бўлган. Қадимги Шарқда нариги дунёнинг мавжудлигига, диний маросимларнинг таъсирчан-лилигига шубҳаланиш кабиларда намоён бўлган. Қадимги Грецияда ижодкор мифологиянинг аҳамиятига шубҳа билан қарашларида ўз аксини топган. Ўрта асрларда фольклорда, бадиий адабиётда, фалсафада, ҳур фикрли кишилар қарашларида кўринган (Умар Хайём рубоийларини эсланг). Янги даврда, айниқса П.Бейле (1647-1706) ва Д.Юм (1711-1776) томонидан дин манбалари тадқиқида кўрамиз. Антиклерикализм (латинча anti-қарши, clericalis-черковга оид) – жамиятда черков ва руҳонийларнинг ҳукмронлиги даъвосига қарши қаратилган ғоявий ва ижтимоий ҳаракатдир. Ўзининг йўналиши ва натижаларига кўра антиклерикализм дунёвий ва диний шаклда бўлиши

мумкин. Антиклерикализмнинг дунёвий ҳарактери ҳар доим ҳам унинг тараққийпарварлигини билдирмайди. Ўрта асрлардаги диний антиклери- кализм эса ижобий роль ўйнаган. Антиклерикал деҳқонлар ҳаракатлари диний асосларда кечган бўлса-да, асосан иқтисодий мақсадларни кўзлаган. Дин вакилларининг камчиликларини танқид қилиш Ўрта асрларда ва янги даврда одатдаги хол бўлган. Янги даврда клерикализм билан кураш диний сабр-тоқат, виждон эркинлиги ғоялари билан боғлиқ бўлган. Ҳозирги даврда антиклерикализм ҳур фикрлиликнинг халқаро ҳаракатларида, диний ташкилотларнинг маънавий ҳаётда (таълим, аҳлоқий тамойиллар, ижтимоий жараёнлар ва ш.к.) ҳукмронликларини сақлаб қолишга интилишларига қарши курашда намоён бўлмоқда. Ҳур фикрлиликнинг, динни танқид қилишнинг диний тақиқ ва талабларни тан олмайдиган яна бир шакли нигилизмдир. Бу динга, диний мафкурага қарши эгоистик индивид нуқтаи назаридан қилинган исён, ижобий идеаллар билан боғланмаган ҳолда динни танқид қилишдир. Нигилизм кундалик онг даражасида ҳаётга ва кишиларга амалий муносабатда, ахлоқий нормаларни инкор қилишда, маънавиятсизликда намоён бўлади; назарий даражада эса волюнтаризм таълимотига асосланади. Нигилизм “кучли шахс” номидан, анархистик ўз бошимча иродани қарор топтириш учун динга қарши курашади. Бундай ёндашув М. Штирнернинг (1806-1856) “Ягона ва унинг мулки” асарида ифодаланган эди. Индивидуализм ва эгоизмни эълон қилиш билан боғлиқ динга қарши ҳужум жамиятнинг барча маънавий қадриятларидан воз кечишга чақирар эди. “Ожиз” дини-христианлик бўлган “кичик одам”ларни ахлоқий қадриятларидан нафратланган. Ницше ижодида ҳам нигилистик унсурлар учрайди. Пантеизм ва атеизм теизмга қарши қаратилган ғоялардир. Деизмга кўра худо дунёга нисбатан ҳам транстендент, ҳам иммапентдир, пантеизмга кўра- имманентдир. Теизм учун Худо шахслашган мавжудот бўлса, деизм ва пантеизмнинг қатор шакллари учун худо шахс сифатида мавжуд эмас.

Пантеизм Худо ва дунёни ўзаро яқинлаштиради, уларнинг бирлигини айнанлигини тан олади. Ўрта асрларда пантеизмнинг кенг тарқалган шакли – мистик пантеизмда табиат ва инсон жони Худода бирлашиб кетади. Натуралистик пантеизмда табиат ва Худо ягона бирликни, ягона субстанцияни ташкил этади. Бунда худонинг табиатга нисбатан бирламчилиги бартараф этилиб, худо табиатга аралашиб кетади, у шахссиз, табиатга ичдан хос бўлган руҳ деб қаралади. Бундай қарашлар айниқса Уйғониш ва янги даврнинг қатор файласуфлари учун хосдир. Дунёнинг вақтда Худо томонидан яратилмаганлиги, оламнинг чексизлиги, табиатда ўз қонунлари мавжудлиги ҳақидаги қоидалар пантеизм билан боғлиқдир. Деизм Худони бошқача талқин қилади: у – қандайдир шахссиз онг, табиатдан ташқарида турган дастлабки сабаб. Дунёга туртки, ҳаракат, қонунлар бергач, худо табиат ва инсон ишларига аралашмайди. Дунё инсон ақли билан билиб бўладиган қатъий қонунлар асосида ривожланади. Инсон Худо иродасига қарам эмас, унинг мустақиллик ва фаоллик ҳуқуқи бор. Деизм ўрта асрларда пайдо бўлиб, гўё дастлабки туртки мавжудлигини исботлаган механика ривожланиши муносабати билан ўзининг юқори нуқтасига чиқди. Деистик ёндашув Илоҳий хушхабар, мўжиза, диний догма ва маросимларни инкор қилишга имкон беради. Деистлар диний чидамлилик, виждон эркинлиги учун курашдилар. Фалсафада пантеизм, деизм, дуализм оқимлари унсурларини ислом мамлакатлари мутафаккирлари ижодида ҳам кўрамиз. Унда диний ва дунёвий мафкуралар кураши намоён бўлади. Мусулмон дунёсида Закариё ар- Розий (864-925) ал-Мутанабби (915-965), Абу Ало ал-Маъррий (973-1057) диний қарашларга 1 зид дадил фикрлар билан чиқдилар, ундаги айрим ғояларни ошкора танқид қилдилар. Аждодларимиз бўлган Форобий, Умар Хайём, Беруний, Ибн Сино каби буюк файласуф ва олимлар ҳам ҳур фикрлилик намуналарини кўрсатдилар. Мусулмон дунёсида кенг тарқалган 1 Сайид Мужтоба Муста Мукнави Лари. Западная цивилизация глазами мусулманина. Баку.: Иршод, 1992, 117-119 бетлар.

икки ҳақиқат назарияси дунёвий, илмий мулоҳазаларнинг эркин ривожланишига яхши имкон яратди. Гап ўрта аср араб- мусулмон жамияти ҳақида гап кетар экан, дин ва ҳур фикрлилик, дин ва фан муносабатлари ҳақида адабиётимизда қарама-қарши, мунозарали мулоҳазалар айтилаётганини эслатиб ўтиш жоиз. Айрим тадқиқотчилар ислом ҳеч қачон ҳур фикрлиликка, фан тараққиётига қарши бўлмаган, аксинча ислом туфайли буюк илмий ютуқларга эришганлар деган мулоҳаза билдирадилар. Табиийки, исломнинг ҳозирги давр намоёндалари ўрта асрларда фан, фалсафа, маданият юксалишининг асосий сабаби деб исломни кўрсатадилар. Уларга кўра, жуғрофий жиҳатдан ислом дунёсида етишиб чиққан барча буюк мутафаккирларнинг ижоди исломнинг ҳаётбахш нури туфайлидир. Эрон ислом олами Сайид Мужтоба Мукни Мусави Лари “Ғарб цивилизацияси мусулмон нигоҳи билан” номли китобининг махсус бобида жуда кўп мисоллар, эътирофлар орқали шу фикрга ундайди. Унинг келтирган фактлари тарихий ҳақиқат эканлилига шубҳа йўқ. Ўнларча мисоллар келтирар экан, муаллиф хулоса қилади: “Бизнинг кунларимизда европалик ва америкалик тарихчилар, олимлар фанда, математикада, техникада, фалсафада, барча соҳаларда эришилган ҳозирги замон ютуқларида ислом амалга оширган (таъкид бизники-Ж.Б.) фундаментал ҳиссани тан оладилар ва ҳимоя қиладилар” 1 . Табиийки, исломий олим дин пешволарининг ҳур фикрлиликка, илмий бойликларга қарши курашлари ҳақида лом-мим демайди. Исломчилар томонидан исломгача бўлган зардуштийликка оид барча қадриятлар йўқ қилингани, китоблар ёқиб юборилгани эътироф этилган. “Ислом хизматчилари ўзларининг дунёвий маданият ва фанга муносабатларида христиан черкови билан бир хил бўлганлар. Илк христиан фанатиклари Александрия кутубхонасини вайрон қилганлар, юз йилдан кейин, 642 йилда 1 Сайид Мужтоба Муста Мукнави Лари. Западная цивилизация газами мусулманина. Баку.: Иршод, 1992, 116-бет.. .

мусулмон фанатиклари уни батамом йўқ қилдилар. Халифа Умар шундай деб буюрган: агар бу китобларда Қуръонда мавжуд фикрлар бўлса, у вақтда улар фойдасиз. Агар уларда Қуръонда йўқ фикрлар бўлса, у вақтда улар зарарлидир. У ҳолда ҳам, бошқа ҳолда ҳам уларни ёқиш керак” 2 . Мирзо Улуғбекнинг ўлдирилишига фатво берганлар ҳам ислом уламолари эди. Бундай мисолларни яна кўплаб келтиришимиз мумкин. Мустақиллик йилларида исломий қадриятларга муносабат тубдан ўзгариши билан айрим олимларимиз илмий холисликдан маълум даражада чекинмоқдалар. Профессор М. Имомназаров Форобий фалсафасининг асосий моҳияти тавҳид таълимотини исботлашдир, дейди. У бошқа мутафаккирларнинг ҳам ноисломий қарашларидан кўз юмади 6 . Ҳолбуки ислом фалсафасининг ўзида мутакаллимлар, мутазилийлар, ботинийлар ўзаро аёвсиз курашганлар. Яна шу муаллиф ёзади: “Ислом дунёсида Ўрта аср Европасидан фарқли ўлароқ дин ва илм, эътиқод ва моддий дунё амалиёти аро ҳеч қачон жиддий зиддиятлар бўлган эмас, чунки исломда у дунё ва бу дунё саодати уйғунликда қаралади, уларни бир-бирига зид кўрсатилиши мақбул топилмайди” 7 . Бизнингча, бу мулоҳазалар тарихий ҳақиқатга тўғри келмайди. Мутазилийларнинг қувғин қилиниши ва ўлдирилиши, Ғаззолийнинг табиатшунос ва файласуфларни танқиди каби жараёнлар бунинг исботидир. Исломни илмпарвар дин эканлигини тан олувчи Абдуқодир Зоҳидий ёзади: “... маълумки, халифа Мутаваккил даврида (847-861) марказда ақл ва мантиқ тарафдорлари, қадарийлар, мутазилийлар, табиатшунослар, эркин фикрловчи олимлар, файласуфлар, бидъатчи мазҳаблар тарафдорлари расмий диний мафкуранинг таъқиби ва қувғинига учраган эдилар. Мутаваккилнинг махсус буйруғи билан аввал Қуръон тўғрисидаги ҳар қандай баҳсларга чек қўйилган бўлса, кейинчалик Қуръонни яратилган дейишга журъат этадиган ҳар қандай киши кофир ва ўлимга маҳкум деб эълон қилинган эди. 2 Иқтибос олинди: Религия в истории и культуре.М.: ЮНИТИ, 2000, 67-бет 6 М. Имомназаров. Миллий маънавиятимизнинг такомил босқичлари. Т.: “ ”, 200.. , - бет 7 М. Имомназаров . Ислом ва маънавий камолот босқичлари// Ислом.: бағрикенглик ва мутаассиблик. Т- 1998, 95-бет

Фалсафа, илм-фанга қизиқиш, илмий тадқиқотлар олиб боришга нисбатан жоҳилларча душманлик руҳи шу қадар кучли эдики, бу соҳаларга оид китобларни олиб юриш ёки уни уйда сақлаш ҳаёт учун хавфли бўлиб қолди. 892 йилда эса қўл ёзма кўчирувчи касбидаги кишилар ва китобфурушларни илоҳиёт (Калом), диалектика (жадалийя) фалсафа ва мантиққа оид китобларни кўчирмаслик ва сотмаслик ҳақида қасам ичириш ҳақида буйруқ чиқарилди. Бу реакциянинг асосий тиғи Арасту фалсафасига, табиатшунослик фанлари ва мантиқни ўрганишга қарши қаратилган эди. Бу фанлар эркин фикрлилик кучайишининг бош сабабчилари эди. Шунинг учун улар Арасту ва унинг мусулмон издошларининг фалсафа, мантиққа доир асарларини, шарҳ ва тадқиқотларини йиғиштириб олдилар, омма олдида намойишкарона ёндирдилар, уларнинг ўзларини таъқиб ва қувғин қилдилар, зиндонларга ташладилар” 1 . Диний фалсафий таълимотлар билимдони Шаҳризурий бундай деб ёзади: “Фалсафа-бу бузилиш ва ақлсизлик манбаидир, ожизлик ва адашишнинг асосидир, диндан чиқарадиган ва бидъатга юз тутиладиган жойдир. Мантиқ эса фалсафа остонасидир; ёмонлик остонаси ёмонликдир. Шунинг учун ҳам уни ўрганиш ва ундан таълим беришга қозикалон томонидан рухсат йўқ... агарда кимда ким файласуфлар ақидаларига очиқдан очиқ эътиқод қилса, уларни ўлдириш ёки бўйсунишга мажбур қилиш керак, токи уларнинг фанларидан асар қолмасин” 2 . Бундай сиёсий вазиятда диний ва дунёвий қарашлар, мафкуралар ўртасидаги кураш, ҳур фикрлилик Шарқ, хусусан ислом мамлакатлари мутафаккирлари қарашларида ҳам намоён бўлди. Уларнинг таълимотларида дуализм, деизм, пантеизм таълимотларининг унсурларини учратамиз. Буюк аждодларимиз диний таълимотларни ақл ва мантиқ нуқтаи назардан таҳлил қилиш билан бир қаторда ўзларининг эркин фикрларини ҳам айтиш имкониятларини топганлар. Албатта уларга мустабид тузумнинг жанговар атеизм ҳукмронлиги давридаги каби атеизм ёрлиғини осиш тўғри эмас. Бироқ уларнинг гоҳ очиқ, гоҳ яширин диний таълимотга, ҳукмрон диний 1 А. Зоҳидий. Туркистонда ўрта аср араб-мусулмон маданияти, 32-бет. 2

мафкурага зид қарашларидан, ҳур фикрлилик ғоялардан кўз юмиб, бу ғояларни ислом дини тараққиётининг бир босқичи сифатида талқин қилиш ҳам, бизнингча, бир томонламаликдан холи эмас. Шу ўринда яна масалага қайтиб, Ар-Розий, Умар Хайём ва бошқаларнинг қарашларини эслайлик. Закариё ар-Розий тиббий фанлар (тиббиёт, химия ва б.) ва фалсафага оид кўплаб асарлар ёзиб, уларда ўша давр мафкураси талабларига мос келмайдиган қарашларини ҳам ифода этди. У ҳаракатнинг манбаини нарсаларнинг ўз ичидан қидирган, жон ва таннинг бирлиги тўғрисидаги қоидани олға сурган. Шунингдек у “Моҳорил ал-анбиё” (“Пайғамбарларнинг найранглари”) ва “Хиёл ал-мутанабия” (Соҳта пайғамбарларнинг ҳийлалари) асарларини ёзиб, пайғамбарлар ва руҳонийларнинг фирибгарлик ва алдамчиликларини фош этди, диний таълимотларнинг ҳаёт вақелигига зидлигини таъкидлади, диний йўналишлар ва мазҳабларнинг кишилар ўртасига адоват соладиган, ҳатто урушларга сабаб бўладиган зарари ҳақида, кишиларнинг тенглиги ҳақидаги ғояларни, диний китобларнинг мазмунсизлиги ҳақида эркин фикрларини баён қилди. Албатта бундай қарашлар ислом мутаассибчиларини бефарқ қолдирмади. Ар-Розийни ҳур фикрлари учун уни кофирликда айиблаганлар, унинг ғояларини рад қилиш учун махсус асарлар ёзганлар. Лекин у даҳрийлик, ҳур фикрлилик, дунёвий маданият, маърифатчилик рамзи бўлиб қолаверган ва ҳатто ўрта асрлардаги энг изчил, илмий холис Беруний, Ибн Сино, Носир Хусрав, Умар Хайём, Насриддин Тусий каби мутафаккирлар ҳам диний мутаассиблар ғазаби ва таъқибидан қўрқиб, Розийнинг номини ўз асарларида эҳтиёткорлик билан, ёқламаётгандек қилиб тилга олиб ўтганлар. Умар Хайёмнинг ўнлаб рубоийлари кўпчиликка маълумки, улардаги диний таълимотдаги зиддиятларни очиб ташлайди, дунёвий ҳаётда лаззатланишни тарғиб қилади, мистик-аскетик ғояларга қарши чиқади. Унинг дунёқараши натуралистик пантеизмга мойил эди.

Биз юқорида эслатилган ислом мамлакатларида етишиб чиққан мутафаккирларни атеистлар сифатида (Совет даврида бўлган каби) талқин қилинишига қаршимиз, албатта. Бироқ уларнинг ҳукмрон дунёқараш ва мафкурага зид фикрларини диний таълимотни ривожлантириш оқибати деб талқин қилиниши билан ҳам чиқиша олмаймиз. Бу билан айтмоқчимизки, ўрта асрлар ислом дунёсида ҳам диний ва дунёвий таълимотлар, мафкуралар ўртасида илмий, фалсафий, бадиий, сиёсий соҳаларда гоҳ очиқ, гоҳ яширин аёвсиз кураш кетган, бу кураш тараққиёт талабларига мос равишда уларда турли янги таълимотларни вужудга келтирган. Исломдаги мазҳаблар, ислом фалсафаси йўналишлари улар ўртасидаги кураш (мутакаллимлар, мутазилалар, исмоилийлар, ботинийлар, ашъорийлар, мотуридийлар, суфийлар ва б.) диний тафаккур, мафкура ривожига катта ҳисса бўлиб қўшилди. Шу билан бирга фалсафада ҳур фикрлилик, пантеистик, деистик,дуалистик руҳдаги йўналишлар гоҳ очиқ, гоҳ яширин дунёвий таълимот ва мафкураларни янги босқичга кўтарди ва диний мафкуралар такомилига ҳам таъсир қилди. Диний мафкура ўзига зид келувчи таълимот ва мутафаккирларга ҳам ғоявий, ҳам сиёсий майдонда кураш олиб борди. Яна бир ҳарактерли мисол: “Берунийнинг ўзи Маҳмуд Ғазнавий томонидан, унинг босқинчилик юришлари, мустабидлик сиёсатини, аксилисломий чиқишларни аёвсиз бостириш, бошқа динга ва бидъатчи таълимотлар, мазҳаблар тарафдорини минг-минглаб ўлдириб, ўтда ёқиб юборганлигини оқлаш, унинг қудратини мақташ учун мажбур қилинган эди. Беруний бунда қаттол сиёсатни оқлаш у ёқда турсин, умрининг охиригача илм-фан, фалсафа, табиатшунослик, рационализм ва инсонпарварлик ғояларга содиқ қолди. Ривоят қилишларича, Беруний ана шу сабабларга кўра Ғазнавий томонидан бир неча маротаба ўлимга ҳукм қилинган” 1 . Ижтимоий ҳаёт соҳаларида диний ва дунёвий мафкураларнинг муносабати ўзига хос хусусиятларга эга. Ижтимоий ривожланишнинг узоқ ва мураккаб жараёни, ундаги ўзгаришлар диний мафкурада акс этиб келган. 1 А. Зоҳидий. Туркистонда араб-мусулмон маданияти. 33-бет.

Қабилавий динларда жамиятнинг келиб чиқиши, қонун, қоида, нормалар турли тотемларга, илоҳий кучларга, афсонавий қаҳромонларга боғлиқ ҳолда талқин қилинган. Кишиларнинг жамиятдаги иқтисодий, сиёсий мавқеи жиҳатидан турли гуруҳларга ажралиши, давлатнинг вужудга келиши миллий давлат динларида ўз ифодасини топди. Бойлик ва камбағаллик, ҳокимлик ва бўйсуниш муносабатлари худо томонидан белгиланганлиги ғояси қарор топди. Диний мафкуралар асосан сиёсатга хизмат қилиб, ўрнатилган норма, тартиб, қонун-қоидаларга диний тус бердилар. Ўрта асрларда диний мафкура ва давлат шундай чирмашиб кетдики, натижада улар жамиятни бошқаришда янги кучга айланди, теократик давлатлар вужудга келди. Моҳиятан дунёвий бўлган тартиб, қоидаларга диний тус берилиб, улар ҳимоя қилинди. Диний нормалар бир вақтнинг ўзида ҳуқуқ нормаларига айланди. Бироқ бу соҳада ҳам диний ва дунёвий мафкуралар ўртасида турли шаклларда кураш борди. Ирода эркинлиги Қуръоннинг яратилиши ва бошқа масалаларда мутакаллимлар ва мутазалийлар ўртасидаги, турли оқимлар ва мазҳаблар ўртасидаги курашда дунёвийлик, рационализм, реал ҳаётий эҳтиёж ва талабларнинг ифодаси бўлиб ўз аксини топган. Ижтимоий-сиёсий, фалсафий таълимотларда янги-янги дунёвий қарашлар, ғоялар олға сурилди. Форобийнинг идеал жамият, ҳукмдор, комил инсон ҳақидаги қарашлари, у билан боғлиқ кейинчалик ривожлантирилган ғоялар моҳиятан дунёвий ҳарактерда эди. Фатализм, жамият тартиб-қоидаларнинг худо томонидан белгиланганлиги ва абадийлиги ҳақидаги ғояларга зид қарашлар кучайиб борди. Золим подшолар, мунофиқ шайхлар, адолатсизлик ҳақида олға сурилган мулоҳазалар жамият тузилиши, ундаги тартиблар одамларнинг ўз фаолияти эканлиги, жамиятнинг қандай бўлиши одамларга боғлиқ эканлиги ҳақидаги қарашларга олиб келди. Айниқса жамият секулярлашуви, фан ривожи кучайиши билан бир қаторда ижтимоий жараёнлар ҳақида қатор дунёвий қарашлар вужудга келди. Фуқаролик жамияти, давлатнинг вужудга келиши ва моҳияти, инсон эркинлиги, ижтимоий қонунлар ҳақида ғоялар тарқала бошлади. Мусулмон дунёсида бундай қарашлар диний мафкура

билан кескин зиддиятларсиз кечган бўлса, ғарбда атеизм билан боғлиқ ҳолда, диний қарашларга ошкора қарши ҳолда ривожлантирилди. Ижтимоий ҳаёт масаласида сиёсий-иқтисодий мазмундаги мафкуралар билан диний мафкура ўртасида кураш фан ва дин ўртасидаги кураш каби кескинлик касб этмади. Чунки бу масалалар кундалик ҳаёт муаммолари, иқтисодий-сиёсий муносабатлар билан боғлиқ бўлиб, кучли ижтимоий таянчга эга эди. Саноат ривожи билан боғлиқ жамиятдаги ўзгаришлар диннинг ҳам ижтимоий ривожланиш жараёнларига мослашишга олиб келди. Христиан динида протестантизм капиталистик муносабатларнинг шаклланишида ижобий аҳамият касб этди. иккинчидан, бу ўзгаришлар дунёнинг диний манзарасига фан кашфиётлари каби кескин зарба бермас эди. Учинчидан, ижтимоий соҳада диннинг асосий тамойилларидан воз кечмасдан янги ижтимоий назарияларга мослашиш мумкин эди. Масалан, демократия, ҳуқуқий тенглик, инсон эркинлиги каби масалалар муқаддас китоблар ва бошқа диний манбалар асосида талқин қилиниши диннинг сақланиб қолишига имкон берар эди. Лекин дунёқарашнинг туб диний тамойилларига зарар етмади, креоционизм, тақдир, теология диний ғоялари жамиятни, унинг шаклланиши, ривожланиш жараёнларини тушунтиришда давом этди. Худо дунёни, инсонни яратган, жамият ривожи Худонинг иродасига кўра давом этади, жамият худо томонидан дастлабки одам яратилишидан бошланган каби ғояларга турли ижтимоий-сиёсий мафкуралар бевосита дахл қилмади. XIX асрнинг охири ва XX асрда секуляризация жараёни чуқурлашуви, диннинг давлатдан ажралиши диний ва дунёвий мафкуралар курашининг ҳарактерига катта таъсир кўрсатди. Христиан дунёсида диний мафкура сиёсий, иқтисодий масалаларда дунёвий мафкуралар билан амалий курашга киришмади. Бироқ жамият ва инсоннинг реал, долзарб муаммоларига мослашган ҳолда ўз нуқтаи назарини сақлаб қолмоқда, хилма-хил ижтимоий вазиятларга, иқтисодий, сиёсий, ҳарбий, маданий, давлатлараро муносабатлар масалаларида ўз диний баҳосини ифода қилмоқда. Ҳозирги даврда улар одамлар томонидан дунёқарашларни эркин танлаш ҳуқуқини тан

олиб, турли диний ва дунёвий мафкураларни (шу жумладан атеистик) мунозарага чақирмоқдалар. Инсоннинг мавжудлиги, унга муносиб яшаш шароити яратиш, ҳар бир кишининг цивилизация ютуқларидан фойдаланиш ҳуқуқи, маданият ва таълимга имконият бериш вазифаларининг тан олиниши бундай бирлашувга асос бўлмоқда. Исломий мамлакатларда эса сиёсий-иқтисодий, маданий-маънавий масалалар вазияти ўзига хос кўринишга эга. Бу мамлакатларнинг барча муаммоларини шариат қоидалари асосида ҳал қилиш учун уринаётган гуруҳлар катта таъсир доирасига эга. Улар фуқаролик жамияти, демократия, тинчлик, тараққиёт ҳақидаги ҳозирги замон эришган ютуқларни тан оладилар ва уларни амалга оширишнинг алоҳида, исломий йўлини маъқуллайдилар, уларга диний мазмун бериб, ислом мафкурасини ягона тўғри йўл деб биладилар. Бироқ ҳозирги замон ислом мафкураси турли мамлакатларда турлича қарор топаётганлиги ҳам бугунги куннинг реал манзарасидир. Дунёвий мафкуранинг муҳим таянчлари реал воқелик, ҳаётий эҳтиёж ва имкониятлар билан бирга илмий билимлардир. Фан дунёвий мафкура шаклланиши ва ривожланишида алоҳида ўрин тутади. У бевосита мафкура бўлмаса-да, унинг мазмунини, ҳарактерини белгилашда ўта муҳим. Фан кашфиётларининг талқини эса мафкуравий ҳарактерга эга. Диний ва дунёвий мафкура ўртасидаги кураш фанга бўлган муносабатда яққол намоён бўлади. Христиан мафкурасининг янги даврда фанга, ҳур фикрлиликка қарши кураши адабиётларда етарли ёритилган. Шу сабаб айрим маълумотларни эслаб ўтиш билан чекланамиз. Ўрта асрларда ҳукмрон дунёқараш, мафкура сифатида шаклланиб бўлган диний уюшма, юқорида таъкидланганидек, ижтимоий ҳаётнинг ҳамма соҳасига ҳукмронлик қилди, дин ҳақиқатларнинг ўзгармас, ягона тўғри, абадий мезони деб билади. Бироқ роционализмга асосланган фан ютуқлари дунёнинг диний тасаввурларига зид кела бошлади. Христиан мафкурачилари диний таълимотга зид бўлган билимларини тақиқлашга, тўхтатишга уриндилар. Марсель Каше ўзининг “Ижтимоий тарих” китобининг 2-томида қуйидаги фактларни келтиради: “Бу даврда

ортодоксал фикрга қарши бўлган, яъни Папа буйруқларини бузган беш млн. киши жазоланди. Улар дорларга осилдилар, яна чуқур зиндонларга ташландилар. 18 йилда, 1481 йилдан 1499 йилгача цивилизация 1020 кишини тириклай ёндирди, 6860 кишини арралаб бўлакларга бўлиб ташлади, 97023 кишини ўлгунча қийнади” 1 . Виктор Гюго “Эркин тафаккур тарихи” китобида қуйидаги маълумотларни келтирган: “Черковнинг ҳақиқий тарихи китоб бетларида эмас, балки расмий каналларнинг қаторлари орасида ўқилади. Черков Тарнилини “Юлдузлар ўзларининг маълум траекторияларидан тушиб кетмайди” деганлиги учун деярли ўлгунча калтаклади. Келигленда “Ердан ташқари чексиз дунёлар мавжуд” деганлиги учун черков томонидан 27 марта турмага ташланди. Гарви танада қон артериялари ва вена бўйлаб айланишини исбот қилгани учун жазоланди. Черков Галелейни эски ва янги аҳд назарияларига зид келувчи ер қуёш атрофида айланади дегани учун турмага ташланди. Христофор Колумбни Павел эслатмаган ерни очганлиги учун турмага ташланди” 8 . Бироқ ақлга, мантиққа, реал тажрибага асосланган, жамият тараққиётига хизмат қилувчи фанни тўхтатиб бўлмас эди. Европада XIII асрдан бошлаб фан ўз қаддини тиклай бошлади, айниқса Ренессеанс, Реформация ва Маърифатпарварлик даврида кучайди. Реформация Европада черков бирлигини барбод қилди, XVII асрга келиб клериокализмга қарши чиқишлар ўзининг юқори нуқтасига етди, атеизмнинг янги концепцияларига замин ҳозирлади. Черков дунёвий давлатдан ажратилди, барча имтиёзлардан маҳрум бўлди, дунёвий ҳаётдан сиқиб чиқарила бошланди. Диний мафкура қутулиб қолишининг биргина йўли бор эди: диний таълимотнинг замон кишилари қабул қиладиган даражада ўзгартиришди. Шунинг учун дин, черков эркин фикр ва фан билан конфликтда жамиятда, илмий қарашларда кечаётган ўзгаришларини ҳисобга олиб тараққий қилишга мажбур бўлди. Христиан дунёсида дин ва черков ўзгарди ва ўзгармоқда, диний концепцияларни 1 Иқтибос олинди. Сайид Муттабаоба. Рукни Лари. Западная цивилизация глазами мусулманина, 32 б. 8 Иқтибос олинди. Сайид Муттабаоба. Рукни Лари. Западная цивилизация глазами мусулманина, 33 б.

ривожлантирмоқда, ўтмишдаги ноинсоний, бир томонлама нуқтаи назаридан воз кечмоқдалар. Католик черкови Ватикан соборларида, Рим Папасининг чиқишларида Инквизиция даврида ноҳақ қувғинларни, хатоларни тан олди ва кечирим сўради. II- Ватикан соборидаёқ (1962 – 1965 й) ўша даврдаги папа Иоан XXIII чиқишларида католик черковини ўтмиш меросдан озод қилишга уриниши намоён бўлди. Юқоридаги қисқача тарихий обзордан кўринадики, диний ва дунёвий мафкуралар азалдан бир-бирлари билан курашиб келган. Улар ўртасидаги муносабат уларнинг жамиятда, инсон ақлини эгаллашдаги мавқеи билан белгиланган. Улар биргаликда ривожланган, улар ўртасидаги зиддият, кураш ҳеч қачон сўнмаган, давр талабларига мос ҳолда турли шаклларда, кўринишларда давом этган. Диний ва эркин фикр ўртасидаги муносабат ўзгариб борган. Диний ва ҳурфикрлилик ҳар бири ўзича ўз тилларида ғоя ва нуқтаи назарларини ифода қилганлар. Улар цивилизациянинг маънавий қадриятларини, кишиларнинг умумий нуқтаи назар ва ишонч-эътиқодларини, инсон ҳаётининг маънавий мазмунини, яшаш учун рағбатни беришга уринганлар. Тарихий жиҳатдан дин маънавий қадриятларнинг, кишиларнинг ғоя ва ҳиссиётларининг дастлабки ифодаси бўлганлиги, нодиний (айниқса илмий) билимлар қадимги давр маданиятида, ижтимоий ҳаётда етарли таъсир кучига эга бўлмаганлиги учун диний мафкура узоқ давр ҳукмронлик қилиб келди. Диний ва дунёвий мафкураларнинг моҳиятан қарама – қаршилиги, бир – бирини инкор қилиши ва улар ўртасидаги курашнинг ўзига хос, ҳал қилувчи даражада бўлиши айниқса дин ва фан ўртасидаги курашда яққол намоён бўлган. Дин ва фаннинг оламга бўлган муносабати, уни акс эттиришдаги тафовутларини ўйлаб кўрайлик. Улардаги принципиал фарқлар оқибатда бир – бирларини инкор қилишга, ўзаро курашишга, бу кураш жараёнида ривожланишига олиб келади.

Дин худонинг ва қатор диний догмаларни, борлиқнинг сирларини билиб бўлмаслигини важ қилиб, уларни кўр–кўрона қабул қилишга ундайди. Фан эса дунёни ва ундаги ҳодисаларни билиш мумкинлигидан келиб чиқади. Диний эътиқод асосан ҳиссиётларга асосланади. Илмий фаолият эса ақлга, мантиқ қоидаларига асосланиб ишончли фактларни қайд қилиши, ахборотлар излаш, табиат сирларини хақиқий шароит ва сабабларини тушунтиришга асосланади. Диний тажриба сиғиниш ва бошқа диний ҳиссиётлар орқали амалга ошади. Илмий тажрибага эса эмоция ва ҳиссиётларнинг ҳатто ихтиёрсиз таъсиридан холи бўлишини тақазо қилади. Дин инсон билимини субъктив соҳасига йўналган бўлиб, диний ҳатти – ҳаракатлар орқали ўзини ва дунёни ўзлаштиради. Фан эса воқеликнинг ва инсоннинг ички дунёсини обеъктив тарзда уларни ҳолисона, ташқаридан, субъектив қобиқлардан тозаланган ҳолда олиб қарайди. Дин “Муқаддас китоб”ларга (догмаларга, пайғамбарлар ва черков муқаддас оталарнинг сўзларига) асосланиб, дунёни тушунтиришга уринади. Диндор улардан шубҳаланиши, танқид қилиши тақиқланади. Дунёни илмий тушуниш эса танқидий ҳарактерга эга. Шубҳаланиш – олимнинг бурчи, танқидийлик эса тафаккур усулидир. Диний ва дунёвий мафкураларнинг ўзаро муносабати айниқса фаннинг мавқеи билан белгиланган, бу муносабат, курашни турли босқичларга, даврларга бўлиш мумкин: 1. Қадимги давр. Бу даврнинг ўзида бирқанча босқичлар диний ва дунёвий мафкуралар муносабатининг ўзига ҳослиги билан ажралиб туради: а) диний ва дунёвий мафкураларнинг шаклланиш босқичи. Бу босқич дин инсоннинг мифологик, тажрибавий (дунёвий) билимларига асосланиб шаклланган, уларни маълум манфаатлар асосида қисман тизимга солишга уринган. Илмий билим унсурлари унинг таркибига кирган. Ҳур фикрлилик (атеизм), турли қарашлар ўртасидаги зиддият диний қарашларга катта таҳдид солганлиги учун ўзаро кураш кескин кўриниш олмаган; б) илмий фалсафий билимларнинг мустақил қиёфа касб этиш босқичи. Бу босқичда мантиққа, ақлга асосланган, дунёнинг моҳияти, табиат ходисаларини тушунтириб

берувчи дунёвий билимлар шакллана бошлади, дунёвий билимлар йўналишлари, мактаблари вужудга келди. Антик даврдаги грек фалсафасини унинг чўққиси ҳисоблаш мумкин. Диний мафкура асосан политеистик динларига асосланган бўлиб, ҳилма – хил эди. Бу босқичда фан ва фалсафанинг хур фикрлиликнинг ривожланиши диний мафкурага зид бўлсада, уларни тақиқлаш, йўқ қилиш учун динда ижтимоий куч, имконият, зарурият йўқ эди. Илмий – фалсафий фикрлар ақлий, мантиқий омилнинг кучайишича, табиат ҳодисаларини асосли равишда тушунтиришга уриниб, жамиятнинг маънавий такомилига туртки бўлди. Диний мафкура эса унга қарши курашда кейинги эволюциясига асос яратди, хур фикрлиликни чеклашга имкон қадар ҳаракат қилди. Қадимги Грецияда ҳам диний мафкура ғоялари инкор қилинган, мавқесига хавф туғилган тақдирда ҳур фикрлилик, илмий, фалсафий ғоя вакиллари қувғин қилинди. Суқрот фикрлари туфайли ўлимга маҳкум бўлди. Айримлар бошқа шаҳар давлатлардан паноҳ топдилар. 2. Ўрта асрлар даври. Бу даврнинг юқорида қисқача таснифи берилган эди. Қўшимча қилиб шуни айтиш мумкинки, ўрта асрларда диний ва дунёвий мафкураларнинг кураши ғарбда ва шарқда ўзига хос хусусиятларга эга бўлган. Шарқда фалсафий, илмий, диний қарашлар қоришиб кетганлиги, турли диний фалсафий оқимларнинг кўплиги ва уларнинг ўзига хослиги, тарихий – миллий анъаналарининг мустаҳкам илдиз отганлиги ва бошқа шарқона хусусиятлар ўзаро курашда ҳам ифодаланади. Масалан, ўрта асрда хитойда дин пешволари алхимия, астрономия, геомантия, тиббиёт билан шуғулландилар ва маълум муваффақиятларга эришдилар. (порохни, компасни кашф этдилар, тиббиётни ривожлантирдилар) Хитой ва Ҳиндистонда диний ва фалсафий тизимларнинг бир – бирига ўзаро таъсири кечди. Бироқ диний дунёқарашни барбод қилувчи, жамият тараққиётида мустахкам мавқе эгалловчи чинакам маънода фан вужудга келмади, қилинган кашфиётлар ҳам назарий жиҳатдан англанмасдан, жамият тараққиётига таъсир кўрсатмади. Диний дунёқараш ва мафкурага қарши, уни барбод қилувчи дунёвий, илмий билимлар етарли

бўлмаганлиги, учун ҳам дин ва дунёвий билимлар ўртасидаги кураш яққоллик касб этмади. 3. Уйғониш даври. Бу давр маданияти дунёвий ҳарактер касб эта бошлади, инсон шахси маданият марказига қўйилди. Инсоннинг донишмандлигини табиатни билишда кўрдилар, табиатшунослик юқори ўринга кўтарилди. Табиатшунослик дунё хақидаги диний тасаввурларга, диний космологияга зарба берган бўлса, адабиёт ва санъат инсон ҳақидаги диний тасаввурларга қарши дунёвий ғояларни олға сурди. Фан ютуқларини фалсафий умумлаштириш, атеистик қабул қилиш жараёни кечди. Леонардо да Винчи, Н.Коперник, Галилео Галилей, Бернардо Телезио ва бошқалар фаолияти, диний мафкураларнинг ўз мавқесини сақлаб қолиш учун кураш адабиётларда етарли ифодасини топган. Бу даврда инсон ақлининг, тафаккурининг кучига ишонч тикланди. 4. Янги давр. Диний дунёқарашни инкор қилувчи материалистик, атеистик, илмий дунёқараш юқори нуқтага кўтарилди. Янги шаклланган мафкуравий қарашлар динга муросасиз бўлиб, уни ҳар томонлама яксон қилишга киришди. 5. Ҳозирги давр. (XX аср ва XXI аср бошлари) жамиятнинг иқтисодий ва маданий даражаси юксалиши индустриал ривожланган мамлакатлар халқлари динга катта эҳтиёж сезмадилар, кундалик ҳаётнинг муҳим омилларини тушунтиришда ҳатто диний омил ортиқча бўлиб қолди. Диний мафкура фан ва индустриал ютуқларга мослашишга қай даражада интилишмасин, ўз инқирозини тўхтатолмади. Диний мафкура ҳозирги даврда турли йўналишларда ижтимоий ҳаётда сақланиб қолиши учун уринмоқда. Албатта диний мафкурада ўзгариш ва янгиланиш жараёни ҳар доим кечган. Аммо ҳозирги даврда диний мафкуранинг эволюцияси ва тараққиёти дунёвий мафкурага қарши кураш қатор ўзига хос хусусиятларга эга. Бу ерда кураш тўхтаб қолмаганлигини, янги – янги шаклларда давом этаётгани таъкидлаш билан чекланамиз.

Похожие

Шахс ва жамият муносабатлари масаласининг дунёвий ва диний талкини

Шахс ва жамият муносабатлари масаласининг дунёвий ва диний талкини

Жамият ривожида миллий истиқлол ғояси ва мафкуранинг ўрни

Дунёвий ва диний тамойиллар узаро уйгунлигининг инсон маънавиятидаги урни

Тарихий тараққиёт ва унинг ғоявий - мафкуравий мезонлари