Миллий гоя ва мафкуранинг дунёвий мазмуни ва уни такомиллаштириш кафолатлари - Философия - Рефераты

Миллий гоя ва мафкуранинг дунёвий мазмуни ва уни такомиллаштириш кафолатлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

125.5 KB

М иллий ғоя ва мафкуранинг ду н ёвий мазмуни ва уни такомиллаштириш кафолатлари Миллий истиқлол ғояси тушунчаси аслида, халқимизниниг бугунги кунда келиб чиққан орзу истаклари бўлиб қолмасдан у тарихий тараққиётнинг барча даврларида, ҳам ўша давр иштимоий муҳит талаблари асосида юзага қалқиб чиққан, ҳалқимизни доимо хушёрликка чорловчи, такомилликка ундовчи, кишиларнинг рухий ҳолатини ўзида мужассамлаштирувчи залворли фикрлар тизимидан иборат бўлиб келганлигини Ватанимиз тарихи орқали ўз исботини топган ҳақиқатдир. Ваҳоланки, миллий истиқлол ғояларининг ўзи ҳам тарихий жараёнларда ўз исботни топган, мазкур ғоялар тизимининг зарурий ҳалқасини ташкил этади. Чунки, Миллий истиқлол ғояларининг тарихий илдизлари ҳам чуқур бўлиб, бу илдизлар орқали ўзининг ҳаётийлигини амалда тасдиқлаш учун ўта зарур элементлар билан мазкур ғояларнинг яшовчанлигини таъминлайди. Умуман олганда Миллий истиқлол мафкурасининг таркибига кирувчи ғоялар моҳиятан бир бўлиб фақат улар ҳар бир давр ижтимоий муҳити талабларига жавоб бераоладиган мазмун ва шакл орқали намоён бўла боради. Масалан: Миллий истиқлол мафкурасининг бош ғояси ўз мохиятига кўра Мустақилликни мустаҳкамлаш, фаровон ҳаётни барпо этиш, эркинлик ва озодликни тараннум этувчи фикрларни мужассамлаштиради. Аслида, ўз моҳиятига кўра бундай ғоялар ижтимоий тараққиётнинг барча даврларида мавжуд бўлиб турли тарихий босқичларда ўз даври ижтимоий мухит талабларидан келиб чиқиб, ўша даврга хос услуб ва тушунчалар орқали конкрет мазмунга эга бўлади. Конкрет тарихий шароитларга хос бўлан ижтимоий талаблар эса ўша давр жамиятининг табиий муҳит билан ўзаро алоқадорлигидаги ўзига хослик, кишиларнинг теварак атрофдаги нарса ва ходисаларга бўлган алоҳида муносабатлар тизимининг шаклланишидан келиб чиқади. Ўзига хос

муносабатлар тизимини яратган халқ тафаккурида мазкур муносабатлар тизими асосида дунёни янгича англаш жараёни шаклланаётганлигидан дарак беради. Бу эса миллий истиқлол мафкурасининг таркибига кирувчи ғояларнинг объектив ҳарактерини, тарихий илдизларини очиб беришга хизмат қилади. Тарихан шаклланган ҳар қандай ғоя муайян ижтимоий гуруҳлар манфатларини ифода этувчи ғоялар тизимининг таркибига киради. Шунинг учун ҳам худудимизда узоқ ўтмишда яшаб ўтган аждодларимизни ҳаракатга келтирган, муайян муштарак манфаатлар томон сафарбар этаолган ғоялар ҳам жамиятнинг ўша давр стратегик мақсадларини ифода этувчи ижтимоий ходиса сифатида дунёга келади. Ижтимоий талаблар орқали юзага чиққан ғоялар алохида субъектлар ёки ижтимоий гуруҳларнинг хохиш, иродасига боғлиқ бўлмасдан объектив мазмунга эга бўлади. Чунки, мазкур ғояларни келтириб чиқарувчи сабабларнинг ўзи ҳам кишиларнинг хоҳиш–иродасидан холи бўлиб, улар фақат алоҳида шахслар томонидан илғаб олинади ва системали баён қилиб берилади. Мисол тариқасида Ўрта Осиё халқларининг ёзма ёдгорлиги бўлган “Авесто” китобидаги “Дунё қарама–қарши томонларнинг кураш майдонидан иборат” деган бош ғоясининг келиб чиқиш сабабларига тухталиб ўтайлик. Нега шундай хулосага келинди. Энг қизиғи бундай ғоя айнан бизнинг минтақамиз халқлари томонидан таълимот даражасига кўтарилди. Ана шундай залворли фикрнинг туғилиш учун қандай сабаблар ва омиллар мавжуд эди? Бундай ғояларнинг келтириб чиқарувчи сабабларни биз шартли равишда икки гуруҳга бўламиз. Биринчиси, субъектга, хатто инсониятнинг хохиши ва иродасига боғлиқ бўлмаган объектив табиий шарт– шароитларнинг мавжудлиги. Унда ижтимоий муҳит эҳтиёжи орқали вужудга келган ғояларнинг ҳарактерини белгилаб берувчи омиллар бевосита табиий шарт-шароитлар билан боғлиқлиги назарда тутилади. Бундай омилларга

минтақамизнинг ўзига хос кескин континетал иқлимга эга эканлигидадир. Бундай кескин беқарор иқлим шароитини дунёнинг бошқа биронта нуқтасида учратиш, амримаҳол. Агар Хоразм воҳаси ва унга туташ ҳудудларда қаҳратон қиш 6-7 ойлар давом этишини, баъзи йилларда 30-40 градус совуқ бўлишини, Устюртда 50 градусга етишини эсласак, саротон ёз кунларида 40–50 градус иссиқлик оддий одатий холга айланиши ва бу ерларнинг иқлим шароитининг ўта кескин ўзгарувчанлиги кишиларнинг турмуш тарзига, ўзаро ахлоқий муносабатларига ва дунёни ўзига хос идрок этишларига таъсир қилмасдан иложи йўқ. Бир томони қақраб ётган сувсиз чўл ва саҳролар ўзида ҳаёт нишонларини жам этган намлик, ям - яшил воха сон-соноқсиз балиғи мўл кўллар билан тўқнашади. Баҳорда онда-сонда ёмғир шивалаб, қахратон қиш азобидан эндигина чиқиб нафасини бир зум ростлаб, ёзнинг жазирама иссиғига шайланаётган чўл ва сахрога Жайҳуннинг шифобахш лойқа суви билан ҳаёт олиб келинаётганлиги билан қахратон чўлнинг ўлик гавдасига жон киргизиб, бу ўлкада ҳаётнинг узлуксизлигини таъминлашга хизмат қилади. Шунинг учун ҳам Жуғрофий муҳитнинг одамларнинг хулқ–атворига, яшаш ва тафаккур усулларига, хатто одамларнинг бўйи, ранг, қиёфаларининг ўзгаришига ҳал қилувчи таъсири тўғрисидаги илк илмий–фалсафий қарашлар ҳам айнан ана шу беқарор ҳудудда вужудга келганлиги бежиз эмасдир. “Бу серхосил орол (воҳа) билан қутурган қум денгизи ўртасида ҳукмронлик учун азалий кураш бир нафас ҳам тўхтаган эмас. Унумдор тупроқ ва ранг-баранг ўсимликлар устига қум қуюни гирдибод бўлиб босиб келаверади. Аммо Ўкуз (Аму) дан мутасил оқиб келадиган ҳаётбахш сув қумни ивитиб, ҳосилдор қатламга айлантиради ва яна ўсимликлар барқ уриб яшнаб, ҳаёт ғалаба қилади. Қум бўронлари барибир қутуриб, яшил дунёни ютиб юборади. Бу муросасиз кураш гоҳ у, гоҳ бу томоннинг ғалабаси билан асрлардан бери давом этади” 1 . 1 Мак Га ҳан. Хиванинг истило қилиниши . – Т ., 2000 . 58–бет.

Дархақиқат, бирон-бир халқнинг туб манфатларини ўзида мужассам- лаштирувчи ғоялар ёки ғоялар тизими энг аввало ана шу халқ яшаётган худуднинг табиий шарт–шароитларининг ўзига хослигини ҳам муқаррар тарзда ўзида акс эттиришининг ўзини ҳам қайд қилиб ўтмоғимиз керак. Бугунги кунда Ўзбекистоннинг жўғрофий тутган ўрни кишиларнинг ҳоҳиш–иродасига боғлиқ бўлмаган холда мавжудлигини албатта инобатга олмоқ зарур. Шунингдек, табиий муҳит на фақат кишиларнинг қиёфаларига, балки ўша табиий муҳитда яшаётган кишиларнинг ўзаро муносабатларига ва бу муносабатлар натижасида қарор топадиган ижтимоий муҳит талабларига ҳам таъсир этувчи омилга айланади. Минтақамизда бошқа халқлар ва мамлакатларнинг қарор топганлиги, ўз навбатида бу халқлар ва мамлакатларнинг манфатлари билан ҳам ҳисоблашиш зарурлиги ҳам объектив шарт–шароитларнинг ажралмас таркибий қисмига айланганлигидан дарак беради. Миллий манфатларни ўзида ифода этувчи ғоялар муқаррар тарзда мамлакат ҳамда қўшни мамлакатлар ҳаётидаги ижтимоий барқарорлик ёки беқарорлик муҳитининг қарор топиши билан ҳам бевосита боғлиқдир. “Бир нарса равшанки, - деган эди Президентимиз бу борада, - барқарорлик ва жўғрофий–сиёсий мувозанат сақланиб қолган шароитдагина бу минтақа жўшқин ва собитқадам ривожланади, жаҳон ҳамжамияти учун муносиб шериклик бўла олади” 2 . Миллий истиқлол мафкураси таркибига кирувчи ғоялар, яна шунингдек, жамиятнинг бош стратегик мақсадларини ҳам ўзида мужассамлаштирган бўлиши шарт. Ўзбекистон истиқлол даврининг дастлабки йилларидаёқ ўзининг тараққиёт йўли қилиб дунёвий билимлар ва тасаввурларга асосланган ривожланиш йўли эканлигини дунёга эълон қилган эди. Дунёвий тараққиёт биринчидан мантиқ қонунлари ва қоидаларига мос келувчи билимларни ўз ичига қамраб олади; Иккинчидан эксперимент 2 Каримов И.А. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида. –Т., “Ўзбекистон ”, 1997. 9-бет.

таржибаларига асосланган хулосаларга таянган холда ўз ривожланишини давом этдириши кўзда тутилади; учинчидан эса, Инсоният томонидан тўпланган ҳаётий тажриба синовларига дош берган билимларга асосланиб ўз тараққиёт йўналишини белгилаб олиш назарда тутилади. Демак, шакллантирилаётган миллий истиқлол мафкураси ўз таркибига объектив ҳарактерга эга бўлган мантиқий қонунларга зид бўлмаган, эксперимент тажрибаларида синаб кўрилган билимларга ва инсониятнинг узоқ тарихий таржибаларидан ўтган билим ва малакаларига асосланган ғояларни ўз ичига қамраб олишини алоҳида таъкидлаб ўтиш ўта муҳим аҳамиятга эга. Дунёвий тараққиёт йўли фақатгина миллий тарихий тажрибаларга суяниб ўз ривожланишини давом этдириб бўлмаслигини тақозо этади. Унда жаҳон халқлари томонидан тўпланган билим ва малакаларга с уяниш устивор масалага айланади . Жумладан, табиатшунослик ва ижтимоий фанлар сохасидаги инсоният томонидан эришган ютуқларни ўзлаштириб олиб миллий тараққиётимиз учун маънавий пойдевор яратиш масаласи кун тартибига киритилади. Дунёвийлик тамойили мамлакат халқлари ҳаётида миллий, тарихий ва диний қадриятларимизга янгича муносабатлар тизимини яратиш зарурлигини келтириб чиқарди. Эндиликда миллий, тарихий ва диний анъана ва маросимларнинг барчаси қайта тикланиши керакми ёки миллатнинг кейинги тараққиётига асос бўлаоладиган, жамиятнинг бош стратегик мақсадларини амалга оширишга имкон туғдирадиган миллий меросимизни қайта тиклаш зарурми? деган хақли савол туғилган эди. Ўз даври ижтимоий мухити талабларига жавоб тариқасида қарор топган анана ва маросимларнинг барчаси ҳам миллатнинг келгуси тараққиёти учун пойдевор бўлаоладиган қадриятларга айланавермайди. Бир вақтлар қадим аждодларимизнинг маънавиятида мезон бўлиб хизмат қилган “Эзгу ният”, “Эзгу сўз” ва “Эзгу амалиёт” бирлиги тамойили на фақат ўша давр маънавияти учун, балки, барча давр маънавиятининг

такомиллашувига ҳам тамал тоши вазифасини ўташи мумкинлигини ҳисобга олиб уни қадриятларимиз тизимига қўшмоғимиз лозим. Лекин, шу билан бирга ҳар қандай диний тасаввурлар ва маросимлар дунёвий тараққиётга мос келаверади деган гап эмас. Дунёвий тараққиёт ўз навбатида диний тасаввурларни инкор этади деган фикр ҳам келиб чиқмайди. Бу ерда дунёвий демократик жамият ” дунёвийлик – дахрийлик эмас” тамойилига суянган ҳолда диний ташкилотларга муносабатда бўлиш назарда тутилади. Маълумки, ўтган асрнинг 70-йилларида ҳалқаро майдонда “ислом омили” деган тушунча кенг қўллана бошланди. Ислом тараққиёт йўлини дунёвий тараққиётга қарама – қарши қуйиб фаолият кўрсатаётган ташкилотларнинг бош мақсади ислом идеалларини қайта тиклаш, жамиятнинг туб асосларини яна ислом шариати қонун – қоидаларига мувофиқ қайта кўриб чиқишдан иборат қилиб белгилаб беришга ҳаракат қилишни ўзларининг бош мақсадларига айлантирдилар. У лар ғарб демократиясига қарама – қарши ўлароқ ўзларининг “ ислом демократияси ” и деали учун кураш олиб борабошлади. Идеал жамият сифатида 622 йил дан то 632 йилгача Муҳаммад алайҳиссалом томонидан бошқарилган Мадина давридаги мусулмон жамоаси намуна сифатида олинди. Мазкур мафкура нефтга бой араб мамлакатларидаги баъзи корчалонлар томонидан ҳам маънавий ҳамда иқтисодий жиҳатдан қўллаб – қувватланиб турилганлигини эслаб ўтиш кифояя. Оқибатда кам тараққий этган Африка ва Осиё мамлакатлари орасида бу мафкуранинг ташвиқат – тарғибот ишлари кучайтирилди. Афғонистонга совет қўшинларининг 1979 йил декабр ойида киритилиши эса бу мафкуранинг жозибасини янада оширишга хизмат қилди. Мустақилликнинг дастлабки кунлариданоқ мамлакат президенти олдида дунёвий ва ислом тараққиёт йўлидан бирини танлаб олиш масъулияти турар эди. Ҳақиқатдан ҳам “дин, шу жумладан, ислом дини ҳам минг йиллари давомида барқарор мавжуд бўлиб келганлигининг ўзидаёқ инсон

табиатида чуқур илдиз отганлигидан, унинг ўзига хос бўлган бир қанча вазифаларни адо этишидан далолат беради. Энг аввало, жамият, гуруҳ, алохида шахс маънавий ҳаётининг муайян сохаси бўлган дин умуминсоний ахлоқ меъёрларини ўзига сингдириб олган, уларни жонлантирган, ҳамма учун мажбурий ҳулқ – атвор қоидаларига айлантирган. Маданиятга катта таъсир кўрсатган. Инсоннинг одамлар билан баҳамжиҳат яшашига кўмакалашган ва кўмаклашмоқда” 3 . Дарҳақиқат, ислом динининг ҳалқимизнинг умуммиллий қадрият- ларига айланган жуда кўп фазилатлари шаклланишдаги аҳамияти беқиёс. Бунда шубҳа йўқ. Лекин, “Диний тизимнинг ўзи ижтимоий–иқтисодий муаммоларни ҳал қилишнинг самарали дастурларини таклиф қилишдан олис. Диний фундаменталистларнинг амалдаги динлар вужудга кела бошлаган дастлабки шарт–шароитларга қайтиш ҳақидаги даъватларини эса асосли ва реал чора деб ҳисоблаб бўлмайди” 4 дея ислом мутассиблари асосий бош ғояларининг яроқсиз эканлигини мантиқан асослаб берган эди юртбошимиз. Демак, мамлакатимиз ҳалқлари ҳаётида ислом динининг ўрни бениҳоя катта. Уни жамият ҳаётидан ажратиб бўлмайди”. Диннинг юксак ролини эътироф этиш билан бирга – деб давом этади Президентимиз, - диний дунёқараш тафаккурнинг, инсоннинг ўзини ўраб турган дунёга, ўзи каби одамларга муносабатинининг ягона усули бўлмаганлигини ҳам таъкидлаб зтиш зарурдир» 5 . Бундан шу нарса маълум бўладики, инсоният тарихида азал –азалдан диний мифологик ва дунёвий (фалсафий) тафаккур услуби ёнма–ён ривожланиб келган. Чунки ҳар хил қарашлар ва мафкураларнинг бўлиши, уларнинг ранг – баранглиги ҳамда уларнинг ўзаро рақобатлашиши жамият ҳаётининг тўлақонли ривожланишини таъминлаб берувчи манба бўлганлигини эсда тутмоқ керак. “Дунёвий фикр, дунёвий турмуш тарзи ҳам 3 Каримов И. ХХI аср бўсағасида -Т., «Ўзбекистон», 1997. 35 бет. 4 Ўша асар ….. 38 бет. 5 Ўша асар ….. 36 бет.

у (дин) билан ёнма – ён ва у билан тенг яшаш ҳуқуқига эга бўлган ҳолда ривожланиб келган”. “Зеро, - дея таъкидлайди Президентимиз ушбу фикрни давом эттириб, - фақат бир хил фикр юритувчи одамлардан таркиб топган жамият ўз ранг–баранглигини йўқотган бўлур эди” 6 . Президентимиз томонидан мамлакат келажагини белгилаб берувчи дунёвий тараққиёт йўли концепцияси француз маърифатпарварлари томонидан илгари сурилган динни жамият ҳаётидан чеккага суриб чиқаришни эмас балки дин жамият ҳаётининг ажралмас таркибий қисми эканлигини эътироф этадиган, жамиятда ўта муҳим вазифаларни бажарадиган ва ижтимоий тараққиётга хизмат қиладиган қудратли куч сифатида қабул қилади. Лекин, жамиятнинг кейинги ривожланиши асосан дунёвий фикрлашга кўпроқ боғлиқ эканлиги назарда тутилади. Бу борада И.Каримов Афлотуннинг ҳам, француз маърифатпарварларининг ҳам илгари сурган тараққиёт йўлига қараганда Абу Наср Фаробий фикрларига кўпроқ суянади. Агар ўрта аср давлатида раҳбар (ҳоким)га хос фазилатлар ўша давр ҳукмрон мафкурасининг алоҳида муҳим белгилари сифатида қайд қилинган бўлса, юртбошимиз томонидан илгари сурилган дунёвий тараққиёт концепциясида эса бу фазилатлар тараққиётнинг асосий омиллари тарзида тилга олинади. Мазкур тараққиёт йўлининг ўзига ҳослиги, биринчидан, диний ташкилотларга бошқа нодавлат ташкилотлар қаторида жамият ҳаётида ўзининг муносиб ўрнини эгаллашга имкон яратиш; иккинчидан, ижтимоий ҳаётда бошқа ташкилотлар томонидан амалга ошириш мумкин бўлмаган, фақатгина диний муассасалар уддасидан чиқиши мумкин бўлган ижтимоий вазифаларни амалда бажарилишлари учун шарт – шароитларни яратиб бериш, учунчидан Жамият тараққиётининг бош йўналишига дунёвий ьилимлар ва хулосаларни асос қилиб олиниши кўзда тутилади. Чунки XVII– XVIII асрдан бошлаб аввал Европа мамлакатлари, кейинчалик бутун дунё 6 Ўша асар ….. 36 бет.

мамлакатларининг ижтимоий–иқтисодий тараққиётини таъминлаб берган омил айнан дунёвий фанларнинг ютуқлари бўлганлиги ҳеч кимга сир эмас. Президентимиз томонидан шакллантирилган ва миллий истиқлол ғояси ва мафкурасининг ҳарактерини белгилаб берувчи дунёвий тараққиёт концепцияси; 1) миллий ўзига хосликка асосланишни; 2) жаҳон фалсафаси ва илмий тафаккур ютуқларига таянишни; 3) диний қадриятларимиз (Исломгача бўлган диний қадриятлар ҳам назарда тутилади) га алоҳида ҳурмат билан муносабатда бўлишни; 4) Ҳалқаро муносабатларда умуминсониятнинг муштарак манфаатлари устуворлигини эътироф этиш назарда тутилади. Лекин, дунёнинг ҳарактерини касб этувчи миллий истиқлол мафкураси ўз таркибига диний эҳтиросларни жунбишга келтириб, диндан сиёсий мақсадларда фойдаланишни мақсад қилиб қўйган ғояларни қабул қилаолмайди. Шунингдек, дунёвий тараққиётда жамиятдаги бирон-бир мафкуранинг ҳукмронлигига чек қўйилади. Умумҳалқ иродасини қонун даражасига кўтариш имконияти бўлган демокраратик сиёсий тизимнинг шаклланишига кенг имкониятлар ҳалқларнинг Фан – техника, ижтимоий – маданий ва бошқа соҳалардаги ютуқларини ўзлаштириб, жаҳон мамлакатлари тараққиётини ўзлаштириб, миллат тараққиётини таъминлашнинг кенг истиқболларини очиб беришга хизмат қилувчи ғояларни ҳам ўз таркибига қамраб олади. Президентимиз ўз асарларида тарихий–тараққиётнинг ҳозирги босқичида мавжуд ижтимоий муҳит талабалрига тўла жавоб бераоладиган баркамол авлодни шакллантириш ҳеч кечиктириб бўлмас вазифа қилиб белгилаб берди. Баркомол авлодни шакллантириш ғояси миллий истиқлол мафкурасининг таркибига кирувчи, унинг туб мазмунини белгилаб берувчи ғоя бўлиб бу мазкур ғоянинг амалга ошириш эса замон рухини ўзида жо этган ёш авлодни ўз орқасидан эргаштира оладиган етук инсон образини яратибгини эришиш умкин бўлган масаладир.

Шунинг учун ҳам комил инсон образи кўп жиҳатдан у яшаган давр руҳи, ижтимоий талабалрдан ташқарида намоён бўлиши мумкин эмас. Ижтимоий муҳитнинг ўзгариши билан ўша мухит талаблари ҳам ўзгариб боради. Демак ўз даври жамиятлари учун етук инсон образининг қиёфаси ҳам ўзгариб боради . Яъни муайян тарихий шароитларда жисмоний қудрат хал этувчи омилга айланса, яна бир бошқа шароитларда уддабуронлик ҳал қилувчи аҳамият касб этаборади. Д арҳақиқат давр ўзгаргани сари комил инсон образининг мезонлари ҳам ўзгариб боради. “Авесто” ёзма ёдгорлиги вужудга келган замонларда турли худолар (маъбудларга)га сажда қилувчи қабилалар манфатларини ҳимоя қилишга отланган жасур, бақувват лекин маълум даражада жоҳил ўрнига якка худолик ғояларига содиқ эзгу ниятли, эзгу сўз ва эзгуликка амал қилувчи ўта изчил эътиқод қилувчи қаҳрамон образини қарама – қарши қўйади. Ҳақиқатдан ҳам муқаддас “Авесто” битикларида шакллантирилган ғоялар тизими ўша давр жаҳолатига ўз даврининг этук маънавияти тимсолида эътиқод бутунлигини ўзида жо этаолган ўта тақводор диндор образини қарама – қарши қўйган эди. Қадимиги, ўрта ва янги давр маънавиятида к омил инсон образи турли атамалар орқали ифода қилиниб келинган. Масалан қадимги Ўрта Осиё ва Эрон ҳалқларида изчил тақводор диндор образи, қадимги юнонларда донишманд (файласуф) образи, ўрта аср мусулмон оламида эса иймони бутун маърифатли ҳукмдор (шахс) қиёфасида тасаввур қилиниб келинган. Янги давр ғарбий Европасида эса етук (комил)лик тушунчаси соф дунёвий мазмунга эга бўлди. Яъни комиллик биринчи навбатда дунёвий мазмундаги маърифатлиликни ўзида мужассамлаштирган бўлиши шарт қилиб қўйилади. Уларнинг фикрича, маърифатли (комил) инсон 1) дунёвий илмлар билан қуролланган; 2) ўз даври ижтимоий муҳити талаблари асосида шаклланган ахлоқ нормаларига изчил риоя қилувчи; 3) Гуманизм (инсонпарварлик) руҳида тарбия топган бўлишлари шарт қилиб қўйилади.

Француз маъифатпарварлари диний билимлар, тоат - ибодат ва диний маросим талабларига амал қилишларни маърифатлиликнинг асосий белгиларига киритмаганлар. Лекин, XX асрнинг биринчи чорагида Туркистон жадидлари ҳалқимизни диний ва дунёвий билимлар билан қуроллантириб баркамол авлодни етиштириб улар ёрдамида эса мустамлакачилик асоратидан қутилишни орзу қилган эдилар. Ўша давр Туркистон жадидлари эндиликда дунёвий илмларни чуқур ўзлаштирмасдан туриб жамиятни такомилликка, инсонларни эса комилликка ундаш мумкин эмаслигини илғаб олган эдилар. Мамлакатимиз ўз мустақиллигини қўлга киритган дастлабки кунларидан бошлабоқ Президентимиз жамиятнинг бош стратегик мақсадларидан келиб чиққан ҳолда “баркомол авлод”, “комил инсон” тушунчаларининг мазмунини ҳам бойитиш, мезонларини ҳам қайта кўриб чиқиш зарурлиги масаласини кун тартибига қўйган эдилар. У ўзининг қатор асарларида жамият тараққиётини таъминлайдиган ягона куч дунёвий илмлар эканлигини алоҳида қайд қилар экан, мамлакатимиз ёшларини илғор саноатлашган мамлакатлар тажрибаларини чуқур ўрганишга, олган билимларини юртимиз равнақи, жамиятимизнинг эзгу мақсадлари йўлида сарфлашга даъват этади. Лекин, ҳар қандай дунёвий илм эзгу мақсадсиз ҳаётга тадбиқ этиладиган бўлса, унда у пировард натижада ҳам ижобий, ҳам салбий оқибатларнинг келиб чиқишига сабабчи бўлиши мумкинлигини ҳам эсдан чиқармаслик кераклигини уқтирган эди. Агар дунёвий илмлар эзгу ниятсиз ўрганилиб ва қўлланилса қандай оқибатларга олиб келиши мумкинлигини курраи заминимиздаги бугунги аянчли ҳолатнинг ўзи исботлаб турибди. Демак, буни чуқур таҳлил қилиб шундай ҳулосаларга келишимиз мумкин. Дунёвий илмларга эзгулик руҳини жо этибгина бугунги куннинг баркомол авлодини тарбиялаш мумкин.Ваҳоланки, етуклик фақат (француз маърифатпарварлари айтганидек) дунёвийлик, аҳлоқийлик ва гуманизм- дангина иборат эмас.

Шуни ҳам қайд қилишимиз лозимки Президентимиз “маърифат” тушунчасига янги мазмун беради. У француз маърифатпарварлари томонидан маърифатли (комил) инсон тушунчасининг мазмунини ташкил этувчи дунёвий илмлар, аҳлоқ ва гуманизм элементларидан ташқари маърифатлилик ўз ичига яна инсониятнинг келгуси тақдири олдидаги маъсулиятни чуқур ҳис қилишни ўз ичига олишни назарда тутади. Шунинг учун ҳам ”Жамият тараққиётининг асоси, уни муқаррар ҳалокатдан қутқариб қоладиган ягона куч – маърифатдир” 7 . И.Каримов фалсафасидаги комиллик (маърифатлилик) фақат дунёвий илмларни ўрганиш билан кифояланмайди, балки бу тушунчанинг туб мазмунини дунёвий илмлар билан бир қаторда эзгулик руҳини ҳам қамраб олади ва бу тушунча субъектнинг ҳолатини, позициясини аниқлаб берувчи фалсафий категорияга айлантирилади. Чунки, эзгулик гуманизм тушунчасини ҳам қамраб олади. Агар гуманизм барча инсонларга яхши, эзгу муносабатда бўлиш билан кифояланса, эзгулик тушунчаси эса ҳар қандай табиий ва ижтимоий ҳодисаларга ҳам эзгу муносабатларда бўлиш назарда тутилади. Ижтимоий ходисаларга эзгу муносабатда бўлиш эса манфаатлари турли хил бўлган ижтимоий – сиёсий кучларга ҳам бағрикенглик билан ёндашишни тақоза этади. Бу эса жамиятда сиёсий бағрикенглик муҳитининг қарор топишга имкон туғдиради. Аслида , “ Сиёсий бағрикенглик ” тушунчаси “ сиёсий плюрализм ” тушунчаси билан айнан бир эмас. Агар биз ”Сиёсий бағрикенглик” деганда манфатлари зид сиёсий кучлар фаолиятларига имкон борича лоқайд, бефарқ қарашларни тушунсак, “Сиёсий плюрализм” эса ҳар қандай мухолиф сиёсий кучларнинг қонун асосида кафолатланишини назарда тутамиз. Худди, шунингдек, миллий бағрикенглик ҳам миллатларнинг ўз миллий қадриятларини, эҳтиёжларини амалга оширишлари учун шарт – шароитларнинг қарор топишини назарда тутсак уларнинг яшашлари учун 7 Каримов И.А. «Тарихий хотирасиз келажак йўқ». Асарлар 7-том ……бет.

қонунлар орқали кафолатланиши, миллий тотувлик муҳитининг қарор топишига шарт – шароитларнинг вужудга келишига олиб келади. Бу эса Миллий истиқлол мафкураси таркибига кирувчи миллий тотувлик ғоясининг ҳаётга тадбиқ этилишининг кафолати бўлиб хизмат қилади. Ўзбекистон кўп миллатли республика бўлиб аҳолининг тўртдан уч қисми ўзбеклар ва қолган қисми турли миллат ва элатларга мансуб фуқаролар ҳисобланади. Мамлакатга ўз номони берган миллатнинг бошқа этник бирликларга бўлган муносабатларига қараб миллий муносабатлар шаклланади. Ўзбеклар қадим–қадимдан бошқа ҳалқларга нисбатан бағрикенглик кўрсатиб дунёга танилган халқдир. Чунки Буюк Ипак йўлида жойлашган Ватанимиз худудида азал – азалда кўплаб этник гуруҳлар ёнма-ён ёки аралаш яшаб келганлар. Шунинг учун ҳам диний ва миллий бағрикенглик (толерантлик) ҳеч муболағасиз миллатимизнинг муҳим фазилатлари бўлиб келган. Прездентимиз кўпгини асарларида миллий тотувлик муҳити ижтимоий барқарорликни таъминлаб берувчи энг асосий кафолат эканлигини таъкидлаб келди. У ўз асарларида кўп миллатлилик, агар ҳар бир миллатнинг миллий эҳтиёжларини инобатга олиб сиёсат олиб борилган тақдирда мамлакатда ижтимоий барқарорлик, демократик жараён жадаллашиши ва ижтимоий – иқтисодий тараққиёт суръатининг ўсиши юз беришига асос бўлиши мумкинлиги тарихда исбот қилинган ҳақиқат эканлиги тўғрисида гапириб ўтади. Агар, миллий эҳтиёжлар инобатга олинмай кейинги қаторга тушириб қолдирган тақдирда эса, ... бутун–бутун ҳалқлар ва мамлакат-ларни анча орқага улоқтириб ташлаган ижтимоий-сиёсий фалокатларга олиб борганини кўрсатувчи мисоллар ҳам оз эмас. Зеро кўп элатлилик нафақат айрим давлатларнинг, балки бутун-бутун минтақаларнинг ҳам ички сиёсий барқарорлигига ва миллий хавсизлигига путур етказувчи бош омилга айланади.” 8 деб ёзган эди. 8 Каримов И.А. Ўзбекистон: XXI аср бўсағасида. –Т., «Ўзбекистон», 1997.

Президентимиз собиқ иттифоқ республикалари раҳбарлари ичида биринчи марта “Ҳар қандай миллат, у нақадар кичик бўлмасин - инсониятнинг бойлигидир ва ҳар қандай миллий бирликнинг, унинг тил, маданий ва бошқа ҳусусиятларининг йўқ бўлиб кетиши Ер юзидаги маданий ва генетик фонднинг, шахс имкониятларининг қашшоқлашувига олиб келади” 9 , - дея берган баҳоси мамлакатда ўтказилаётган миллий сиёсатнинг бош мезони ва кафолатига айланади. Юртбошимиз ўз асарларида миллий ҳиссиёт билан боғлиқ бўлган иккита нарсани юрт осайишталиги ва мамлакат тараққиёти учун ўта хафли деб топди. Булардан биринчиси Миллий шовинизм бўлса, иккинчиси эса, агрессив миллатчилик ҳодисаларидир. Шовинизм тушунчаси XVIII охирги XIX аср бошларида Наполеон армиясида хизмат қилувчи махмадона у нтер офицер Ф.Шовен номи билан б оғлиқ. У француз маданиятининг бошқа Оврўпо халқлари маданиятларидан устун эканлигини таъкидлар, шунинг учун ҳам французлар бошқа ҳалқлар устидан ўз ҳукмронлигини ўрнатиб, маданият тарқатишга ҳақли, деган хулосаларни тингловчиларга сингдирар эди. Кейинчалик бирон-бир миллат ёки ижтимоий гуруҳ манфаатлари бошқа ҳар қандай манфаатлардан устун эканлигини даъво қилувчи қарашлар, кайфиятлар шовинизмнинг бир кўринишлари сифатида қоралана бошланди. 1914 йилда Биринчи жаҳон уруши бошланиб кетганда Еврўпа социал – демократик ҳаракатлари ҳам урушга бўлган муносабатларига қараб иккига бўлиниб кетган эди. Австро – Венгрия социал – демократларнинг етакчилари миллий манфатларни бошқа ҳар қандай манфаатлардан устун деб ҳисоблаб, Еврўпа социал – демократик ҳаракатида миллий шовинистик йўналишга асос солган эдилар. Бундай ҳаракат 1919 йилда Муссолини раҳбарлигида фашистлар партиясининг тузилиши ва унинг Италияда ҳокимият тепасига келишига олиб келган эди. Кейинчалик Германияда фашистлар партияси 9 Ўша ерда …. 72-73 бетлар.

1933 йилда Гитлер бошчилигида ҳокимият тепасига чиқиб иккинчи жаҳон уруш оловини ёқишга сабабчи бўлган эди. Еврўпа социал – демократик ҳаракатида миллий – шовинизм ҳаракатига қарама–қарши ўлароқ, синфий манфаатларни бошқа ҳар қандай манфаатлардан устивор эканлигини даъво қилувчи болъшевиклар партияси Россияда 1917 йилда давлат тўнтариши орқали давлат тепасига келиб пролетариат диктатурасини ўрнатган эди. Оқибатда синфий шовинизм давлат сиёсати даражасига кўтарилди. Миллий ва синфий шовинизм фашизм ва болъшевизм кўринишларида яққол гавдаланди. Улар аслида бир мохиятга эга, лекин турли кўринишдаги турли шакл ва мазмунларда ўзларини намоён этган эдилар. Моҳиятан улар бита миллат ёки синф бошқа ҳар қандай манфаатлардан устувор эканлигини даъво қилиб чиқдилар. Улар сиёсий тазйиқ услублари, механизмлари, алоҳида мафкура ҳукмронлигининг ўрнатилиши, алоҳида олинган партиянинг жамият устидан ҳукмрон мавқега эгалигини қонунлаштириб мохиятан бир хилдаги тоталитар сиёсий тузумни яратган эдилар. Уларнинг сиёсий шиорларининг мазмуни ҳам бир, яъни, “Ким бизга қўшилмаса, демак, у бизга душмандир” кабилида иш юритар эдилар. Бундай қалтис йўлнинг нақадар оғир оқибатларга олиб келишини аниқ тасаввур эта олган Президентимиз И.Каримов мустақил мамлакатимизда олиб борилажак миллий ва синфий муносабатлар сиёсатида бунга асло йўл қўйиб бўлмаслигини таъкидладилар. Миллий ва синфий шовинизм сиёсати муқаррар тарзда тобе миллатлар ҳамда ижтимоий гуруҳларнинг очиқ ёки ўз- ўзини яширин тарзда ҳимояланишга ўтишини, ўзининг миллий қадриятларини ҳимоя қилиб ашаддий миллий ҳаракатларнинг вужудга келиши учун шарт - шароитларнинг етилишини тезлатади. Миллий ва ижтимоий (синфий) тотувлик муҳитини яратиш мамлакатнинг дунёвий тараққиёти учун энг мухим кафолат бўлиши мумкин. Бунинг учун эса, аввалом бор, кам сонли этник бирликларнинг миллий эҳтиёжларини қондираоладиган хуқуқий кафолатланган қонунлар яратилиши

керак. Қонун йўли билан билан сиёсий ва ҳуқуқий асосланган миллий эҳтиёжлар даҳлсизлиги кафолати миллий ва сиёсий экстеримизмнинг олдини олишга имкон туғдиради. Фуқароларнинг миллий, диний, мулкий хуқуқларининг даҳлсизлиги таъминланган ижтимоий муҳитнинг қарор топиши том маънода Миллий истиқлол ғояларининг ҳаётга тадбиқ қилиши учун асосий кафолат вазифасини ўтайди. Диний бағрикенглик муҳитининг қарор топишида Ўзбекистон Республикаси Конституциясида фуқароларнинг виждон эркинлигини кафолатлайдиган 31-моддасининг аҳамияти ниҳоятда каттадир. Бу модда мамлакатимиз да демократик жамият қуришнинг муҳим кафолати бўлиб хизмат қилади. Чунки, Ўзбекистон Республикаси дунёвий тараққиёт йўлида ривожланиб эркин фуқаролик жамиятини барпо этишни ўзининг бош стратегик мақсади қилиб белгилаб қўйилган. Дунёвий тараққиётнинг қонуний махсули эса умумхалқ иродасини қонун даражасига кўтарадиган демократик тамойилларга асосланган сиёсий тизимдир. Ҳар қандай демократик жамиятда дин давлатнинг сиёсий муасасалари қаторидан жой олиши мумкин эмас. Лекин, демократик тамойилларга асосланган давлат дининг жамият таркибида тўла қонли фаолият олиб бориши учун кафолат вазифасини ўтайди. Аммо диний мафкурадан сиёсий мақсадларда фойдаланиш чеклаб қўйилади. Дининг сиёсийлашуви бошқа ҳар қандай сиёсий манфаатларнинг чекланишига олиб келиши мумкин. Яна шуни ҳам таъкидлашимиз лозимки, диний бағрикенглик на фақат бошқа диний эътиқодларга балки бошқа ҳар қандай дунёқараш, мафкураларга нисбатан ҳам либералларча муносабатларнинг қарор топиши учун ҳам маънавий асос бўлиб хизмат қилади. Шу билан бирга диндорлар онгини мутаассиблик иллатидан қ утилишга имкон ту ғ диради . Бу эса миллий истиқлол ғояларининг дунёвий мазмунини эътироф этишга, бугунги ижтимоий тараққиётда умуминсоний қадриятларга айланган дунёвий илмларнинг устиворлик мавқеининг кучайиши ҳамда унинг тўлоқонли ифодаси сифатида рўёбга чиқишини таъминлайди.

Миллий истиқлол мафкураси таркибига кирувчи ғояларни амалга оширишда мамлакат ташқариси ва ичкарисида ижтимоий-сиёсий вазият ҳам ўта муҳим аҳамият касб этади. Яна шуни қайд қилишимиз лозимки ҳар қандай мафкура ижтимоий гуруҳнинг биринчи навбатда сиёсий манфаатларини ўзида мужассамлаштирувчи сиёсий онгнинг бир кўриниши сифатида намоён бўлади. Сиёсий онг иккита босқичга бўлиниб қуйи босқичини ижтимоий психология ва юқори босқичини эса сиёсий идеология (мафкура) деб аталади. Сиёсий онгнинг қуйи босқичи бўлган ижтимоий психология жамиятдаги мавжуд сиёсий кучлар ва улар ўртасидаги сиёсий (яъни, шахс ьилан жамият ўртасидаги, ижтимоий табақаларнинг жамият ёки давлатга ва бошқа ижтимоий-сиёсий ташкилотларга, синф ёки миллатларнинг сиёсий тузумга, ўзаро муносабатларига доир) муносабатлар кишиларнинг онг даражасида акс эттирилишини ўзида мужассамлаштирган. Бунда махсус тайёргарликдан ўтмаган (ёки мутахассис бўлмаган) кишиларнинг мавжуд ёки сиёсий муносабатларга бўлган фикрлари, кайфиятлари, қарашлари ўз аксини топади. Бундай қарашлар жамоатчилик фикри ёки ижтимоий фикр тушунчаси орқали ифода қилинади. Сиёсий онгнинг юқори босқичи бўлган сиёсий идеология (мафкура) да эса ана шу ижтимоий психология даражасидаги фикр ва қарашларда муайян ижтимоий гуруҳ, қатлам, табақаларнинг манфаатлари акс эттирилади. Бу қарашлар, ўз навбатида, илғор фикр юритувчи етакчилар ёрдамида муайян мантиқ асосида системалаштирилади ва у сиёсий мафкура сифатида қарор топтирилади. Миллий истиқлол мафкураси ва унинг таркибига кирувчи ғоялар ҳам муайян ижтимоий гуруҳ ва миллатларнинг манфаатларини ифода этувчи сиёсий онгнинг юқори босқичи бўлиб дунёга юз очмоқда. Лекин ҳар қандай мафкура каби миллий истиқлол ғоялари ва мафкурасининг ҳам ҳаётийлигини таъминлаб берувчи асос доимо ижтимоий психология ҳисобланади.

Муайян олинган мафкура ҳалқимизнинг хоҳиш истаги, манфаатлари ва иродасининг ифодаси бўлган ижтимоий психологиядан ажралса, унда заминидан ажралган, қурилган чинорга ўхшаб қолади. Агар биз сиёсий мафкурани катта бир чинорга ўхшатсак, унда чинорнинг яшнаб ўсиши учун унинг илдизлари орқали ҳаётий зарур элементлар ьилан таъминлаб берувчи ҳосилдор тупроқ (замин) ни ижтимоий психология деб тушунмоғимиз керак. Мафкуранинг ҳаётийлигини таъминлаб берувчи манба (асос) доимо ижтимоий психология ҳисобланади. Муайян олинган мафкура фуқароларнинг хоҳиш-истаги, манфаатлари ва иродаси ҳисобланган ижтимоий психологиядан ажралса у жамият тарақкиётига тўсиқ бўлувчи зарарли ҳодисага айланади. Бундай шароитда ҳосилдор тупроқ бошқа дарахт (мафкура)ларни ҳаётий зарур озуқалар билан таъминлай бошлайди. Миллий истиқлол мафкураси ҳам жамоатчилик фикри, хоҳиш- истакларини ўзида жам этган ғоялар билан қанчалик даражада суғорилса шунчалик халқнинг руҳиятига мос келади ва пировард натижада эса халқимиз онгида - ўзининг умрбоқийлигини таъминлайди ҳамда мамлакатда ижтимоий барқарорликнинг қарор топишига маънавий асос бўлиб хизмат қилади. Ижтимоий барқарорлик эса, ўз навбатида, мамлакатнинг ижтимоий- сиёсий ва иқтисодий юксалишига кафолат бўлиб ҳизмат қилади. Миллий истиқлол мафкураси ижтимоий гуруҳлар манфаатларидан келиб чиққан ҳолда умумий мақсади бир, лекин бу мақсадга бориш йўллари, усуллари бир-биридан фарқ қиладиган турли хил шаклларда ва кўринишларда намоён бўла боради. Миллий истиқлол мафкурасининг бош стратегик мақсади миллий мустақилликни таъминлашдан иборатдир. Миллий тикланиш мафкураси эса халқимизнинг узоқ йиллар мобайнида унутилиб кетган, миллатнинг келажаги фақат ўзига хос ривожланишни таъминлаб беришга хизмат қиладиган миллий қадриятларимизни қайта тиклашни мақсад қилиб олган ғоялар тизимини ўз ичига олади. Яна шунингдек, миллий тарақкиёт мафкурасида асосий устувор йўналиш миллат

таракқиётига хизмат қиладиган ғоялар тизимига берилиб, бошқа белгилар эса иккинчи қаторга суриб қўйилади. Миллий истиқлол мафкураси мамлакат ва миллатнинг муштарак стратегик мақсадлар умумий, лекин уни амалга ошириш йўллари ҳар хил бўлган бошқа ижтимоий гуруҳ манфаатларининг ифодаси бўлиб шаклланган турли мафкураларнинг қарор топиши учун кафолат бўлиб хизмат қилишига имкон туғдиради. Умумий мақсади бир, лекин бир-биридан фарқ қиладиган мафкураларнинг ҳар бир муайян ижтимоий гуруҳларининг ифодаси бўлиб майдонга чиқиши бир моҳият (яъни, бош стратегик мақсад) турли мазмунларда ўз ифодасини топишидан дарак беради. Бундай ҳолат мамлакат тарақкиётининг келгуси босқичларида амалга оширилиши керак бўлган демократик жамиятнинг асосий белгилардан бири-мафкуравий ранг- баранглик (плюрализм) муҳитининг шаклланишига етарли асос, кафолат бўлиб хизмат қилади. Жамиятимизда кечаётган ижтимоий, сиёсий, иўтисодий, маданий ва бошқа барча соҳалардаги чуқур ислоҳатлар жараёнининг туб мақсади мамлакатимиз мустақиллигини таъминлаш, ижтимоий мулкнинг якка ҳукмронлигига барҳам бериб кўп укладли мулкчилик шаклларини қарор топдириш, дунёвий тараққиёт йўлидан бориб халқ иродасини қонун даражасига кўтарадиган демократик сиёсий тузумни барпо этишдан иборатдир. Бундай ижтимоий-сиёсий мақсадларнинг бош кафолати бўлиб 1992 йил 8-декабрда қабул қилинган Ўзбекистон республикаси конституцияси ҳисобланади. Унда жамиятимизнинг умумий тараққиёт йўли қилиб бозор муносабатларига суянган, эркин, фаровон ҳаётни таъминлайдиган демократик тузумни барпо этишдек буюк мақсадни амалга ошириш қилиб белгиланди. «Асосий қонуннинг демократик жамиятнинг қарор топишига қўшган жуда катта хиссаси шундан иборатки, - дея таъкидлайди Президентимиз И.Каримов, - у мавҳум жамият ёки умуман халқнинг эмас,

балки, муайян инсоннинг эҳтиёжлари, ҳуқуқ ва эркинликларига қаратилгандир» 10 . Лекин, жамиятимизда юз бераётган янги ижтимоий-иқтисодий тузумнинг тўлиқ шаклланмаганлиги, эски тузум психологиясининг кучли тарзда сақланиб қолиши, илғор демократик мамлакатлар тажрибасини ўрганиш тугалланмаган, шунингдек, айниқса, ижтимоий структура (таркиб) тўла етилмаган ва ниҳоят фуқароларимизнинг ҳуқуқий ҳамда сиёсий онг даражасини етарли даражада камол топмаган бир пайтда мафкуравий плюрализм мамлакатимиз ички ҳаётида салбий оқибатларнинг келиб чиқишига сабабчи бўлиш хавфини туғдиради. Шунинг учун ҳам мамлакатимиз бозор иқтисодиётига ўтиш даврида миллатнинг умумий манфаатларини ифода этувчи, мамлакатнинг дунёвий тарақкиётга сафарбар этаоладиган, жамиятнинг туб сиёсий-ижтимоий мақсадларини изчил баён қилиб бораоладиган ва энг асосийси, Ватанимиз мустақиллигининг даҳлсизлигини изчил ҳимоя қилувчи миллий истиқлол мафкурасини шакллантириш кун тартибига қўйилди. Шуни ҳам қайд қилиш лозимки, Ўзбекистон республикаси конституциясида жамият ҳаётида бирон-бир мафкуранинг якка ҳукмронлигига йўл қўйилмаслиги таъкидлаб ўтилади. Конституциямизда тилга олинган «бирон-бир мафкура» деганда алоҳида олинган ижтимоий- сиёсий қатлам ёки гуруҳларнинг манфаатларигагина мос келувчи қарашларнинг тизими бўлиб шаклланган сиёсий кучларнинг мафкураси назарда тутилади. Вужудга келган вазият шуни тақозо этадики, бирон-бир алоҳида олинган сиёсий гуруҳ ёки қатлам манфаатларини ўзида мужассам- лаштирувчи сиёсий дунёқараш эмас, балки, мамлакат фуқаролари, барча ижтимоий гуруҳ ва қатламарининг муштарак манфаатларини ўзида акс эттирувчи, умумий қарашларнинг мажмуаси сифатида қарор топаётган 10 И.Каримов. Кучли давлатдан кучли жамият сари. Т. «Шарлъ», 1998 йил, 85 бет.

миллий истиқлол мафкурасини шакллантиришни тарихий заруриятга айлантирди. Биз юқорида қайд қилган Миллий истиқлол мафкурасининг шаклланиши бошқа ижтимоий гуруҳ манфаатларини ифода этувчи мафкураларнинг вужудга келишига монелик қилмайди. Аксинча, жамиятнинг умумий стратегик мақсадларига зид бўлмаган ижтимоий сиёсий мафкураларнинг тқла қонли фаолият олиб боришлари учун шарт-шароитлар яратиб беришга имкон туғдиради. Чунки, ўзига хос сиёсий мақсадлар ва уларнинг изчил баёни бўлиб шаклланмаган сиёсий партияларининг бўлиши мумкин эмас. Гап бу ерда жамиятда алоҳида олинган ижтимоий гуруҳлар манфаатларини ўзида мужассамлаштирувчи мафкураларнинг якка ҳокимлигига йўл қўймаслиги тўғрисида кетади. Асосий қонунимизда мамлакатимизнинг келгуси тараққиёт йўналишлари, хусусан, дунёвий тарақкиёт, кўп укладли мулк шакллари, эволюцион тараққиёт йўли, Виждон эркинлигининг кафолатлари, эркин фуқаролик жамиятига ўтиш каби ва бошқа асосий йўналишлар қонун йўли билан кафолатланади. Миллий истиқлол мафкурасининг шаклланиши кишилар онгида сиёсий ва ҳуқуқий муносабатларга оид муайян қарашларнинг қарор топишига кучли таъсир қилувчи омилга айланади. Кишиларнинг ҳуқуқий ва сиёсий онгининг янада чуқурлашишида жуда катта аҳамият касб этади. Чунки кишилар миллий истиқлол ғояларининг туб мазмунини таҳлил қилиши орқали умуминсониятнинг муштарак қадриятларига айланган «Умумжахон инсон ҳуқуқлари деклорацияси»дан асосий қоидалар, халқаро ҳуқуқ нормаларибилан, сиёсий муносабатлардаги муҳим ўзгаришлар ва бу ўзгаришларнинг келгуси йўналишлари тўғрисилаги етарли маълумотлар олишга эришадилар. Шунингдек улар (кишилар) бу олган тасаввурлари билан ўзлари яшаётган ижтимоий ҳаётни таққослаш, қиёслаш орқали жамиятдаги мавжуд сиёсий ва ҳуқуқий муносабатларга ўзига хос

муносабатлар тизими шаклланади. Бу эса кишиларда мамлакатдаги сиёсий ва ҳуқуқий жараёнларга фаол муносабатлар тизимининг шаклланишига имкон туғдиради. Фуқароларнинг сиёсий ҳам ҳуқуқий онгидаги ўзгаришларини келтириб чиқаришга олиб келади. Хулоса ўрнида шуни қайд қилишимиз керакки, миллий истиқлол мафкураси ва унинг таркибига кирувчи ғояларни янада ривожланти-ришнинг кафолатлари деганда: Ҳар қандай ғоя ижтимоий муҳит талаблари асосида вужудга келувчи ходисадир. Ижтимоий муҳит ва унинг талабларининг ўзгаришига сабаб бўлувчи ижтимоий омиллар кишиларнинг хоҳиш иродасига боғлиқ бўлмаган ҳолда мавжуд бўлган объектив ҳарактерга эгадир. Лекин ғояларнинг туғулиши, мафкураларнинг шаклланишида алоҳида олинган субъктнинг роли ҳал қилувчи аҳамият касб этади. Миллий истиқлол ғояси ва мафкураси дунёвий ҳарактерга эга бўлиб у ўзида мантиқ ва тажриба синовидан ўтган шунингдек, тажриба (эксперемент) синовларидан ўтган билимларга асосланади. Жамиятимизда кечаётган жараёнларнинг объектив ҳарактери миллий истиқлол ғоялари ва мафкурасини ҳаётга тадбиқ этилиши кафолатидир. Ўзбекистон республикасининг асосий қонуни (конституцияси) моддалари жамиятда мафкуравий ранг-барангликни вужудга келтиришнинг бош кафолатидир ва х.к.

Похожие

Миллий ғоя ва мафкуранинг дунёвий характери

Миллий истиклол гояси ва мафкурасининг дунёвий мазмуни

Жамият ривожида миллий истиқлол ғояси ва мафкуранинг ўрни

Дунёвий тараккиёт ва дин

Дунёвий тараккиёт ва ахлок