Миллий истиклол гояси ва мафкурасининг дунёвий мазмуни - Философия - Рефераты

Миллий истиклол гояси ва мафкурасининг дунёвий мазмуни

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

94.5 KB

М иллий истиқлол ғояси ва мафкурасининг дунёвий мазмуни Маълумки, ҳар бир миллатга ҳос қадриятлар тизимининг қарор топиши унинг дунёни англашидаги ўзига ҳослигидан келиб чиқади. Дунёни англашдаги ўзига хослиги эса мазкур миллатнинг табиий ва ижтимоий муҳитининг бетакрорлигига ва узоқ аждодларининг тарихий сабоқлари, буюк аждодларининг ҳикматларига бориб тақалади. Шунингдек, миллатнинг ўзига хослиги улар фаолиятининг туб асосига қўйилган ғояларнинг мазмуни ва моҳияти билан чамбарчас боғлиқ ҳолда намоён бўлади. Ҳар қандай ғоянинг дастлабки асоси халқнинг табиий-географик шароитидир. У ёки бу халқ эгаллаган ҳудуднинг ҳаёт кечиришига қулай ёки ноқулайлиги, иқлими, бепоёнлиги ёки кичиклиги, ўсимлик ва ҳайвонот дунёси бойликлари, бошқа табиий-географик хусусиятлари, уларнинг турмуш шароитларини, турмуш тарзини, ишлаб чиқариш фаолияти йўналишларинигина эмас, моддий ҳаётнинг инъикоси ва йўналтирувчиси бўлган ғояларнинг ҳам вужудга келишига сабаб бўлади. Шу туфайли ҳаёт асари кўриниб турмайдиган бепоён саҳроларда яшаган халқнинг маънавий дунёси, интилишлари фақат музликлардан иборат ҳудуд халқининг ғояларидан, интилишларидан, ҳаётга, дунёга муносабатидан фарқ қилади. Иқлимнинг, табиий маконнинг бир хиллиги, ундан келиб чиқувчи ишлаб чиқариш фаолиятининг ҳам турли-туман эмаслиги дунё тараққиётини чуқурроқ англашга туртки бермаслиги мумкин. Аксинча, табиий турли-туманлик, инсон ишлаб чиқариш фаолияти турли-туманлиги ҳаёт зиддиятларини англашга туртки беради. Фақат туртки берадигина эмас, яхши ҳаёт учун курашувчи инсонни ўзига хос ғоялар яратишга мажбур қилади. Ғоялар дастлаб табиий муҳитнинг образи сифатида вужудга келган. Фикримизни яққолроқ тушунтириш учун зардуштийлик таълимотини мисол қилиб олайлик. Маълумки, Ўрта Осиё минтақаси ўзига хос кескин континентал иқлимга эга. Бундай кескин ўзгарувчан иқлим шароитини

дунёнинг бирорта бошқа нуқтасида учратиш амри маҳол. Агар Хоразм воҳаси, Орол денгизи бўйларида қаҳратон қиш 6-7 ой давом этишини, баъзи ойларда 30-40 даража совуқ бўлишини, Устюртда 50 даражага етишини эсласак, саратон ёз кунларида 40-50 даражага етадиган иссиқлик одатий ҳолга айланишини ва бу ерларнинг иқлим шароити ўта кескин ўзгарувчанлиги кишиларнинг турмуш тарзига, фикри, тасаввурларига таъсир қилмасдан иложи йўқ. Ундан ташқари бир томони қақраб ётган сувсиз чўл ва саҳролар ўзида ҳаёт нишоналарини жам этган намлик, ям-яшил воҳа, сон- саноқсиз балиғи мўл кўллар билан тўқнашади. Баҳорда онда-сонда ёмғир шивалаб қаҳратон қиш азобидан эндигина чиқиб нафасини бир зум ростлаб, ёз кунларини жазирама иссиғига шайланаётган чўл ва саҳрога Жайхуннинг шифобахш лойқа суви билан ҳаёт олиб келинаётганлиги қақраган чўлда ҳаётнинг узлуксизлигини таъминлашга хизмат қилган 1 . Жуғрофий муҳитнинг одамларнинг хулқ-атворига, яшаш ва тафаккур услубларига ҳал қилувчи таъсир қилиши, илк илмий-фалсафий қарашлар ҳам айнан ана шу беқарор ҳудудда вужудга келганлиги бежиз эмасдир. Табиий муҳитнинг бир-биридан кескин фарқ қилувчи ва ҳатто бири иккинчисига қарама-қарши турувчи дунёларга бўлиниши, дунёни бир-бирига душман бўлган қудратли ҳукмдорлар бошқариши, улар доимо ўзаро кураш олиб бориши тўғрисидаги дунё тасаввурларини келтириб чиқаришга асос бўлиб хизмат қилган эди. Бундан ташқари қулай табиий шароитда деҳқончилик билан камбағал бўлган қабилаларнинг тинч, осуда ҳаётда қарама-қарши ўлароқ чорвачилик билан кун кечирган, нисбатан ижтимоий тараққиётда бир мунча орқада қолган, лекин жанговарлик руҳини ўзида сақлаб қолган, ибтидоий тасаввурлар (кўп ҳудолик)нинг ашаддий ҳимоячилари бўлиши қабилаларнинг доимо хавф солиб туриши, бошқа томондан эса, туғилиш билан ўлим жараёни, соғлом ҳаётга қарама-қарши касалликларнинг пайдо бўлиши ҳам дунёвий ҳаёт ҳақидаги ана шу фалсафий хулосанинг шаклланишига туртки бўлиб хизмат қилди. 1 Тохир Карим. Миллий тафаккур тараққиётидан. –Т., «Чўлпон», 2003. –Б.25.

Шундай қилиб, табиий муҳит инсон онгида ғояларнинг шаклланиши учун материал бўлади, дунё ва унинг ҳодисалари ҳақида ғоялар яратишга туртки беради. Инсон ғоялар яратиш орқали дунёнинг моҳиятини чуқурроқ тушунишга, ўз фаолиятини улар билан уйғунлаштиришга ҳаракат қилади. Табиий муҳит инсоният тарихининг дастлабки босқичларида ижтимоий тараққиётга, кишиларнинг маънавий ривожига ҳал қилувчи таъсир кўрсатиш мумкин. Шунинг учун ҳам дастлабки цивилизациялар табиий муҳити бой, турмуш кечириш нисбатан осон бўлган жойларда вужудга келган. Халқларнинг табиий муҳитга мос бўлган урф-одатлари, анъаналари, ахлоқлари каби маънавийлик қоришган томонлари ҳам бевосита ушбу табиий шароитда шаклланган ғоялар билан боғлиқдир. Маълум табиий-жуғрофий маконда шаклланган ғоялар давр синовида сайқалланиб авлоддан авлодга ўтади ва тарихий меросга айланади. Тарихий мерос аждодлар томонидан яратилган янги авлодга етказиладиган барча моддий ва маънавий бойликлар, ижтимоий амалий усулларни ўз ичига олиб, ғоя, мафкураларнинг вужудга келишида муҳим объектив омилга айланади. Инсон бевосита тарихий мерос бағрида шаклланади, уни ўзлаштириб олиш жараёнида вояга етади. Илгари ишлаб чиқилган тарихий меросга мансуб ғоялар ва мафкуралар авлоднинг маънавий ҳаётини-дунёқарашини, ишонч- эътиқодини, турмуш тарзининг маънавий жиҳатларини белгилайди. У энди тарихий меросни ўзлаштириб олиш орқали ижтимоий ҳаётни янада тараққий эттириш имконига эга бўлади. Энди ижтимоий тараққиётга мос бўлган янги ғоялар ва мафкуралар учун манба, материал бўлиб тарихий мерос ҳам хизмат қилади. Муайян табиий муҳитдаги ижтимоий шароит имкониятлар, манфаатлар янги ғоя, мафкуралар шаклланиши учун туртки бўлади. Шунинг учун у ёки бу ғоянинг, мафкуранинг вужудга келиш омиллари ҳақида ўйлар эканмиз, уларни муайян ижтимоий муҳитдан, муайян гуруҳларнинг манфаат ва интилишларидан, тарихий меросда мавжуд бўлган ғоя, мафкуралардан изланади. Асос бўлувчи ғоялар янги воқеликка хизмат қилиши, мослаштирилиши, қайта ишланиши мумкин. Бу меросимизда бўлган

ғояларнинг мазмунига, янги авлоднинг субъектив борлиқни қай тарзда ва даражада идрок этишга боғлиқ. Тарихий меросда мавжуд ғояларда умуминсоний мазмун қанча кўп ва чуқур бўлса, ғоя ва мафкураларнинг келгуси ривожида улардан фойдаланиш даражаси шунча юқори бўлади. Бироқ баъзан умуминсоний мазмун касб этмаган тарихий меросдаги баъзи ғоялар ҳам ўзига мос ғоялар учун асос бўлиши мумкин. Бу субъектив борлиқни қай нуқтаи назардан, қай даражада тўғри идрок этилишига, хусусан турли манфаатларнинг қай тарзда идрок этилишига боғлиқ. Масалан, ирқчилик, зўравонлик, босқинчилик ғояларининг пайдо бўлиши, даврдан даврга ўтиб, турли шаклларда пайдо бўлиб туриши бунга мисол бўла олади. Тарихий меросни ўзлаштириб ижтимоий шаклланиши жараёнида ҳар бир халқнинг менталитети шаклланади. Халқлар ўз табиий шароитларига мос бўлган тарихий меросларига кўра дунёни қабул қилишнинг ўзига хос хусусиятларига, турмуш тарзига миллий тафаккур усулларига, урф-одат ва анъаналарга, бир сўз билан айтганда миллий менталитетга эга бўладилар. Шаклланган менталитет миллатнинг моддий ва ижтимоий ҳаётига мос бўлиб, барқарорлик хусусиятига эга. Миллий ғоянинг табиати, хусусиятлари ана шу менталитетга асосланади. Ўз менталитетига тўғри келмайдиган ғояни, мафкурани халқ қабул қилиши, тушуниши қийин. Мафкуранинг ўзига хослиги ҳам ана шундан келиб чиқади. Халқимизнинг ғоялари ва мафкураси азалдан Шарқона ўзига хослиги билан ажралиб туради. Унда кучли фалсафий рационалистик унсурлар (Зардуштнинг буюк фалсафасини эсланг), мистиклик, сеҳргарлик, илоҳийлик унсурлари билан қоришиб кетганлик, иқтисодий, сиёсий, ҳуқуқий, ахлоқий қарашларнинг илоҳийлик, давлатчилик билан йўғрилганлиги мафкурамизнинг табиатини белгилаб бериб келган. Жамиятимизнинг тарихий ривожланишини ва ўзгаришини ифодалаган мафкурамиз миллий менталитетимизни янада мустаҳкамлашга ва тараққиётига ўз навбатида таъсир қилган. Менталитет кўпинча бирламчи бўлсада, ундаги ўзгаришлар ва тараққиёт миллий ғоя ва мафкура орқали, уларнинг таъсирида амалга ошади. Мафкура дунё манзарасини яққол шаклда

яратиб, унда инсоннинг ўрнини белгилаб, у яратган билимларни умумлаштирар экан, миллий менталитетдан келиб чиқар экан, ижтимоий ҳаётни ташкил қилиш шакли сифатида майдонга чиқади, бошқариш тамойилларини белгилайди. Ижтимоий тараққиётга хос ўзгаришлар ва янгиликлар тараққиётдан манфаатдорлик ифодаси аввало ғоя ва мафкураларда намоён бўлади, жамиятнинг «ақли» сифатида ижтимоий соҳалар ривожини белгилайди. Ғоя ва мафкурадаги мақсадлар амалга оша бориши менталитетининг ҳам маълум даражада ўзгаришига олиб келади. Менталитетга ёт ғоя ва мафкуранинг узоқ вақт давомида турли йўллар (кўп ҳолларда зўрлик ёки мажбурийлик асосида) билан таъсир қилиши менталитетнинг объектив тараққиётига, ўзига хослигига салбий таъсир кўрсатади. Миллий ғоя ва мафкуранинг синтетик мазмуни, ҳарактери ижтимоий- сиёсий вазиятга ҳам бевосита боғлиқ. Беқарор ижтимоий-сиёсий вазият умуммиллий манфаатларни англашни қийинлаштириш, гуруҳий манфаатларни бирлаштириш ўрнига пароканда қилиб, умуммиллий объектив мақсадлардан узоқлаштиради, яқин даврдаги эгоистик хусусий манфаатларга йўлловчи хилма-хил мафкураларни вужудга келтиради. Халқнинг туб манфаатларига, менталитетига ёт бўлган ғоя ва мафкураларнинг тарқалишига қулай шароит яратади. Аксинча ижтимоий- сиёсий барқарор вазиятгина халқнинг тарихий меросига, менталитетига, умуммиллий манфаатларга мос, халқнинг ижтимоий-маънавий тараққиёт тенденцияларига, ўзи интилаётган баркамол келажакка мос мафкурани яққол ва аниқ шакллантириш имкониятига эга бўлади. Совет империяси парчаланиб, мустақил миллий давлатларнинг ташкил топиши уларнинг деярли барчасида барқарор ижтимоий-иқтисодий, сиёсий вазиятни вужудга келтиради. Бундай шароитда тинчликни сақлаб қолиш тўғри йўл танлашнинг гарови бўлиб қолди. Шунинг учун Ўзбекистон Республикаси ҳукумати, Президент И.А.Каримов тинчликни сақлаб қолишни энг юксак вазифа деб билди ва бутун имкониятларни ишга солиб, бу олийжаноб мақсадни шараф

билан уддалади. И.Каримов вужудга келган вазиятни ўз вақтида чуқур англаб етди. Унинг таъкидлашича, янги жамиятни мафкурасиз қуриб бўлмайди. Жамият ривожланишини, мақсадимизни, йўлимизни халқимизнинг тарихий меросига, ҳозирги замон цивилизацияси ютуқларига асосланиб белгилаб берадиган миллий истиқлол мафкурасини шакллантиришга биринчи даражали аҳамият берди, мафкурамизнинг асосий белгиларини, тамойилларини ишлаб чиқди. Ижтимоий-сиёсий вазиятни барқарорлаштириш, уни тўғри англаб олиш миллий истиқлол мафкурасининг холисона ҳолати, интилишларига мос ҳолда шакллантиришга имкон берди. Ўзбекистоннинг халқаро мавқеи мустаҳкамланиши ҳам миллий истиқлол мафкурамизнинг объектив асосларидан биридир. Зотан ҳеч бир давлат, ҳеч бир мамлакат жаҳон ҳамжамиятидан, ҳозирги дунёдан ажралган ҳолда яшай олмайди. Жаҳон ҳамжамиятида ўз ўрнига эга бўлиш миллий истиқлол мафкурамизни амалга оширишнинг муҳим шароитидир, шу билан бирга унинг мазмунининг айрим жиҳатларига ҳам таъсир кўрсатиш мумкин. Ўзбекистон ўзининг инсонпарвар, тинчликпарвар, мустақил ташқи ва ички сиёсати билан жаҳон ҳамжамиятида муносиб мавқе эгаллади, энг нуфузли халқаро ташкилотларга аъзо бўлди. Бу миллий истиқлол мафкурасининг инсонпарвар ва адолатли ғояларини исботлаш билан бир қаторда жаҳон мамлакатлари билан иқтисодий, маънавий ҳар томонлама алоқалар ўрнатишга, тараққиёт имкониятларини кенгайтиришга йўл очди. Миллий истиқлол мафкураси мазмуни қандай бўлишидан қатъи назар унинг моддий асоси бўлмаса, яъни халқ, у ёки бу гуруҳ эгаллаб олмаса, кишиларнинг онги ва қалбига сингдирилмаса у мафкура бўлмай қолади. Асосий вазифасини бажаришга йўналган ғоялар тизимигина мафкура моҳиятига эга бўлади. Миллий истиқлол мафкурасининг бир қатор субъектив омиллари мавжуд бўлиб, улардан энг муҳимларига тўхталиб ўтамиз. Таълим-тарбия тизими. Ҳар бир даврнинг ўзига хос таълим-тарбия тизими бўлиб, ижтимоий тараққиёт жараёнида мураккаблашиб, ривожланиб боради. Таълим-тарбия тизими у ёки бу мафкурани кишилар онгига

сингдириш воситаси сифатида қаралганда чуқур мазмун, аниқ мақсад ва йўналишга эга бўлади. Меҳнат, касбий, ғоявий тарбиянинг барча шакллари мафкуравий тарбиядир ёки ҳеч бўлмаганда мафкуравий аҳамиятга эгадир, яъни мафкурага нисбатан бефарқ бўлмайди. Таълим-тарбия инсон маънавий дунёсини бойитиш жараёни бўлмай, жамият яратган бойликларни ўзлаштириб олинган, фойдаланишга, такомиллаштириш имкониятларини оширишга қаратилган. Миллий мафкура асосий мазмунини кишилар онги ва қалбига сингдиришда таълим-тарбия тизимининг роли беқиёсдир. Негаки тарбия жараёни узлуксиз бўлиб, инсон ҳаётининг барча даврларида кечади. Таълим эса тарбиянинг ўзига хос таркибий қисми, лаёқат, кўникма, билимга ўқиш, ўқитиш орқали эга бўлиш жараёнидир. Собиқ совет тизими даврида таълим-тарбия жараёни ажралмас бирликни ташкил қилиб, якка ҳукмрон мафкура манфаатлари йўлида амалга оширилар эди. Бу шароитда мустақил тафаккур, ижодкорлик, эркин эътиқод шаклланмас, бўйсунувчанлик, юқоридан белгилаб қўйган ягона йўлдан оғишмаслик сингдирилар эди. Мустақиллик янгича, ижодий, эркин фикрлашни тақозо қилади. Ватанга садоқат, унинг келажаги ҳақида қайғуриш янгича мазмун касб этди. Энди илгаригидек, келажак олдиндан белгилаб қўйилган «темир қонунлар» асосида яратилмайди, у мустақил авлоднинг ўз ижоди бўлади. Ана шундай эътиқод асосида шаклланган авлодгина миллий истиқлол мафкурасини ривожлантиради. Ижтимоий-руҳий вазият миллий истиқлол мафкурасини амалга оширишда ижтимоий-руҳий вазият ҳам ўзига хос ўрин тутади. У кундалик ҳаётнинг конкрет ифодаси бўлиб, бевосита ҳаётий шароитлардан, кундалик ҳаётий манфаатлардан келиб чиқади. Ижтимоий-иқтисодий ҳолатни тўғри идрок қила олиш уни холисона баҳолаб, ижобий кайфиятни шакллантириш миллий истиқлол мафкурасини тарқалиши, кишилар онги ва қалбига жойлашиши учун зарур шароит яратади. Миллий истиқлол ғояларига ишонч,

уларни амалга ошириш учун сафарбарлик билан боғлиқ бўлган хислатлар ижтимоий-руҳий вазиятга боғлиқ. Мустақилликдан сўнг жамоалардаги ижтимоий-руҳий вазият тубдан ўзгармоқда. Бозор муносабатларига ўтиш, ижтимоий табақаланишнинг объектив жараёни, ижтимоий-маънавий, ҳуқуқий соҳадаги ўзгаришлар маълум ижтимоий-руҳий вазиятни белгилайди. Объектив заруриятни тўғри тушунмаган тақдирда ўтиш даврининг қийинчиликлари, йўл қўйилган камчиликлар ижтимоий-руҳий вазиятга салбий таъсир қилиши мумкин. Бу миллий истиқлол ғоясини амалга оширишни қийинлаштиради. Президент бошчилигида биз танлаган тарихий йўл, бозор муносабатларига ўтиш даврида амал қилинадиган 5 тамойилга асосланиш сиёсати ана шу эҳтимол тутилган салбий таъсирларни бартараф қилишга хизмат қилмоқда. Соғлом ижтимоий-руҳий муҳит аввало маҳаллада шаклланади. Бу ерда маҳалла аҳолининг хулқ-атвори, ўзаро муносабатлари жамоатчилик фикрининг таъсирида бўлади. Президентимиз И.А.Каримов маҳаллани ҳақиқий демократия дарсхонаси деб атади. Кишиларнинг аҳволидан хабардорлик, ўзаро ёрдам, жамоа манфаатлари ҳақида қайғуриш, халқимизга хос бўлган меҳр-оқибат маҳаллада шаклланади. Шунинг учун маҳаллага давлатимиз катта аҳамият бермоқда. Миллий интеллектуал салоҳият, аҳолининг билимдонлик даражаси, илмий дунёқараш ва тафаккурнинг шаклланганлиги миллий истиқлол ғояларини амалга оширишнинг кучли омилидир. Тарихий заруриятни англаб етиш, жараёнларни холисона таҳлил қила олиш, жамият тараққиёти йўналишини, инсоният миллат олдидаги ҳаётий муаммоларни англаб етиш муҳим. Таълим тизимини ислоҳ қилиш, ўрта махсус Олий ўқув юртлари тармоғини кенгайтириш, билимнинг реал даражасини ошириш Ўзбекистон сиёсатида муҳим йўналиш бўлиб келди. Замонавий коллеж ва музейлар, 60 та олий ўқув юрти, қатор университетлар, турли тармоқлардаги академиялар таълим тизимининг ўзагини ташкил қилади ва халқимизнинг интеллектуал салоҳиятининг кўрсаткичидир. Аҳолининг интеллектуал салоҳияти қанча

юқори бўлса, замонавий, мантиқан асосли, инсонпарвар ғоялар кишиларимиз онги ва қалбидан шунча чуқур ўрин олади, тарқалишини осонлаштиради. Мустақилликни мустаҳкамлаш, озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт барпо этиш миллий истиқлол мафкурамизнинг бош мақсади экан, унинг ғоялари бевосита инсон камолоти билан боғлиқдир. Уни комилликка интилган инсонлар амалга оширади, шу жараёнда кишиларнинг ўзлари ҳам комилликка касб этадилар. Комил инсон ғояси азал-азалдан халқимизнинг эзгу орзуси бўлиб келган. Зардўшт таълимотига кўра барча мавжудотга эзгулик руҳида муносабатда бўлиши зарур, эзгулик орқалигина ёвузлик устидан ғалаба қозониш мумкин. Комил инсоннинг асосий белгиси эзгулик эканлиги ҳақидаги ғоя асрлар оша ривожланиб, турли бунёдкор ғояларга таъсир этиб келди. Яхши фикр, яхши сўз, яхши амал эзгуликнинг амалий ифодаси, комиллик сари йўлдир. Буюк ғоя кейинчалик ислом динидан, сўфизм фалсафасидан озиқланиб, буюк бобокалонларимиз томонидан ривожлантирилди. «Жаҳолатга қарши маърифат орқали кураш олиб бориш зарурлиги» тўғрисидаги И.Каримов фикрларининг тарихий илдизлари Зардушт таълимотига бориб тақалади. Шунингдек бу фикрларда ислом динининг суфизм фалсафасининг, халқимиз ижодида орзу қилинган комиллик ҳақидаги идеалининг асосий мазмуни мужассам. Комил инсон ҳақидаги умуминсоний ғоялар даврга ҳамоҳанг бўлиб конкретлашади ва долзарб томонларига диққат қилиб, бу таълимотни янада такомиллаштиради. Мустақиллик комил инсон ҳақидаги халқимиз идеалини конкретлаштиришга, бойитишга имкон берди. Комил инсон – қуллик, мутелик, боқимандаликдан батамом холи бўлган, буюк қадриятларимиз руҳида тарбияланган, билимдон, ижодкор, огоҳ ва фаол инсондир. У миллий истиқлол мафкурамиз билан қуролланган, ҳаётини ундаги бош мақсад учун фидо қилишга тайёр, ватанпарвар инсондир. Дунёвий тараққиётга ўз ҳиссасини қўшишга интилиш, жисмоний ва маънавий соғлом авлод ҳақида қайғуриш, ватанпарвар бўлиш билан бирга ер куррасининг, бутун инсониятнинг

тақдири ҳақида қайғура олиш, умуминсоний манфаатлар билан бошқа манфаатларни уйғунлаштирган ҳолда фаолият кўрсатиш ҳозирги даврда комил инсоннинг муҳим хусусиятларидир. Миллий истиқлол мафкурасининг муҳим ғояларидан бири комил инсон ғоясидир. Ундаги бошқа ғоялар ҳам комил инсон ғояси билан ҳамоҳанглигини, ўзаро бир-бирини тақозо қилишни ҳисобга олсак, унинг ўрни ва аҳамияти янада ойдинлашади. Жамият тарихи давомида комил инсон ғояси, идеали кишиларни юксак тараққиёт сари етаклаган, уларни буюк кайфиятларга илҳомлантирган. Шунинг учун Президентимиз И.Каримов ижодкорларимизга ёшларга ибрат бўладиган баркамол инсонлар тимсолини яратиш зарурлигини уқтиради. Янгиланаётган жамиятимизда комил инсонни вояга етказишга хизмат қиладиган омилларга алоҳида эътибор берилмоқда. Ижтимоий ҳамкорлик. Аҳоли турли ижтимоий қатламлардан, гуруҳлардан иборат мураккаб таркибга эга бўлиб, уларнинг ижтимоий мавқелари, манфаатлари, турмуш тарзлари, маънавий даражалари ҳар хил бўлган. Жамиятнинг барқарорлиги ёки беқарорлиги улар орасидаги муносабатларга боғлиқ бўлиб келган. Турли қатлам ва гуруҳлар ўз ижтимоий мавқе ва манфаатларига мос қарашларга эга. Шу билан бирга жами фуқаролар учун умумий бўлган манфаат ва ғоялар ҳам бор. Моддий ва маънавий ҳаётда хусусий манфаатлар биринчи ўринга чиқса, уларнинг ҳолатлари ўртасидаги тафовутлар, зиддиятлар мутлақлаштирилса, беқарорлик вужудга келади. Жамият тарихидаги кўзғолонлар, тўнтарилишлар, инқилоблар, фуқаро урушлари ва бошқа нохуш ҳодисалар ана шунинг оқибатида содир бўлган. Жамиятда адолат қонунийликнинг турли гуруҳлар ўртасидаги зиддиятларни конфликт даражасига етмасдан бартараф қилиш улар ўртасида ҳамкорлик муносабатларини қарор топтиради. Бозор муносабатлари фуқароларни объектив, қонуний равишда табақаланишига олиб келади. Ижтимоий мавқелари ҳар хил бўлган ижтимоий қатламлар, турли гуруҳлар шаклланади. Диний, ирқий, миллий

мансубликнинг бойлиги аҳоли таркибини янада мураккаблаштиради. Аммо бундан бозор муносабатлари муқаррар равишда аҳоли турли қатламлари ўртасида конфликтлар келтириб чиқаради, деб бўлмайди. Демократик, инсонпарварлик тамойилларининг қарор топиши, адолатли қонунларга оғишмай амал қилиш, ўзаро ҳамкорликни яхшилаш сиёсати ижтимоий барқарорликни таъминлайди, сиёсий бошбошдоқлик ва парокандаликнинг олдини олади. Бунда барча қатлам ва гуруҳлар учун умумий бўлган миллий ғоя ва мафкуранинг аҳамияти катта. Унинг тамойилларига асосланиш, хусусий манфаатлари, қарашлари турлича бўлган ижтимоий қатламлар ўртасида ҳамкорликни, жамият учун манфаатли муносабатларни шакллантиради. Миллий ғоя ва мафкура уларни ягона, умумий мақсад йўлида бирлаштиради, кундалик зиддиятларни, қарама-қаршиликларни бартараф қилишга йўл очиб, манфаатлар мутаносиблигини вужудга келтиради. Айниқса бозор муносабатларига ўтиш даврида ижтимоий ҳамкорлик муносабатларини қарор топтириш жуда муҳим. Ижтимоий-синфий таркиб ўзгараётган, бозор иқтисоди қонуниятларига мос равишда аҳоли объектив равишда табақаланаётган, иқтисодий, ижтимоий ва бошқа муаммолар кескинлашиб турган бир шароитда миллий истиқлол ғояси, унинг тамойилларига амал қилиш алоҳида аҳамият касб этади. Мустақил Ўзбекистонда бозор муносабатларига ўтишда ижтимоий ҳамкорлик муносабатларини қарор топтириш йўлидан борилди. Бозор муносабатларига ўтиш даврида амал қилинган, И.Каримов томонидан асослаб берилган 5 тамойил бунда ўзига хос ўрин тутди. Қонун устиворлиги, кучли ижтимоий сиёсат, бозор иқтисодини тадрижий йўл билан босқичма босқич ўтиш тамойилларига амал қилиш шаклланаётган ижтимоий қатламлар, гуруҳлар ўртасида зиддиятларнинг кескинлашиб кетишига йўл қўймади. Иккинчи томондан, барча фуқаролар учун бевосита тааллуқли бўлган миллий истиқлол мафкурасининг ишлаб чиқилиши, кишилар қалби ва онгига сингдирила бориши ҳамкорлик муносабатлари ўрнатишга ижобий

таъсир кўрсатади. Ижтимоий ҳамкорлик муносабат-лари миллий истиқлол мафкураси амал қилинишига қулай шароит яратади, кишиларнинг уни англашини, қабул қилинишини осонлаштиради, гуруҳлар ижодий фаолиятини белгилашда маёқ бўлиб хизмат қилади. Миллатлараро тотувлик. Таълимотнинг давлатларда миллий истиқлол ғояси ва мафкурасининг амал қилиш муҳим шароитларидан бири кўп миллатлиликдир. У дўстона муносабатлар устун бўлган шароитда ижтимоий тараққиётнинг омили сифатида майдонга чиқади. И.Каримов бу ҳақда ёзади: «Жаҳон тажрибасидан миллатлар ёки этник гуруҳлар ўртасидаги ўзаро муносабатларда анъанавий уйғунлик вужудга келган мамлакатларда кўп элатлилик омили давлатларнинг сиёсий-иқтисодий ривожланишига самарали, рағбатлантирувчи таъсир этишини кўрсатувчи мисолларни кўплаб келтириш мумкин. Бу мамлакатларда этник гуруҳлар ва ирқлар ўртасида маълум муаммолар мавжуд. Шунга қарамай, кўп элатлилик омили уларнинг ижтимоий-иқтисодий тараққиёти йўлидаги тўғаноққа айланиб қолмаган. Аксинча, тараққиётнинг жадаллашувига ёрдам берган. Миллатларнинг ва маданиятларнинг бир-бирига таъсир кўрсатиши бу давлатларда яшаётган халқларнинг маънавий-ақлий бойиши учун яхши манбага айланган. Шундай қилиб, бу мамлакатларда кўп миллатлилик омили демократик ўзгаришларни жадаллаштириш ва ижтимоий-иқтисодий тараққиётнинг, фуқаролик жамияти қурилишнинг таъсирчан воситасига айланиб қолган» (И.Каримов. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида…, 70 бет). Ўзбекистон Президенти бошқа асарлари ва нутқларида бу фикрларни янада чуқурлаштириб, кўпмиллатлилик бизнинг бебаҳо бойлигимиз эканлиги, ҳамма нарса ундан фойдалана олишда эканлигини қайта-қайта таъкидлади. Дарҳақиқат ҳар бир миллат ўзининг бетакрор маданий-маънавий қадриятларига эга. Бундай миллатлар вакилларининг бир мамлакат ҳудудида яшашлари, биргаликда меҳнат қилишлари, ижтимоий ҳаётнинг барча соҳаларида ўзаро таъсирда бўлишлари халқларнинг ҳар жиҳатдан тараққиётини тезлаштиради.

Дейлик, айрим миллатлар тарихий тараққиёт давомида ишлаб чиқаришнинг маълум соҳасида юксак лаёқатни шакллантирган тарбиянинг, тафаккурнинг маълум йўналишига алоҳида эътибор беради. Миллий ҳарактерида, ҳаётга, ижтимоий ҳодисаларга муносабатда ўзига хосликлар бор. Ахлоқий, ҳуқуқий, сиёсий маданият соҳалардаги ҳатти-ҳаракатларда ҳам маълум ижобий тафовутлар учрайди. Бунга ўхшаш ранг-баранглик нафақат бойлигимиз, балки тараққиёт суръатимизни тезлаштирувчи омил бўлиши мумкин. Адолатли миллий сиёсат олиб борилганда кўпмиллатлилик миллий истиқлол ғояси ва мафкурасининг ишлаб чиқишида амал қилишида ҳам муҳим омил бўлиши мумкин. Бундай муҳит мақсадимиз ягоналигини, тақдиримиз бирлигини, ҳамжиҳатлик зарурлигини тушунишга ёрдам беради, умуммиллий ғояларнинг устувор бўлишини, хусусий манфаатларни тўғри англаб олинишини осонлаштиради. Аксинча миллий муносабатларга зийраклик ва нозиклик билан ёндашмаслик, умуммиллий тамойилларга бироз эътиборсизлик ҳам тинчлик ва барқарорликни издан чиқариши мумкин. И.Каримов ўз фикрини давом эттириб ёзади: «Айни чоғда инсоният тарихида бунинг аксини, яъни кўп элатли давлатлардаги миллатлараро муносабатларда уйғунликнинг йўқлиги, бутун-бутун халқлар ва мамлакатларни анча орқага улоқтириб ташлаган ижтимоий-сиёсий фалокатларга олиб борганини кўрсатувчи мисоллар ҳам оз эмас. Зеро, кўп элатлилик нафақат айрим давлатларнинг балки бутун-бутун минтақаларнинг ҳам ички сиёсат барқарорлиги ва миллий хавфсизлигига путур етказувчи бош омилга айланган» (Ўша жойда, 70-71 бетлар). Миллатлараро ҳамжиҳатлик қарор топмаса, тажовузкор миллатчилик ва шовинизмнинг ҳалокатли ғоялари тарқалиши учун қулай вазият яратилади, миллий истиқлол ғоясининг амал қилишига, кишилар қалби ва онгига сингдирилишига жиддий зарар етади. Шуни ҳисобга олиб, мамлакатимизда бу муаммо илмий, холисона ҳал қилинмоқда. И.Каримов миллатлар ўртасида можароларга йўл қўймасликнинг қоидалари ҳақида

гапириб, этник сиёсатда шахс ҳуқуқлари ҳимоя қилинишининг устувор бўлишини, миллатлараро зиддиятларни амалий тарзда ҳал қиладиган усулларга асосланиши бош йўлимиз эканлигини, бозор муносабатларини асослашга иқтисодий тараққиёт барча миллатларга мансуб аҳолининг манфаатларига мос келишини кўрсатиб берди. Динлараро бағрикенглик. Дин ижтимоий ҳаётнинг маълум даврида ва шароитида инсон эҳтиёжларини қондириш воситаси бўлиб тафаккур, маънавият босқичи сифатида заруран пайдо бўлган ва бутун тарих давомида инсониятга хизмат қилиб келмоқда. У бошқа маънавий ҳодисалар билан ёнма-ён яшаб, уларга таъсир қилган, ўрта асрларда уларни ўзига бўйсундирган. Дин маънавиятининг муҳим шаклидир. Инсонларнинг дунёни, ҳаёт мазмунини қабул қилишлари ҳар хил экан, инсон ҳаёти чегараланган экан, маълум кишилар учун дин абадийдир. У фуқароларнинг маънавий камолотига шахс хусусиятларининг (масъулият, принципиаллик, мустақиллик, эркинлик каби) камол топишига ижобий таъсир кўрсатиши мумкин. Динларнинг умуминсоний моҳияти, мақсади бир бўлиб, улар аслида бир-бирларига зид эмас. Диний бағрикенгликнинг моҳияти шундан келиб чиқади. Жамият тарихидан турли динга мансуб кишиларнинг, динларнинг ёнма-ён яшаб келганлигига кўплаб мисоллар келтириш мумкин. Бизнинг мамлакатимиз ҳудудида ҳам ислом, насронийлик, иудаизм каби динлар ёнма- ён яшаб келган, диний амаллар эркин адо этиб келинган. Ўша даврларда ҳам зиёлилар, олимлар бир-бирларидан ўрганганлар, устоз шогирд бўлишган, уларнинг турли динларга мансублиги бундай муносабатларга халал бермаган. Айтиш мумкинки, диний онг ривожланиб, диннинг моҳияти чуқурроқ англашила борган сари диний бағрикенглик ҳам ривожлана боради. Ҳозирги даврда умуминсоний қадриятларнинг, манфаатларнинг устун бўла бориши диний бағрикенгликни янада кучайтирмоқда.

Ҳозирги кунда Мустақил Ўзбекистонда 15 та конфессияга мансуб диний ташкилотлар мавжуд. Уларнинг ўзаро муносабатлари тенг ҳуқуқлилик, ҳамдўстлик ва ҳамкорлик асосида амалга оширилмоқда. Диний бағрикенглик турли динларнинг, турли динларга мансуб кишиларнинг ҳамдўстлик муносабатларинигина назарга тутмайди, балки эътиқодидан қатъи назар барча кишиларнинг тенглигини, умумий эзгу мақсад йўлида ҳамкорлигини ҳам қамраб олади. Диний қарашга кўра ҳам, нодиний, жумладан, илмий қарашга кўра ҳам инсон энг олий мавжудотдир, у ўзига берилган умри давомида яшашга, маънавий, ақлий жиҳатдан такомиллашиб, ердаги ҳаёт шароитларини яхшилаш учун курашишга, ижод қилишга ҳақли. Диний таълимотни ўрганиш учун, инсон маънавий камолотга эришиши учун ҳам яшаши, ерда яхши шароитларга эга бўлиши керак. Демак, ердаги ҳаётни сақлаб қолиш, ривожлантириш барча кишиларнинг умумий мақсадларидир. Динийлик дунёвийликни инкор қилмайди, у билан баъзан ёнма-ён яшаса, айрим вазиятларда ўзаро яқинлашади, дунёвийликнинг ривожига хизмат қилади. Дунёвийлик, яъни шу моддий ҳаётни ривожлантиришга йўналганлик динийликнинг ҳам мақсадлари билан мос тушади. Динийлик дунёвийликка хизмат қилиши мумкин деганда дунёқарашнинг эзгулик, яхшилик, ҳалоллик, тинчлик, дўстлик каби юксак инсоний фазилатларни тарбиялашни назарда тутамиз. Ҳақиқатан ҳам диний таълимотлар у дунё ҳаётини тасвирлаш воситасида бу дунёда юксак фазилатларга эга бўлишга ундайди. Юқоридаги мулоҳазалардан аён бўладики, диний бағрикенгликнинг қарор топиши, мустаҳкамланиши, ривожланиши мамлакат барча кишиларни эътиқодидан қатъи назар миллий ғоя ва мафкурани амалга ошириш йўлида бирлаштиради, у мафкурани кишилар онги ва қалбига жойлашишига қулай шароитлар яратишда ёрдам беради.

Похожие

Миллий гоя ва мафкуранинг дунёвий мазмуни ва уни такомиллаштириш кафолатлари

Миллий ғоя ва мафкуранинг дунёвий характери

Дунёвий тараккиёт ва дин

Дунёвий тараккиёт ва ахлок

Темур ва Темурийлар даври фалсафаси