Фалсафа ва фан тарихида ижод муаммоларининг ишлаб чиқилиши - Философия - Рефераты

Фалсафа ва фан тарихида ижод муаммоларининг ишлаб чиқилиши

Загружено в:

19.09.2022

Скачано:

0

Размер:

85 KB

Фалсафа ва фан тарихида ижод муаммоларининг ишлаб чиқилиши Режа: 1. Антик давр 2. Уйгониш даври ва Янги даврда илмий ижоднинг ривожланиши

Антик давр Инсоннинг атроф оламни ўзгартириш, объектив реалликнинг мавжудлиги ва ривожланиш қонуниятларини билиш борасидаги ижодий фаоллигининг илдизлари ҳозирги замон одамларининг ибтидоий аждоди кундалик амалиёт ва шахсий ҳаётий тажриба асосида борликнинг тузилиши, инсон пайдо бўлиши билан бутун дунё икки кисмга ажралгани: биринчи олам — «Мен» деганда субъектнинг ички, маънавий дунёси, унинг ғоялари, фикрлари, истаклари, умид ва фантазиялари, орзу умидлари тушунилиши, иккинчи олам «Мен эмас» деганда инсонга боғлиқ. бўлмаган ҳолда объект сифатида ўзининг ички қонунлари ва қоидаларига кўра яшайдиган улкан, сирли, душманона кайфиятдаги, жозиба ли атроф олам тушунилиши хакида содда ва мубҳам тахминлар юзага кела бошлаган кадимги даврга бориб тақалади. Бундай ажратиш вақт ўтиши билан аввал ибтидоий жамият да, сўнг эса антик қулдорлик, синфий жамиятида субъект объект мураккаб тизимининг вужудга келишига олиб келди. Бу муноса батлар орасида инсоннинг ўзини куршаган оламни билиши му ҳим рол уйнай бошлади. Фан, илмий билиш ва ижодни уз ичига олган ижтимоий инсти тут субъектнинг тобора ортиб бораётган ижодий билиш фаолли гини қондиришга хизмат кила бошлади. Антик даврда вужудга келган фан инсон фаолиятининг атроф муҳит ҳақидаги туғри, ҳаққоний, объектив билимларни ишлаб чиқиш ва назарий тар тибга солиш, саклаш, олиш ваулардан фойдаланиш борасидаги ўзига хос соҳасидир. Ижод — бу илмий билишнинг моҳиятини ифода этувчи имманент хосса, унинг ажралмас жиҳатидир, зо тан, илмий ижоднинг мақсади—тириклик қонунларини, воқелик жараёнлари ва ҳодисаларининг узгариши, ривожланиши, вужуд га келиши ва йўқолишини кузатиш, кашф этиш, тушунтириш ва башорат қилишдир. Илмий ижоднинг илдизлари бевосита инсон амалиётигабо риб такалади. Инсон амалиёти деганда ижодий, маърифий ва ўзгартирувчи жиҳатларнинг бирикмаси тушунилади. Антик даврдаги дастлабки билимлар

амалий хусусиятга эга бўлган ва инсон фаолиятининг муайян турларига дойр методик кўлланмалар ва кўрсатмалар вазифасини бажарган. Уша дав рда Қадимги Шарқ мамлакатларида (Бобил, Миср, Ассирия, Хитой, Ҳиндистонда) жуда кўп билимлар жамланган. Мазкур билимлар фаннинг шаклланиши учун муҳим замин ҳозирла ган. Уша даврда ижод, билиш мифология билан узвий боглик бўлган. Мифологияда инсон илк бор атроф олам ҳакидаги та саввурларнинг яхлит, қамровли тизимини яратишга ҳаракат қилган. Аммо бу примитив, ярим фантастик, мифологик та саввурлар том маънодаги илмий ижоддан анча узок эди. Бу нинг устига, фаннинг шаклланиши мифологик ғоява тасав вурларнинг цаттщ танкид қилиниши, инкор этилиши ва четга сурилиши, мифологик дунёкарашнинг емирилиши билан боғ лиқ эди. Антик давр шароитларида фаннинг вужудга келиши учун маълум ижтимоий шарт шароитлар: ишлаб чикариш ва ижтимо ий муносабатлар анча яхши ривожланган бўлиши талаб этилар ди, зеро, бу аклий ва жисмоний меҳнатнинг ажралишига олиб келар, фанда сурункали ижод билан шугулланиш имконини берарди. Фан турли халклар ва маданиятларнинг ютукларини онг ли идрок этишни назарда тутадиган бой ва кенг маданий анъана лар негизида шакллана бошлади. Бундай шарт шароитлар милоддан аввал Қадимги Грецияда ҳам вужудга келди. Бу ерда, мифологиядан фаркли ўлароқ, во қеликни табиий асослар орқали тушунтирувчи биринчи назарий тизимлар юзага келди. Мазкур назарий тизимлар натурфалсафа ғоясини илгари сурарди, чунки фан ва фалсафани ўзида мужас самлаштирган эди. Бу назарий билим тизимлари объективлик ва мантикан ишонарлилик асосига қурилди. Қадимги Греция фани табиат, жамият ва тафаккур конуният ларининг илк тавсифларини берди. Табиийки, бу тавсифлар кўп жиҳатдан номукаммал ва содда эди, аммо шунга карамай, улар эпистемологияда катта рол ўйнади, чунки фикрлаш фаолиятига умуман дунёнинг тузилишига тааллукли бўлган абстракт тушун чалар тизимини амалгакиритди, борликнинг объектив,

табиий конунларинн кидиришни илмий ижоднинг барқарор анъанасига айлантирди ва материални баён этишнинг далиллашга асослан ган усулига асос солдики, бу илмий билимни тузиш ички манти ЕИНИНГ негизига айланди. Қадимги Грецияда тарихан биринчи натурфалсафа мактаби милоддан аввалги УП У1 асрлар оралиғида Милетда греклар нинг Кичик Осиёдаги йирик колониясида вужудга келди. Фалес (милоддан аввалги VII асрнинг охири VI асрнинг биринчи ярми), Анаксимен (милоддан аввалги 528 524 йиллар атрофида вафот этган), Анаксимандр (тахминан милоддан аввалги 610 йилда ту ғилган) Милет мактабининг вакиллари эди. Фалес ўз ижодида амалий кўникмаларни табиатни чуқур ўрганиш билан бирлаштирди. У савдогар ва саёҳатчи бўлиб, Шарқ мамлакатларининг билимлар тизими билан яхши таниш эди. Фалес грекларнинг Кичик Осиёдаги колонияларини форс ларнинг истилоси таҳдидига қарши иттифоққа бирлаштириш ғоясини илгари сурди. У милоддан аввалги 589 йилда ўзининг астрономия соҳасидаги бшшмларини ишга солиб, қуёш тутили шини башорат қилди ва Грецияда довруқ қозонди. Фалес барча мавжудотлар қандайдир бирламчи намликдан ёки сувдан бино бўлган деб фараз қилар эди. Фалеснинг қарашлари — содда ма териализмдир. Анаксимандр устози Фалес каби оламнинг тузилиши, гео графия, механика, физика, ҳаёт ва инсоннинг келиб чиқиши масалалари билан шуғулланди. Анаксимандр илмий ижоди нинг маҳсули «Табиат ҳақида» асари бўлиб, ундан бизгача фақат бир нечта кичик парчалар етиб келган. Анаксимандр биринчи бўлиб жуғрофий хариталар тузди ва илк фазовий гло бусни ясади. Анаксимандр олам чексиз ноаниқ бирламчи модда билан хула, деган фаразни илгари сурди. Бу моддани у «апейрон» («чексиз») деб атади. Унинг фикрича, Ерда ҳаёт сербалчиқ денгиз тубида вужудга келган, барча тирик мавжу дотлар балиқлар, қушлар, ҳайвонлар денгиз тубидаги бал чиқдан бино бўлган эди.

Анаксимен ҳавони бирламчи моддадеб кўрсатди. Ҳаво сий раклашиб оловга айланади, қуюқлашиб эса секин аста сувга, ерга ва ниҳоят, тошларга айланади. Ҳаво модданинг бирламчи асосигина бўлиб қолмай, ҳаёт ва рухият манбаи ҳамдир: инсон руҳи бу ҳавонинг «нафаси», эпкинидир. Анаксимен умумий ўзгарувчанлик ҳақидаги тасаввурдан келиб чиқди: барча мод далар ҳар хил шаклларга киришга, ҳамма жойда таъсирга кири шадиган қуюқлашиш ва сийраклашиш жараёни орхали зарра ларни бирлаштириш ва ажратишга қодирдир. Шундан сўнг фалсафий ва илмий қарашларни эфеслик Ге раклит ривожлантирди (милоддан аввалги 530 470 йиллар). Унинг фикрича, муттасил ўзгарувчи оламнинг негизи оловли гича қолар, дунёни «логос», яъни қонун, зарурат бошқарар эди. Парменид Гераклитнинг карашлари ва ғояларини танкид килиб, оригинал онтология ёки борлик. ҳакидаги таълимотни ривож лантирди; Зенон ўзининг апориялари ва исботлари билан ҳара катсизлик ва ҳаракатнинг нисбийлигини, уларнинг ўзаро ало қаси ва бирлигини кўрсатиб берди; Суқрот ўзининг фалсафа табиатни шунчаки илмий кўриб чиқмайди, фалсафа қандай яшаш кераклиги ҳақидаги таълимотдир, деган ўзига хос ва те ран ғоясини илгари сурди. Сукротнинг фикрича, инсон фақат ўз ҳукми остидаги нарсаларни билишга қодир бўлиб, ташқи таби ат ҳам, олам ҳам эмас, руҳ инсоннинг ҳукми остида эди. Шу нинг учун ҳам инсон фақат руҳ ҳақида хаққоний билимга эга бўлиши мумкин, билишнинг асосий вазифаси эса ўзини ўзи би лишдир: «ўзингии ўзинг билгин». Ўз этикасида Суқрот инсон нинг хулқ атвори ботирлик ва эзгулик тушунчалари билан бел гиланмайди, донишмандлик эса бу мукаммал билим, олий фа зилатдир, деб кўрсатди. Модданинг атом тузилиши назариясини яратган Левкипп ва Демокрит одамлар билими ва дунёқарашини ривожлантиришга улкан ҳисса қўшди. Левкипп дунёда ҳамма нарсалар майда аж ралмас зарралар (атомлар) ва бўшликлардан таркиб топган, де ган ғояни илгари сурди. Демокритнинг фикрича, барча атомлар бир биридан шакли, тартиби ва ҳолатига кўра фарқ

килар эди. Бундай бошланғич тафовутлар барча кузатилувчи тафовутлар асосида ётади ва уларнинг бирортаси ҳам сабабсиз бўлмайди. Шундай қилиб, атомистикадан универсал сабабиятни эътироф этиш ғояси келиб чиқади: Демокрит сабабсизликни инкор этади ва воқеликнинг ҳар қандай ҳодисаси таъсир кўрсатувчи сабаб туфайли содир бўлади, деб кўрсатади. Қадимги Рим файласуфи Тит Лукреций Кар атомлар ҳакидаги таълимотни ривожлантир ди ваўзининг «Нарсалар табиати ҳақдца» номли ўлмас достони ни атомистик, казуал ва материалистик фалсафага багишлади. Антик дунёқарашда милоддан аввалги V асргача содда мате риализм етакчилик қилди. Платон (милоддан аввалги 427 347 асрлар) уз дунёни тушунишини материализмга қарши қўйди. Бунинг асослариниу ўсмирлик пайтидаўз устози Суқротдан ол ган эди. Платоннинг таълимотига кўра, ҳиссий нарсалар олами чинакам борлщ олами эмас: ҳиссий нарсалар тинймсиз вужудга келади ва ҳалок бўлади, ҳаракатланади ва ўзгаради, уларда му стаҳкам ва ҳакикий ҳеч нарса йўқ. Акл билан идрок этиладиган танасиз, сезгисиз шакллар нарсаларнинг асл моҳияти, уларнинг сабабларидир. Бу сабабларни Платон турлар («эйдослар») деб атади. Эйдослар деганда ҳиссий нарсаларнинг сабаблари ва на муналари, ҳиссий идрок этиладиган оламдаги мавжудотлар ин тиладиган максадлар, нарсаларнинг умумий асоси ҳакидаги ту шунчалар, ғоялар тушунилади. Платоннинг билиш назарияси жуда кизикарлидир. Унинг фик рича, билим эслатиш демакдир: ўлмас руҳ тана қобиғига кириб жойлашгунга кадар чинакам борликни кузатади, аммо тана крби ғига кириб жойлашганидан сўнг билган ҳамма нарсасини унута ди, шундан кейинги билиш илгари билинган, аммо унутилган нарсаларни эслаш демакдир. Платоннинг фикрича, кундалик тасаввурларда ёки караш ларда зоҳир зиддиягларни аниклаш оркали ижодий 'фикрлаш сань ати «диалектика» санъатидир.

Платон баркамол давлат— Республика ғоясини илгари сурди. «Республика» атамаси сўзма сўз таржимада «оммавий ҳокими ят» деган маънони билдиради. Давлат эркин фуқаролар ўртаси да меҳнатнинг бўлиниши негизига қурилади. Бу ҳокимиятнинг барқарорлигини таъминлайди ва бутун жамиятга максимал фой да келтиради. Ўзининг идеал давлат (шаҳар) режасида Платон эркин фуқароларнинг (аммо кулларнинг эмас) умумий яшаш жойи, болаларни давлат томонидан тарбиялаш ғоясини илгари суради. Урушларга Платон даҳшатли ижтимоий ёвузлик деб қарайди, аммо уларнинг содир бўлишини муқаррар деб билади, шунинг учун ҳам давлат махсус ўқитиб ўргатилган, қуроллан ган одамлар ёки жангчилар табақасига эга бўлиши керак, зотан, уруш инсоният ибтидоий ҳолатдан чиққанвдан кейин унинг аба дий ҳамроҳига айланди. Антик даврнинг буюк мутафаккири Аристотель (милодцан аввалги 384 322 йиллар) ўз устози Платоннинг карашлари ва таълимотларини ижодий ривожлантирди. Инсон ижодини янги билим олиш шарти сифатида ўрганган Аристотель фикрлаш, хулоса чиқаришнинг тўғри, ҳаққоний методлари ва усуллари ҳақидаги фан мантиқ ҳакида таълимот яратди. Мантиқни Аристотель «органон» ҳаққоний билимнинг универсал қуро ли деб атади. Аристотелнинг фалсафий тизими унинг ўзи ва шогирдлари томонидан амалга оширилган табиий илмий ва ижтимоий сиё сий тадкиқотлар билан узвий алоқада шаклланди. Аристотел нинг қизиқишлари доирасига мантиқ, психология, билиш наза рияси, онтология, космология, физика, зоология, сиёсат, этика, иктисод, педагогика, эстетика, риторика масалалари киради. Аристотелнинг фикрича, хяр бир реал нарса кртиб қолган, пас сив, ўзига нисбатан бефарқ материя билан фаол, ҳаракатчан, тирик шаклнинг бирлиги демакдир. Шакл, ижодий, фаол негиз сифатида, котиб колган, инерт материяга таъсир курсатади, уни шаклланти ради, расмийлаштиради, материяга тегишли туе беради, энг юксак шакл ёки шакллар шакли, борликнинг етакчиси эса Худодир. Шу нингучун х ам Аристотелнинг фалсафаси объектив идеализмдир.

Аристотелнинг фикрича, инсонни қуршаган олам унинг би лиш, ўрганиш, тадкиқ килиш объектидир. Иктисодчи сифатида Аристотель киймат шаклини таҳлилдан ўтказди ва товарнинг пул шакли кийматнинг оддий шаклининг ривожланган куриниши, яъни бир товар кийматининг бошка би рон бир товардаги ифодасидир, деб кўрсатди. Уйгониш даври ва Янги даврда илмий ижоднинг ривожланиши Европада Рим империяси парчаланиши натижасида антик давр ўрнига ўрта асрлар келди. Бу даврда дин ҳукмрон дунёқа раш ва мафкура вазифасини бажарди. «Фалсафа илоҳиёт гу маштаси» деган ибора теолог олимларнинг қарашларинигина эмас, реал аҳволни ҳам ифодаэтар эди. Бу даврда ижод, эркин яратувчилик бутун борликнинг яра тувчиси Худога хосдир, илоҳий ижод йўкликдан борлиқни пайдо кшгувчи ироданинг маҳсули деб сўзсиз эътироф этилди. Авлиё Августин ирода ва ижодий негизнинг инсон шахсидаги ролини эътироф этди, зотан, инсон тарих ижодкоридир, зеро, та рихий қилмишлар, ахлоқ, дин, маънавият одамларнинг ижод со ҳасидир. Минг йил давом этган ўрта асрлар ўрнига келган Уйгониш даври инсоннинг улкан ижодий имкониятлари пафоси билан су ғорилган эди. Бу даврда асосан мох,ияти ижодий мушоҳада юри тишдан иборат деб каралган бадиий ижод ривожланди. Ижодий асос ташувчиси сифатида даҳо шахсига сиғиниш шаклланди, тарихга эса соф инсоний ижод мах сули деб каралди. Жумладан, Уйгониш даврида яшаб ижод килган италиялик файласуф Ж. Вико инсонни тил, ахлоқ, урф одатлар, анъаналар, санъат ва фалсафа ижодкори деб эътироф этди. У йгониш даврининг фалсафаси ва фани инсонпарварлик, ил мий тафаккур, фан ва фалсафанинг ижодий синтезига ёрқин ми сол бўла олади.

Бу даврда Леонардо да Винчи (механика, физи ка, гидравлика), Николай Коперник (Қуёш системаси тузилиши нинг гелиоцентрик назарияси), Иоганн Кеплер (астрономия, кос мология, самовий механика қонунлари) сингари мутафаккирлар ўзларининг гениал табиий илмий асарларини яратдилар. Х VI -Х VII асрларда Рарбий Европада янги буржуа, бозор ишлаб чиқариш муносабатларининг жадал ривожланиши фан (математика, механика, физика, оптика, гидродинамика) ватех никанинг фаол ривожланишига олиб келди. Бу даврда Г. Гали лей, И. Ньютон, Р. Гук, Л. Эйлер ва бошқа олимларнинг даҳо асарлари ва бетакрор ижодий фаолияти натижасида изчил, ман тиқий, тажрибаларда кўп карраўз тасдигини топтан классик ме ханика вужудга келди. Янги даврнинг даҳо файласуфлари Ф. Бэкон, Т. Гоббс, Ж. Локк, Д. Юм ижодга инсон томонидан янги механизмлар, маши налар, қурилмалар ва агрегатларнинг кашф этилиши деб қара ди. Фан ва техника ютуклари ва кашфиётлари фалсафа ва фанда дунёнинг механистик манзараси, метафизик дунёқараш ҳукмрон лик қилишига олиб келди. Буюк француз файласуфи Р. Декарт материя мустакил ижо дий кучга эга деб эътироф этди, механик ҳаракатга эса борлиқ, билиш ва ижоднинг негизи бўлган материя ҳаётининг ифодаси деб қаради. Р. Декарт метод муаммосига алоҳида эътибор бер ди, рационализмни, тафаккурнинг аниқ ва қатъийлигини билим нинг ҳаққонийлиги шарти деб эътироф этди. Унингча, билиш ва ижодда сезги ва ҳис туйғулар эмас, ақл, идрок, мантиқ етакчи рол ўйнайди. Ўзининг «Метод ҳақида мушоҳадалар» асарида Декарт қуйидаги талаблардан келиб чиқади: фақат аклга аниқ ва қатъий бўлиб кўринган, ҳаққонийлигига ҳеч қандай шубҳа тугилиши мумкин бўлмаган қоидаларнигина ҳаққоний деб олиш; бир мураккаб муаммо ёки масалани таркибий қисмларга, нисбатан содца муаммо ва масалаларга ажратиш; маълум, ис ботланган ва билинган нарсалардан номаълум, исботланмаган ва билинмаган нарсаларга методик равишда ўтиш; ўрганиш ва исботлашнинг мантиқий бўғинларида бирорта ҳам бўғинни ўтка зиб юбормаслик.

Ф. Бэкон ва Р. Декарт ортидан Б. Спиноза ҳам табиат устидан ҳукмронликни эгаллаш ва инсоннинг ўзини баркамоллаштириш ни фалсафий ижоднинг мақсади деб эътироф этди. Шахс эркин лиги билиш ва ижоднинг зарур шартидир. Спинозанинг билиш назарияси материалистик ва рационалистик хусусиятгаэгадир. У табиатни субстанцияни ўзини ўзи яратувчи сабаб деб эълон килди . XVIII аср охири XIX асрнинг биринчи чорагида инсоният та рихидаги буюк мутафаккирлардан бири Иммануил Кант(1724 1804) асос солган немис классик фалсафасининг ижодий фаолли ги ошди. Буюк немис файласуфи энг янги давр фалсафасининг асосларини классик идеализм шаклига солди. И. Кантнинг ижо дий даҳоси нафақат фалсафада, балки фанда х.ам намоён бўлди. У Қуёш системаси улкан газ туманлигидан вужудга келган, де ган ажойиб космогоник концепцияни яратди. Бу концепция ҳозир ги замон астрофизикасида ҳам ўз аҳамиятини йўқотгани йўк.. Бундан ташқари, у ҳайвонларнинг келиб чиқиши тартибига кўра тақсимлаш ғоясини, шунингдек, инсон ирқпарининг табиий ке либ чиқиши ғоясини илгари сурди. Геометрия, математика ва механика сохаларидаги кўплаб оригинал ғоялар ҳам Кантга те гишлидир. И. Кант субъектнинг ҳиссий таассуротлари билан алқ идрок тушунчаларининг бирлиги ўртасида боғловчи бўғин бўлган та саввурнинг унумли қобилияти ҳақидаги таълимотида ижодий фаолиятни махсус анализдан ўтказди. Унинг фикрича, ижодий тасаввур хам тасаввурнинг кўргазмалилига, хам тушунчанинг синтезловчи кучига эга, бинобарин, ижод мушоҳада юритиш, фа олият курсатиш ва билишнинг умумий негизи бўлиб хизмат қилар эди. Кант билиш методологиясини ҳаққоний билимни уюштириш, тизимга солиш ва олиш шакли сифатидаги гносеологиядан аж ратиб, унинг алохида макхомини асослаб берди. И. Кантдан сўнг буюк немис файласуфи идеалист ва диа лектик Г. Гегель (1770 1831) билишни ўзининг алоҳида ички таш килоти методлари, усулларига эга бўлган ўзига хос фаолият си фатида анализдан ўтказишни

ижодий давом эттирди. Гегелнинг фалсафий тизими деганда мохият эътибори билан абсолют рух нинг ижодий яратувчилик фаолиятининг хамда унинг ҳосиласи бўлган инсон билимининг ижодий фаолияти методологияси ту шунилади. Илмий ижод методологияси соҳасида Гегелнинг асо сий хизмати шундаки, у диалектикани билиш ва умуман маъна вий фаолиятнинг умумий методи сифатида ҳар томонлама, чу қур кўриб чиқди. ХIХ асрда ва XX асрнинг биринчи ярмида фан ва ижод, фал сафа ва илмий билиш эпистемологияси жадал ривожланди. Диа лектика, илмий анализ объектининг узгарувчаюшги, қарама қар шиликлар бирлиги ва кураши орқали ривожланиш, сон ва сифат ўзгаришларининг ўзаро ўтиши ғоялари, диалектик инкор этяш нинг синтез деб олиниши, ўзгарувчи объектдан зидциятларнинг олиб ташланиши табиатшуносликда ва умуман фанда чинакам инқилоб ясади. Бу даврда физикада энергиянинг сақланиш ва бир турдан ик кинчи турга ўтиш қонуни (Жоул, Гельмгольц, Майер), биология да тирик организмларнинг ҳужайра тузилиши (Шлейден, Шванн), кимёдадаврийқонун (Д.И. Менделеев) кашфэтилди, Ч. Дарвин биологияда турларнинг табиий келиб чикиши назариясини илга ри сурди. XX аср бошида физика, айниқса, жадал ривожланди. М. Планк квантлар ҳақида гениал гипотезани таклиф қилди, А. Эйнштейн эса махсус (кейинчалик умумий) нисбийлик назариясини яратди. Бу ва бошқд атоқли физикларнинг (Н. Бор, Л. де Бройль, В. Гей зенберг, П. Дирак, Э. Шредингер, В. Паули, Э. Ферми, Р. Фейн ман, Ж. Уилер ва ҳозирги замон физикасининг бошқа яратувчила рининг) методологик ғоячари дунёнинг хозирги замон квант реля тивистик илмий манзарасининг шаклланишига олиб келди. Ижтимоий ва гуманитар фанлар соҳасида К. Маркс, О. Конт, Г. Спенсер, Ж.Ст. Милль ва бошқа атоқли олимлар фаолият кўрсатди. Уларнинг илмий билиш методологияси, иқтисод наза рияси, социология, ижтимоий фалсафа сохасидаги асарлари иж тимоий иктисодий фанларнинг қиёфасини батамом ўзгартириб юборди. С. Кьеркегор, А. Шопенгауэр, Ф. Ницшенинг трансцен

дентал, иррационал фалсафаси кўпгина фалсафий, этик, диний муаммоларга янги кўз билан карашга мажбур қилди. XX асрнинг бошида 3. Фрейд, К. Г. Юнг инсон рухияти, онги, онг ости ҳамда онгсиз соҳани теран ўрганди. И.П. Павлов уз илмий ижодини инсон ва хайвонларнинг олий нерв фаолияти фи зиологиясини анализдан утказишга бағишлади. Бу каби кўплаб илмий ва техникавий кашфиётлар, янгилик лар XX асрнинг иккинчи ярмида фан техника инқилобига олиб келди. Бу даврда фан ва илмий ижоднинг мутлақо янги турлари: квант физикаси, кибернетика ва информатика, молекуляр гене тика ва ген инженерияси, релятивистик астрофизика вужудга кел ди. Фан хозирги замон ахборот даврининг қиёфасини белгилов чи бевосита ишлаб чиқарувчи кучга айланмокда. Ҳозирги замон илмий билимининг мутлақо янги соҳаси гло балистика (Т. де Шарден, А. Печчеи ва у ташкил этган Рим клу би ҳ.амда бошқаларнинг ғоялари ва қарашлари) вужудга келди ва жадал ривожланди. Ҳозирги замон илмий техникавий тарақкиётнинг бу ва бошқа кўгшаб ютуклари негизида ҳозирги замон илмий ижоди методо логиясида ва фан эпистемологиясида сциентизм ва постпозити визм сингари йуналишлар вужудга келди. Ҳозирги замон фан методологияси сциенистик йўналишининг вакиллари ҳозирги замон фани хозирги замоннинг асосий ижти моий муаммолари: экологик, демографик, озиқ овқат ва бошқа муаммоларни ижобийҳал қилишга қодир, деган ғояни илгари суради. Таникли иқтисодчи, Нобель мукофоти соҳиби Ж. Гелб рейт ҳамда ижтимоий тараққиётнинг ҳозирги замон босқичини постиндустрйал жамият даври деб таърифлаган гарвардлик со циолог Д. Беллнинг асарларида сциенистик қарашлар ўзининг ёрқин ифодасини топган. Д. Беллнинг сциенистик қарашларига кўра, ҳозирги замон давлатларида сиёсий хокимият сиёсатчилар ва бизнесменлар кўлидан аста секин илмий тадқиқот ташкилот лари кўлига ўтиши, ҳозирги замон ижтимоий сиёсий бошқарув тизимига фан фаол жалб этилиши лозим.

Сциентизмнинг бошка бир йўналиши ҳозирги замон неопозитивистик фан фалсафаси фанга маданий дунёқараш андозаси деб қарайди. Постпозитивизм хозирги замон фан фалсафасидаги муҳим йўналишдир. Унинг таниқли вакиллари К. Поппер, Т. Кун, М. Полани, И. Лакатос, П. Фейерабенд, Ст. Тулмин ва бошка лар ҳозирги замон методологик концепциялари ва ёндашувларини ижодий ва фаол рангбаранглаштирди. Постпозитивизмнинг асосий методологик вазифаси қуйидаги саволларга жавоб топиш орқали илмий билимнинг ривожланиши ва ўсишини тушу ниб етишдир: янги назария кандай вужудга келади? У қандай килиб ўзинннг эьтироф этилишига муваффақ бўлади? Рақобат лашувчи илмий назарияларни тақкослаш ва танлашнинг мезон лари қандай? Бундан ташкари, постпозитпвистларнинг фикрича, фалсафа ва фан ўртасида чегара омонат, ўзгарувчан, шартли ва нисбийдир.

Похожие

Ижод

Фалсафа ва синергетика

Фалсафа ва жамият

Илмий тадкикот методологияси фанининг максад ва вазифалари. фан ва ижод ҳақида асосий тушунчалар

Конун ва фалсафа конунлари