Эксперимент натижаларини ишлаб чикиш усули ва тахлили

Эксперимент натижаларини ишлаб чикиш усули ва тахлили

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

2053 KB

Эксперимент натижаларини ишлаб чиқиш усули ва таҳлили Режа: 1. Ўлчашлар натижаларини график тасвирлаш 2. Эмперик формулаларни танлаш 3. Назарий-экспериментал тадқиқотлар натижаларини таҳлил қилиш. 4. Ҳисоблаш эксперименти

1. ЎЛЧАШЛАР НАТИЖАЛАРИНИ ГРАФИК ТАСВИРЛАШ График тасвир эксперимент натижалари ҳақида кўргазмали тасаввур беради, тадқиқ этилаётгаи жараённинг физик моҳиятини яхшироқ тушунишга имкон яратади, функционал боғликлик тавсифини аниқлайди ва унга нисбатан минимум ёки максимумни белгалайди. Ўлчаш (ёки кузатиш) натижаларини график тасвирлаш учун кўпинча координаталарнинг тўғри бурчакли системаси дан фойдаланилади. X ўқ бўйлаб фактор қийматлари x 1, х 2 , . . ., х n Y ўқ бўйлаб эса унга мос чиқиш параметрларининг чиқиш қийматлари у 1, у 2 , . . ., у n (1- расм) қўйилади. Агар x 1 , у 1 ,; х 2 , у 2 ,;. . .,; х n , у n нуқталар кесмалар билан бирлаштирилса, бунда синиқ эгри чизиқ 1 ҳосил бўлади, у эксперимент маълумотлари бўйича y=f(x) функция ўзгаришини тавсифлайди. Бу синиқ эгрини барча эксперимент нуқталари яқинидан ўтувчи бир текисдаги эгри чизиқ 2 аппрокслайди. Баъзан 1 ... 2 графада нуқталар эгридан кескин узоқлашади. Бу ҳолда аввал ҳодисанинг физик моҳияти таҳлил қилинади. Агар y=f(x) функциясининг бундай кескин сакраши учун асос бўлмаса, бунда четга чиқишни қўпол хато ёки адашиш дейиш мумкин. y=f(x) экспериментал функцияси график тасвирига коор ди ната тўри ни танлаш жиддий таъсир этади. Улар бир текис ёки бир текисмас бўлиши мумкин. Бир текис координата тўрл арида ордината ва абсциссалар бир текис шкалага эга бўлади . Бир текисмас координата тўрларидан энг кўп тарқалгани ярим логарифмик (3- расм, а), логарифмик (3-расм, б) эҳтимолийлардир. Улардан турли сабабларга кўра фойдаланилади. Хусусан, ярим логарифмик, логарифмик координата тўр ларидан, одатда, омиллар ва (ёки) чиқиш параметрларининг ўзгариш интервали катта бўлганда фойдаланилади. Бундан ташқари, улар кўплаб эгри чизиқли функцияларни тўғрилайди.

1- расм. Боғлиқлик график тасвири y=f(x) : 1- бевосита ўлчамлар натижаси бўйича эгри чизиқ; 2- аппроксловчи бир маромдаги эгри чизиқ Графикларни чизишда қуйидаги амалий мулоҳазаларга амал қилиш лозим: - координата тўри ва график масштабни тўғри танлаш ке рак. Масштаб қанча катта бўлса, графикдан олинадиган қиймат аниқлиги шунча юқори бўлади. Бироқ, графиклар, қоидага кўра, 200x150 мм ҳажмдан ошиб кетмаслиги керак; - координата ўқлари бўйича масштабни график тор ёки кенг бўлиб қолмайдиган қилиб танлаш керак; - графикни миллиметрли қоғозга чизиш мақсадга мувофиқ.

2- ра с м. Яримлогарифмик (а) ва логарифмик (б) координата тўрлари 2. ЭМПИРИК ФОРМУЛАЛАРНИ ТАНЛАШ УСУЛИ Эмпирик формулалар аналитик формулаларга яқин ифодали ҳисобланади . Эксперимент маълумотлари асосида олинган алгебраик ифодалар, эмпирик формула лар дейилади. Улар фактор берилган қиймати (х 1 , дан х n , гача) ва чизиш параметри (y 1 дан у n гача) ўлчанган қийматлар чегарасида танланади. Бу формулалар, имкон борича, оддий ва факторнинг кўрсатилган чегарасида эксперимент маълумотларига юқори ани қ ликда мо с бўлиши керак. Эмпирик формулаларни танлаш жараёни икки босқичда амалга оширилади. Биринчи босқичда координата системаси тўғри тўртбурчак турича нуқталар кўринишида ўлчаш натижалари қўйилади, улар орасидан аппроксловчи эгри ўтказилади ( 2 -ра с мга қаранг). Сўнг формула тури мўлжаллаб танлана ди. Иккинчи босқичда қайд қилинган формулага энг мувофиқ тарзда параметрлар ҳисобланади. Эмпирик формулани танлаш энг содда ифодалардан бош л анади. Шундай ифода бўлиб, чизиқли тенглама ҳисобланади. у=а+bх , ( 5 .01)

бунда а ва b - доимий параметрлар, улар қиймати қуйидаги тенгламалар системасидан аниқланади: у 1 = а + bx 1 у n =а + bx n (5.02) бунда х 1 , у 1 ва х n , у n , - аппроксловчи тўғрининг чекка нуқталари координати. Эгри чизикли эксперимент графикларда y=ax b , y=ax b +c, y = ае bх +c, тур аппроксловчи формула танланади. Бу формула ларга мо с келувчи эгрилар тенгламаси ва параметрларни ани қ лаш усули ишда берилган. 3. НАЗАРИЙ-ЭКСПЕРИМЕНТАЛ ТАДҚИҚОТЛАР НАТИЖАЛАРИНИ ТАҲЛИЛ ҚИЛИШ Назарий ва экспериментлар тадқиқотларни биргаликда таҳлил қилишдан асосий мақсад - эксперимент натижалари билан ишчи гипотеза илгари сурган фикрларни қиёслаш . Назарий (ишчи гипотезага мувофиқ) ва экспериментал маълумотларни қиёслашда турли мезонлардан фойдаланилади. М асалан, экспериментал маълумотларни берилганлардан, на з арий боғлиқлик асосидаги ҳисоблашлар туфайли олинган ми ни мал, ўртача ва максимал четга чиқиш. Аммо, энг ишончли деб, эксперименталга назарий боғлиқ а йний (мувофиқ) мезонлар ҳисобланади . Ишчи гипотезани эксперимент маълумотлари билан қи ёслаш натижасида қуйидаги ҳоллар кузатилиши мумкин: 1. Ишчи гипотеза тўлиқ ёки деярли тўлиқ экспериментда тасдиқланади. Бундай вазиятда ишчи гипотеза назарий қоида, азарияга кўра исботланган бўлади. 2. Ишчи гипотеза экспериментда қисман тасдиқланади, қолган ҳолларда унга зид бўлади. Мазкур ҳолда ишчи гипотеза эксперимент натижасига тўлиқ ёки деярли тўлиқ мосланиши учун модификацияланади. Ишчи гипотеза ўзгаришини тасдиқлаш мақсадида тўғриловчи эксперимент

ўтказилади. Шундан сўнг гипотеза, биринчи галдаги каби, назарияга айланади. 3. Ишчи гипотеза эксперимента тасдиқланмайди. Бундай ҳолда аввал қабул қилинган гипотеза тўлиқ кўриб чиқилади яъни янгиси ишлаб чиқилади. Салбий илмий натижалар эса янги гипотеза излаш доирасини торайтириш имконини беради. Гипотеза назарий қоида деб тан олингач, хулосалар ва (ёки) таклифлар ифода топади, яъни тадқиқот натижасида олинган янгиси, моҳиятлиги илгари сурилади. Асосий хулосалар миқдори 5...10 тадан ошмаслиги керак. Асосий хулосалар билан бир қаторда айрим ҳолда бошқа хулосалар ҳам қилиш мумкин (масалан 2- даражали). Барча хулосалар икки гуруҳга бўлинади: илмий ва ишлаб чиқариш. Илмий хулосаларда янгилик ҳиссаси кўрсатилади, булар бажарилган тадқиқотлар туфайли фанга киритилган бўлади. Ишлаб чиқариш хулосалари, фойда билан боғлиқ бўлади, буларни иқтисодиёт соҳасида ўтказилган экспериментлар беради. 4. ҲИСОБЛАШ ЭКСПЕРИМЕНТ И Ҳисоблаш эксперимент нинг асоси бўлиб математик моделлаштириш, назарий асоси бўлиб амалий математика, техникавий асоси эса электрон ҳисоблаш машиналари ҳисобланади . Ҳисоблаш экспериментидан фан ва техниканинг турли соҳаларида мураккаб амалий вазифаларни ҳал қилиш учун восита сифатида фойдаланилади. Ҳисоблаш эксперимент и учун ҳал этилиши лозим бўлган вазифалар хилма-хил бўлишига қарамай , умумий технологик туркум хосдир, у шартли равишда бир қатор босқичларга бўлинади. Биринчи босқичда тадқиқ этилаётган объектнинг матема тик модели яратилади, у қоидага кўра дифференциал ёки интегродифференциал тенгламалар кўринишида бўлади. Матема тик моделни тузиш кўпинча у ёки бу фан (физика, кимё, био логия, тиббиёт, иқтисодиёт ва ҳ.к.) соҳаларининг мутахассислари томонидан бажарилади. Математиклар юзага келган ма -

тематик вазифаларни ечиш имконини баҳолайдилар ва модел ни бошланғич тадқиқотини ўтказадилар: масала тўғри қўйилганми, у ечимга эгами, у биргинами ва ҳ.к.ларни аниклайдилар. Иккинчи босқичда шакллантирилган математик масала ёки ҳисоблаш алгоритмини ҳисоблаш усули иш лаб чиқилади. У алгебраик тенгламалар халқалари мажмуидан иборат бўлади, шулар бўйича ҳисоблаш олиб борилади ва бу формулаларни қўллаш мунтазамлигини белгиловчи мантиқий шароит юзага келтирилади. Шуни таъкидлаш жоизки, айни бир математик масалани ҳал қилиш учун кўплаб ҳисоблаш алгоритмлари - яхши ва ёмонлари ишлаб чиқилади. Шунинг учун алгоритмни самарали ҳисоблашни ишлаб чиқиш зарурати юзага келади, бунинг учун рақамли ҳисоблаш назариясидан фойдаланилади. Учинчи босқичда ишлаб чиқилган ҳисоблаш алгоритмини КЭҲМда бажариш дастури тузилади. Тўртинчи босқич ҳисоблаш экспериментини бажариш билан боғлиқ. ЭҲМ ҳисоблаш жараёнида тадқиқотчини қизиқтирган ҳар қандай маълумотни бериш мумкин. Табиийки, мазкур маълумотни аниқлиги математик моделни ишончлилиги б илан белгиланади. Шунга кўра жиддий амалий тадқиқотларда б аъзан ҳозиргина тузилган дастур бўйича тўлақонли ҳ исоблашни ўтказиш дарҳол бошланмайди. Бундан аввал дастурни «созлаш» учун зарур бўлган тест ҳисоб-китоблари ўтказилади. Дастлабки ҳисоб-китобларни ўтказишда математик модел тестланади: ўрганилаётган объект, жараён ёки ҳодисани у қанчалик яхши тавсифлайди, қай даражада ҳақиқатга яқинлиги аниқланади. Бунинг учун етарлича ишончли ўлчашлар бўлган баъзи назорат экспериментларини «тафтишлаш» ўтказилади. Бунда эксперимент ва ҳисоблаш натижалари таққосланади, математик модел аниқланади. Бешинчи босқичда ҳисоб-китоб натижаларини ишлаб чиқиш ЭҲМда амалга оширилади, уларнинг атрофлича таҳлили ўтказилади ва хулоса қилинади. Бунда хулосаларнинг икки тури бўлиши мумкин: ёки математик

моделни, ёки олинган натижаларни турли мезонлар бўйича текширувдан ўтказиб аниқлаш зарурлиги белгиланади, булар илмий ютуққа айланади ҳамда буюртмачига берилади. Амалда эса ҳар икки хулосалар кўпинча учраб туради. Ҳисоблаш эксперименти технологик туркумининг кўриб ўтилган тархи 3-расмда келтирилган. 1. Математик модел тузиш. 2. Ҳисоб-китоблар натижасини ишлаб чиқиш, таҳлил ва хулосалар. 3. Ҳисоблаш алгоритмини ишлаб чиқиш. 4. ЭҲМда ҳисоблаш. 5. Дастурлаштириш. ЭҲМда амалий масалаларни ечиш - мураккаб илмий ишлаб чиқариш жараёни, уларни эгаллаш ва бошқариш учун уни ўрганиш зарур. Ҳисоблаш экспериментидан фан ва техниканинг кўпгина соҳаларида турли амалий масалаларни ҳал этишда фойдаланилади. Ядро энергети касида физик жараёнларда содир бўладиган ҳодисаларни муфассал моделлаштириш асосида реакторларнинг ишлари башоратланади. Бунда ҳисоблаш эксперименти табиийсига жуда яқин ўтади, бу бутун тадқиқот туркумини тезлаштиради ва харажатларни камайтиради. 3-ра с м. Ҳисоблаш эксперименти технологик туркумининг тархи

Космик техникада учувчи аппаратлар траекторияси, оғиш бурчаги ҳисобланади, радиолокация маълумотлари, йўлдошдан олинган тасвирлар ва ҳ.к.лар ишлаб чиқилади. Экологияда башоратлаш ва экологик тизимларни бошқариш масаласи ҳал этилади. Кимёда кимёвий реакциялар ҳисобланади, улар нинг константаси аник л анади, жадаллаштириш мақсадида макро ва микро даражада кимёвий жараёнлар тадқиқ этилади ва ҳ.к. Техникада биллурлар ва плёнкалар олиш жараёни, белгиланган хоссали материалларни яратиш технологик жараёнлари ва ҳ.к.лар ҳисоб-китоб қилинади. Ҳисоблаш экспериментини қўллаш энг муҳим соҳаси физикадир. Масалан, микродунёдаги чизиқсиз жараёнларни ўрганишда бу қўл келади. Юқорида келтирилган ва ҳисоблаш экспериментини қўллашнинг бошқа мисоллари амалий муаммоларга назарий таҳлил қилиш асосида янги замонавий методологиясининг самаралилигидан далолат беради.

Похожие

Жамиятнинг фалсафий тахлили

Хозирги даврнинг умумбашарий(глобал) муаммолари ва уларнинг фалсафий тахлили

Хозирги даврнинг умумбашарий(глобал) муаммолари ва уларнинг фалсафий тахлили

Фанларнинг методологик муаммолари

Илмий билиш усуллари