logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Философия
  4. Ижод жараёнини ифода этиш шакллари, методлари ва усуллари

Ижод жараёнини ифода этиш шакллари, методлари ва усуллари

Загружено в:

19.09.2022

Скачано:

0

Размер:

106 KB
Скачать
Ижод жараёнини ифода этиш шакллари, методлари ва усуллари Режа: 1. Ижод шаклларининг хилма хиллиги 2. Метод ва методология 3. Илмий билишнинг умумфалсафий ва хусусий методлари ва шакллари Ижод шаклларининг хилма хиллиги Аввалги маърузаларда инсониятнинг маънавий маданиятида ижоднинг ролини батафсил анализдан ўтказиб, биз ижодга объек тнинг мутлако янги, илгари кўрилмаган ҳолатини (янги нарса лар, ҳодисалар, жараёнларни) вужудга келтирувчи инсон—инсо ниятнинг атроф олам билан фаол ўзаро таъсирга киришиши шак ли деб таъриф бердик. Инсоннинг ижодий фаоллиги унинг хаётий фаолиятининг ранг баранг, баъзан кутилмаган, бир карашда жумбокли соҳаларида намоён бўлади. Кундалик ҳаёт, оддий онг даражасида инсоннинг рўзғорда, уйда, чорбоғда, дала ҳовлидаги ижоди ҳақида гапириш ўринли булади, зотан, инсон бу ердаўзининг хаётий фаолияти майдони ни ижодий узлаштиради, ўзгартиради, кайта тузади. Ишлаб чиқаришда, ўз меҳнати предметига изчил таъсир кўрсатиш борасидаги меҳнат фаолияти жараёнида инсоннинг ижодий қобилияти ҳар хил кўринишда намоён бўлади. Ишлаб чиқаришдаги ижод жараёни хилма хилдир. Масалан, цехда, за водда янги трхнологик жараён, янги ишлаб чиқариш циклини яратиш ижод, янги механизмлар ва машиналарни лойиҳалаш ҳам — ижод, янги бинолар, ҳатто шаҳарлар ва посёлкаларни лойихалаш, қуриш бу ижоднинг қурилиш ва меъморчиликда ги куринишларидир. Агар врач беморни даволашга ўзига хос тарзда, тиббиётнинг энг янги ютуқларини жалб этган холда ёндашган бўлса, бу ерда тиббиётдаги ижод ҳақида гапириш ўринли бўлади. Ишчи, му хандис, конструктор катта иқтисодий самара берадиган, ишлаб чиқариш унумдорлигини оширадиган рационализаторлик так лифини киритган бўлса, бу ерда биз уз касбига том маънода ижо дий ёндашувнинг гувохи буламиз. Қишлоқ хўжалик экинларининг юқори ҳосил берадиган янги навларини, қорамол ва паррандаларнинг маҳсулдор зотларини агросаноат комплексига жорий этиш—бу ҳам одамларнинг қишлоқ хўжалигидаги ижодидир. Бадиий ижоднинг турлари жуда хилма хилдир. Бастакор нинг ижоди— бу янги мусиқа қўшиқлар, симфониялар, опера лар ва ҳоказолар яратиш демакдир. Ёзувчи, шоир, драматур гнинг ижоди бу талант билан ёзилган қ иссалар, романлар, хикоялар, достонлар, шеърлар, пьесалардир. Рассом ва ҳай калтарошнинг ижоди — бу ажойиб расмлар, фрескалар, офорт лар, ҳайкаллар, барельефлар ва ҳоказолардир. Актёрнинг ижоди — бу театр да, кинода, телевидениеда маромига етказиб ўйналган ролдир. Инсоннинг фаолияти бир қолипга тушиб қолган, бир ёклама хусусият касб этган жойда ижодга ўрин хам бўлмайди. Инсон ўз ишига, уз касбига бутун қалбини, исгеъдодини, қобилиятини бахш этган, одамларга имкон қадар кўпроқ фойда келтиришга интил ган жойда эса, аксинча, ижодий, норасмий, илҳом билан ёнда шиш ҳолларига дуч келамиз. Ижодкор шахе ғайрат шижоат, билан, баъзан дам олиш ва уйқуни унутиб, ўзи ҳақида, ўзининг фойдаси ва манфаати ҳақида эмас, бошқалар, ўз истеъдоди ва ижодини кимга бахшида этаётган булса, уша одамлар хақида ўйлаб ижод қилади. Инсоннинг табиатни билиш жараёнида, билувчи субъект та биатнинг жозибали, сирли, жумбоқли, баъзан ҳатто хавфли куч лари билан яккама якка қолганида одамларнинг ижодий қоби лиятлари, айниқса, ёрқин намоён булади. Билиш жараёнидаги ижодда инсоннинг барча маънавий кучлари: онг, ақл идрок, та саввур, фантазиялар, хотира, интуиция, соғлом фикр ва ҳаётий тажриба бевосита фаол иштирок этади. Борлиқнинг сирини билишга интилищца ИНСОННРШГ маҳорати, топқирлиги, устомонлиги вауддабуронлиги билиш жараёни даги ижоднинг кўринишларини тавсифлайди. Одамлар объект нинг у ёки бу жихатлари ва хоссалари ҳақида янги билим олиб, билиш жараёнидан ва унинг натижаларидан беҳад лаззатлана дилар, уларда билиш жараёнининг натижаларини ижодий ана лиздан ўтказиб, тушуниб етиб ва улардан уз амалий фаолиятида фаол фойдаланиб, олға ҳаракатланиш истаги туғилади. Субъек тнинг билиш қобилиятининг ижодий салоҳияти чексиз, ижодий билиш жараёнининг узи эса купгина одамлар, айниқса, ижодкор, фаол ёшлар учун беҳад қизиқарлидир. Билиш жараёнидаги ижодда одамларнинг қобилияти, истеъ доди, ҳатго даҳоси ёрқин намоён булади, янги билим олиш жараёнининг ўзи хам, билиш фаолиятининг натижаларини мушохада кипиш, теран ва аищ тушуниб етиш хам ижодий жараёндир. Субъектнинг ижодий билиш билан боғлиқ фаоллигидан би лим олиш, уни ўзлаштириш, ошириш, инсон эхтиёжлари учун ундан фойдаланиш тизимига ўтадиган бўлсак, ижоднинг сон жи хатидан янги боскичига кўтариламиз—бу фан эмас, балки илмий билшццир. Фан деганда муттасил, фаол ва ижодий равишда янги бшшмлар ишлаб чикарадиган ижтимоий институт тушунилади, олимлар, илмий ходимлар, олий маълумотли мутахассислар эса бу илмий билиш билан шуғулланувчи одамлардир. Муттасил ижодий изланиш, билимга интилиш, ўз илмий тадкиқот фаолия тида ҳалоллик ва холислик чинакам олимнинг зарур сифатидир. Чинакам олим, ижодкор фанда битта максадга объектив хақиқатга, аник , тўғри, мукаммал ва теран билимга эришишга хизмат қилади. Метод ва методология Олимлар ва тадқик.отчилар ўз илмий ижодида жуда кўп ил мий тадқикрт методларидан фойдаланади. Метод бу билимга эришиш усули, олимнинг маълум тарзда тартибга солинган, он гли ва изчил фаолиятидир. Грекчадан сўзма сўз таржимада «ме тод» бирор нарсага олиб борадиган йўлни англатади. Метод би лиш усули сифатида ўрганилаётган объектнинг жихатлари ва хоссаларини лабораторияда, илмий тадкиқот мосламасида, си нов стендида, шунингдек, тадкиқотчининг миясида акс эттириш усулидир. Илмий билишнинг эпистемологияси ва методологияси илмий билишнинг зарур шарти сифатида илмий асосланган ме тодлардан тадкикотчилик фаолиятида онгли равищда фойдала нишга хизмат килади. Методология бу фанда фойдаланиладиган билиш воситала ри, усулларининг мажмуи, шунингдек, фаннинг ижодий билиш ва амалий ўзгартириш фаолиятини ташкил этиш воситалари, шарт шароитлари ва принцигшарини ўрганувчи илмий фалсафий билим соҳасидир. Илмий билиш объектив вокелик оламини ме ханика, физика, астрономия, кимё, биология, ижтимоий билиш қонунлари кўринишида ижодий яратади. Фан методологияси ва мантиғи янги билим олиш шартлари ваусуллариниўрганади. Фан методологияси (эпистемологияси) бу янги билим тузшп принциплари ва бундай билимни олиш усул ларининг фалсафий анализи, илмий билишнинг умумий ва мах сус методлари тизимидир. Фан методологияси илмий ижод учун, янги ҳ.ақконий билимни онгли равищца ва изчил олиш учун зарур бўлган илмий билиш аппарати, механизмининг асосларини иш лаб чиқишни ўз олдига мақсад қилиб кўяди. Фан методологияси ва эпистемологияси у ёки бу жамиятдаги дунёкараш, фаннинг гносеологик, этик, хатто эстетик қоидалари ва анъаналари асо сига қурилади. Ҳозирги замон фан методологияси ва эпистемологияси илмий билишнинг табиатини, унинг генезисини, тарихини ва ҳозирги ҳолатини, илмий билишнинг ҳ.аққонийлиги асослари ва мезонла рини ўрганади. Учинчи тўлкин цившшзацияси ҳозирги замон по стмодернистик фалсафасининг ҳар бир йўналиши уз эпистемоло гиясига эга, аммо ҳозирги замон сциентистик йуналишлари (нео позитивизм, герменевтика, танкидий рационализм, неореализм, фан фалсафаси)да эпистемологик тадкикртларнинг аҳамияти ан тисциентистик йўналишлар (экзистенциализм, фалсафий антро - пология ва бошқалар)дагидан анча каттадир. Фан методологияси ва эпистемологияси илмий билиш ва ил мий ижодни, яъни илмий тадкиқот фаолиятини ўрганади. Ҳар кандай илмий ютуқ ёки кашфиёт нафақат муайян предмет маз мунига, балки методологик жиҳатга ҳам эгадир, зеро, у фанда илгари олинган ахборотни танквдий қайта кўриш, фаннинг ту шунчалар аппарати ва тадқиқот негизини муттасил янгилаш (янги методлар, усуллар ва ёндашувлар бу янги аппаратура, янги институтлар ва лабораториялар демак) билан боғлиқдир. Шун дай қилиб, фаннинг ўзига нисбатан методология ва эпистемоло гия фаннинг ўзини ўзи билиш ва ўзини ўзи англаш шаклларидан биридир. Илмий ижод методологияси олим шахсининг янги би лим олиш ва уни амалда кўллаш соҳхасидаги ижодий салоҳияти ни очиб беради ва анализдан ўтказади. Субъектнинг объектга фаол муносабати сифатидаги билиш нинг энг умумий жихатларини анализдан ўтказувчи гносеоло гиядан фаркли ўлароқ, методология билишнинг бу жихатлари ва томонлари билиш билан боғлиқ муайян вазиятларда ва би лишнинг сохаларида, маълум ижтимоий иктисодий, техникавий технологик ва тарихий шароитларда қандай ўз ифодасини то пишига эътиборни каратади. Ҳозирги замон фан методологияси илмий фаолиятнинг маъносини, унинг ижод, амалиёт, ижти моий борлиқнинг маънавият сохаси, кенгроқ айтганда, бутун маданият билан алохасини аниклайди. Шундан сўнг методоло гия илмий тадқиқотларни такомиллаштириш, рационализация қилиш, мақбуллаштириш ва самарадорлигини ошириш муаммоларини ўрганади. Илмий тадқиқот босқичларини тавсифлаш ва анализдан ўтказиш, ҳозирги замон компьютерлаштирилган фанининг ти лини анализдан ўтказиш, илмий тадкиқотнинг алоҳида тарти би ва усулларини қўллаш мумкин бўлган соҳаларни аниқлаш ҳам илмий билиш методологиясининг ваколатлари жумласи га киради. Фан бу ўсиб борувчи билим тизими бўлиб, қуйи даги компонентларни уз ичига олади: илмий фактлар, махсус илмий тушунчалар, атамалар ва схемалар, ғоялар, гипотеза лар ва назариялар, шунингдек, фан қонунлари ва илмий би лиш методлари. Илмий билиш методлари бу объектни ўрганишнинг асос ланган изчил усуллари ва қоидаларидир. Муайян фанларнинг умумилмий, хусусий ва махсус методлари тафовут этилади. Та биийки, фан эпистемологиясида уларнинг дастлабки иккитаси бевосита қизиқиш уйғотади. Билимнинг эмпирик ва назарий даражалари Инсоннинг ўзини қуршаган оламни билиши — бу субъект (инсон, кишйлик жамияти) ва объект (бутун атроф олам ёки унинг булаги)нинг мураккаб, диалектик жиҳатдан зиддиятли фаол ўзаро таъсирга киришиш жараёни, бутун борлиқнинг мавжудлиги, ривожланиши ва ўзгариши қонуниятларининг одамлар онгида акс этишидирхҲозирги.замон немис экзистен циалист файласуфи ва герменевтиги Мартин Хайдеггер: «Би лиш тадқиқот сифатида борлиқни ҳисобот беришга чорлай ди», деб жуда ўхшатиб айтган. Субъектнинг объектни, унинг томонлари, сифатлари ва хос саларини билиши икки даражада эмпирик ва назарий даража ларда содир булади.\ Илмий билиш ҳам айни ҳолда бундан мус тасно эмас.(Билишнинг вазифаси ва мақсади ҳақиқатнинг таги га етишдан, турли ҳодисаларни ўрганиш йўли билан уларнинг моҳиятини, теран, барқарор ва муҳим томонлари ва жиҳатларини тушуниб етишдан иборату Антик фалсафада софистлар ва Суқрот дунёни тушунишнинг бош масаласини инсоннинг таби атга, субъектнинг объектга, тафаккурнинг борлиққамуносаба ти деб таърифлаб берган эди. Вокеликнинг ҳодисалари ва жараёнларини билиш жараёнида олимнинг тафаккури ҳодиса ҳакада дастлабки таассурот, ҳоди сани ҳиссий идрок этишдан ҳрдисани, унинг асослари ва моҳия тини янада теран тушуниш сари ҳаракат қилади. Амалда бу субъектнинг билиш фаолияти дастлаб эмпирик даражада бошла ниши, шундан кейингина кўриб чикилаётган объектнинг моҳия тини билишнинг назарий даражасида илмий умумлаштириш ва тушунтириш боскичига кўтарилишини англатади. Тадкикртнинг эмпирик даражаси бевосита объектга йўналти рилади ҳамда кузатишлар, тажрибалар ва экспериментларнинг натижаларига таянади. Илмий тадкикртнинг навбатдаги, янада теран босқичи наза рий даражада содир бўлади. Бунда субъектнинг ақл идроки ман тиқий мушоҳада юритиш, эмпирик билимларни теран анализдан ўтказиш, ҳрдисанинг барча иккинчи даражали ва аҳамиятсиз то монларини мавхумлаштириш ёрдамида мазкур билиш объекти нинг моҳиятини теран тушуниб етишга яқинлашади.) Эмпирик билиш кузатишдан, яъни субъектнинг ташқи олам ни махсус анализдан ўтказилган, мақсадга мувофиқ ва англан ган тарзда, изчил идрок этишдан бошланади. Бу объект, унинг томонлари ва хоссалари ҳақида дастлабки, «хомаки» ахборот беради . Илмий тадқиқот кузатишлардан бошланади. Кузатувчи мулжалланган кузатиш объекти ҳақдца аниқ ва қатъий тасав вурга эга бўлиши, бор диққ.атини объектни кузатишга қарати ши, ишга ижодий ёндашиши, кузатувни режалаштириш ва уни бевосита амалга оширищдаузининг бор махррати ва истеъдоди ни ишга солиши керак Масалан , космик объектлар, куёш тути лиши, юлдузлар, астероидлар ва шу кабиларни ўрганишда куза тувчи телескоп билан қуролланиши, микроблар, вируслар, бир хужайрали организмларни кузатиш учун эса микроскопдан фой даланиши шарт. Кузатиш асбоблари, ускуналари ва механизм лари кўпинча олимнинг кузатишга нисбатан ижодий ёндашуви маҳсули бўлиб, ўзининг мураккаблиги билан ажралиб туради. Масалан, Г. Галилей бир хил радиус ва хажмли, аммо ҳар хил материаллар (суяк, гипс, бронза, темир ва ҳоказо)дан ясалган шарларнинг тушишини кузатиб, жисмларнинг эркин тушиши қонунини кашф этди ва классик механиканинг эмпирик асосла рини яратди. Кузатиш бу билишнинг шундай бир методики, бунда субъект (тадқиқотчи) объектнинг тузилиши ва ривожланишига аралаш майди. У тадқиқот объекти мавжуд бўлган шароитларни ўзгар тирмайди, чунки унга ҳеч қандай таъсир кўрсатмайди. Асбоб лар, илмий мосламалар ва механизмлар олимларга уларнинг кузатишларида ёрдам беради ҳамда эҳтимол тутилган кузатиш лар доирасини кенгайтиради, масалан, инфрақизил телескоплар варадиотелескоплар ёрдамида астрофизик олимлар юлдузли ос монни нафақат кўринадиган холатда, балки электромагнит тўлқинлар доирасининг инфрақхзил ва радиочастотали соҳала- рида ҳам кўришга муваффақ. бўлдилар. Кузатишнинг илмий билиш методи сифатида афзаллиги шундаки, у ўрганилаётган х о дисанинг анча объектив манзарасини бериши мумкин. Илмий кузатиш бу чинакам ижод, ҳақиқий маҳорат ва санъатдир, зотан, кузатиш объекти ўзининг барча хоссалари ва сирларини кузатувчига ошкор этишга интилмай ди. Шунинг учун ҳам олим кузатиш жараёнида янги, кизиқарли ва ҳ.али билинмаган нарсани кўриш учун ўз ақл идроки, хотира си, интуицияси ва сезгисининг бор ижодий имкониятларини са фарбар этади. Ҳар бир фанда объект ҳақ.ида имкон қадар кўпроқ ҳаққ.оний маълумотлар ва фактлар тўплаш учун ўз кузатиш ме тодлари ишлаб чиқилади. Кузатиш жараёнида олимнинг фаоли яти икки ёқлама хусусият касб этади: у объектга нисбатан пас сив, кузатиш жараёнини ташкил этиш, бунинг учун мувофиқ шарт шароитлар яратишга нисбатан эса фаол, ижодий бўлади. Эксперимент ва тажриба — объектни ва унинг хулқ атворини кузатишни зарур компонент сифатида ўз ичига олувчи, аммо объектнинг белгилари, тузилиши ва функцияларини ўрганиш мақсадида унга фаол таъсир кўрсатишни назарда тутувчи илмий билиш методлари. Тажриба ва экспериментлар жараёнида олим лар экспериментал мосламаларда илмий тадқиқот мақсадлари ни амалга ошириш учун зарур шарт шароитларни онгли равиш да яратади, моделлаштиради, ўрганилаётган ҳодисанинг оқими ни ўзгартиради ва мазкур тажриба учун зарур йўналишга бура ди. Эксперимент жараёнида объектнинг мавжудлик шарт шаро итлари фаол ўзгариб боради. Эксперимент тадқиқотчига билиш учун кузатишга қараган да кенгроқ имкониятлар очади. Олимлар эксперимент ўтказиб, объектга дадил ва ижодий ёндашиб, тажриба объектини теран тушуниб етади, унинг хоссаларини ва объект мавжуд бўлган муҳитни ўзгартиради. Кузатишлар, тажрибалар ва экспериментлар жараёнида олин ган объект хақида маълумотлар пухта қайта ишланади ва сара лаб олинади, шундан сўнг олинган маълумотларни тавсифлаш босқичи бошланади. Олинган эмпирик ахборотни тавсифлаш бу илмий ижоднинг ўта масъулиятли ва қизиқарли босқичидир. Хўш, объектнинг хоссаларини қандай тавсифлаш, тавсифлашга қандай ёндашиш керак, тавсифлашда тадқиқотчи қайси мезон ларга таянади? Бу ерда олимнинг ижодий фаоллиги, фикрлаш услуби, юксак даражадаги илмий маҳорати ва умумий мадания ти, унинг холислиги ва объективлиги катта рол ўйнайди. Тавсифлаш турлари хилма хилдир. Ҳар бир фан уз тавсиф лаш турларига эга бўлиб, бунда ўз тушунчалар аппарати ва ме тодологиясига таянади. Жумладан, тавсифлашнинг қуйидаги турларини ажратиш мумкин: тартибсиз ва изчил; тўлиқ ва нотў лиқ; сифати ва сонига қараб тавсифлаш; тузилишига қараб тав сифлаш; функционал, генетик тавсифлаш ва ҳ.к. Тавсифлаш тавсифланувчи хоссаларни тизимга солиш ва туркумлашни назарда тутади. Бунда объектнинг ўрганилган хос саларини қабул қилинган тадқиқот дастури ва тамойилларига мувофиқ тартибга солиш ва дастлабки англаб етиш амалга оширилади. Бундан эмпирик даражада олинган илмий маълумот ларни яхшироқ. ва теранроқ тушуниб етиш мақсади кўзланади. Тизимга солиш деганда, масалан, ботаникада ўсимликларнинг хоссаларини, кимёда кимёвий элементларнинг хоссаларини (Д.И. Менделеевнинг кимёвий элементлар системаси), микро олам квант физикасида элементар зарраларнинг хоссаларини тартибга солиш тушунилади. Шундан сўнг объектнинг тавсифланган хоссалари ва белги лари туркумланади. Мазкур хоссалар ва белгилар танланган ёндашувга мувофиқ гуру x ларга, туркумларга ажратилади. Тур кумлаш тавсифлаш у сули сифатида воқелик x ақида оддий ти зимга солишга қараганда кўпроқ билим беради. Тушунтириш илмий билиш ва ижоднинг тавсифлашга қара ганда юқори босқичидир: тавсифлаш объект қандай, қандай тузилишга эга ва қай тарзда мавжуд деган саволларга жавоб берса, тушунтириш объектга янада чуқурроқ кириб боради ва объект нега шундай, у ёки бу ҳодисанинг сабаби нимада, деган саволларни кўяди. Ижодий фикрлайдиган тадқиқотчи одатда объектни тавсифлаш билан чекланмайди, балки илмий тадқи қот объектини тушунтириш ва тушунишга янада чуқурроқ ки риб боради. XX асрнинг машҳур файласуфи, постпозитивизмдаги тан қидий рационализм асосчиси Карл Поппер тушунтиришнинг уз нотривиал, ижодий оригинал схемасини таклиф қилган. Бо шқа кўпгина неопозитивистлар ва постпозитивистлар қатори К. Поппер ҳам илмий ва ноилмий билимни чегаралаш ёки де маркация қилиш муаммоси билан фаол шуғулланган. Неопо зитивистлар бундай демаркация килишда верификация (лотин чауегш ҳақиқ.ий ва Гасеге қилиш) атамасидан фойдаланади. Тушунтириш, башарти у фактлар билан қўллаб қувват ланган бўлса, ҳакқонийдир. Неопозитивистларнинг Вена тўгараги вакиллари М. Шлик, О. Нейрат, Г. Рейхенбах, Р. Карнап илмий билишнинг ҳаққонийлиги ва тўғрилигини тажриба, экс перимент текширади, верификация қилади, деб ҳисоблаган. Аналитик фалсафа вакиллари Ж. Мур, Г. Фреге, Б. Рассел, Л. Витгенштейн ҳам фанда тушунтириш муаммосига шунга яқин нуқтаи назардан караган. Аммо постпозитивист К. Поппер илмий билишни «Верификация қилиш имкониятига эмас, бал ки фальсификация қилиш имкониятига демаркация мезони деб қараш керак», деб ҳисоблайди. К. Поппер эпистемологияга илмий билимни бошқа ҳар қ ан дай бшшмдан ажратишни назарда тутадиган фальсификация (ло тинча ЫзШсаге қ.албакилаштириш) тушунчасини киритади. Унинг фикрича, эксперимент ё назарияни тасдиклаш, мустаҳкам лашга, ё уни фальсификация қилиш, билимнинг асоссизлиги, ха толигини кўрсатишга қодир. Илмий билимнинг ноилмий билим дан фарқи мана шундадир, зотан, ноилмий билим ишонч ва со том фикрга асосланади, демак, уни фальсификация қилиш мум кин эмас. Бинобарин, фальсификационизм субъектгахаққоний илмий билимни кўрсатиб беради, илмий билим билан ноилмий билим ўртасида чегара ўтказади. К. Поппернинг илмий тушунтириш схемасига кура, фальси фикация қилиш методи фанга бир муаммодан иккинчи муаммо га, теран муаммодан янада теранроқ муаммога ривожланиш имконини беради. К. Поппер концепцияси бўйича тузилган би лимнинг ўсиши модели қуйидаги кўринишга эга: фан муаммодан бошланади; гипотезалар муаммоларни илмий тушунтиришга хизмат қилади; гипотеза, башарти уни фальсификация қилиш мумкин бўлса, илмийдир; гипотезаларни фальсификация қилиш аниқланган хатолар ни бартараф этиш имконини беради; танқидий мунозара жараёнида янги ва янада теран муаммо лар ва гипотезалар илгари сурилади; муаммолар ва гипотезалар (назариялар)нинг теранлашиши илмий билимнинг барқарор ўсишини таъминлайди. Поппернинг илмий тушунтириш модели, мохият эътибори билан, илмий билишни объектив ҳақиқатга аста секин, қадам бақадам ($1ер Ьу з1ер), изчил яқинлаштириш методи ва анъанаси ни илмий ижод эпистемологиясида қўллаш демақдир. Фанда эмпирик билимларни тушунтириш тушунишнинг эпистемологик муаммосининг қўйилишига олиб келади. XX асрда фалсафий герменевтика вакиллари В. Дильтей, Г. Гадамер ва М. Хайдегтер мана шу муаммони чуқур ишлаб чиқиш билан шу гу лланган. Илмий билишда тушуниш муаммоси илмий ижод методо логиясини илмий тадқиқотнинг янада юк ори погонасига, фан да кузатиш, тажриба, экспериментдан билишнинг назарий да ражасига кўтаради. Агар эмпирик даражада биз предмет ҳоди сасини, яъни юзада турган нарсани ўргансак, назарий билиш предмет ва ҳодисанинг моҳиятини тушуниб етишни назарда тутади. Моҳият эса ҳодисанинг тубида ётади, ташқи нигоҳ лардан яширин бўлади. Назарий билишнинг мақсади ўрганилаётган объектнинг қону ни, қонуниятларини очиб беришдир. Илмий экспериментларнинг натижаларини тавсифлаш, тушунтириш, талқин қилиш назарий умумлаштиришларга олиб боради, билишни ҳодисаларни куза тишдан уларнинг моҳиятини тушуниб етиш ва анализдан ўтка зишга йўналтиради. Ҳодисаларнинг моҳиятини билиш — бу ил мий билишдаги тушуниш демакдир, яъни билувчи субъект томо нидан воқеликни ўзлаштиришнинг билиш предмети ёки объектининг маъно мазмунини очиб бериш ва акс эттиришни назарда тутадиган шаклидир. Тушуниш туфайли инсонни қуршаган пред метлар ва ҳодисалар маъно ва мазмун касб этади. Фанда назарий билиш билишнинг уму мфалсафий методлари: индукция ва дедукция, анализ ва синтез, умумлаштириш ва тақ қослаш, абстракция, аналогия, моделлаштириш билан чамбар час боғлиқдир. Илмий билишнинг умумфалсафий ва хусусий методлари ва шакллари Илмий билим олиш метода индукция, яъни алоҳида, парча ланган, тизимга солинмаган маълумотлардан умумлаштириш ларга, илмий гипотезалар, назариялар, қонуниятлар тузишга ўтиш якка илмий фактлардан уларни тушуниш ва тушунтириш га ўтишни таъминлайди1>Янги давр фалсафаси ва фанининг асосчиси, инглиз мутафаккири Ф.Бэкон уз ижодида индукция методи ни фаол ривожлантирди| У фаннинг табиат устидан инсоннинг ҳукмронлигини ошириш крбилиятини билимнинг максади деб эълон килдихИлмий ижодда мушохада юритиш ва аклий хулоса чикариш хусусийдан умумий, яхши ривожланмаган илмий би лимдан теран, янада ривожланган илмий билим сари индуктив хулоса чиқаришга асосланади . Ф.Бэкондан фаркли ўлароқ, Х VII асрда яшаб ўтган буюк фран цуз файласуфи ва олими Р.Декартхилмий билишда дедукцияга ёки назарийлаштириш, умумийдан хусусийга қараб мушоҳ ада юритиш шаклига ало x идаэътиборни қаратди. Лотинча с!е(1ис11о атамаси «келтириб чиқариш» деган маънони билдиради . Эписте мологияда ва фанда кўпинча дедукция деганда назариядан фак тларга ўтиш, умумий (универсал) илмий тасаввурлардан хусу сий мулоҳазаларни келтириб чиқариш тушунилади. Бинобарин, методологияда дедукция деб илгари олинган умумлаштирувчи билимлардан янги билимларни мантиқий келтириб чикаришга айтилади. Дедукция илгари олинган билимдаяширин ахборот ресурсларини аниклаш имконини беради. Масалан, астроном В. Гершель И. Ньютоннинг бутун олам тортишиш қонунидан дедуктив аклий хулосалар чиқариш орқали Нептун сайёраси мавжудлиги ва унинг жойлашган ўрнини башорат қилган. Дедукция ёрдамида худди шу қонундан Ер ва Ой гравитация майдонларининг ўзаро таъсири натижаси сифатидаденгиз сувининг бостириб келишива кайтиши назарияси олинганр Илмий ижодда дедукциядан фойдаланиш даражаси у ёки бу муайян фаннинг ривожланганлиги, етуклиги кўрсаткичи бўлиб хизмат қилади: фан гипотезалар, назариялар, илмий қонунлар ва тизимлар, таърифлар, туркумлашлар шаклида ҳаққоний билим нинг етарли даражада катта йигиндисига эга бўлган тақдирдаги на дедукциядан кенг фойдаланиш мумкин. Реалхшмий ижод жараёнида индукция ва дедукция ўзаро боғланади ҳамда бир бирини тўлдиради. Бундан ташқари, улар ана лиз ва синтез каби умумфалсафий ва умумилмий методлар би лан ҳам боғлангандир. Г Илмий тадқиқотнинг барча босқичларида анализ ва син тездан фойдаланилади. Анализ бу билиш предметини фик ран қисмларга ажратиш, унинг алохида томонлари, хоссала ри, белгиларини, улар ўртасидаги муносабатларни ажратиш, объектнинг моҳиятини англаб етиш мақсадида унинг тур хил ларини ва ҳоказоларни аниқлаш демакдир. Синтез бу пред метнинг билинган томонлари, белгилари, хоссалари ва ҳока золарни фикран бирлаштириш, объектнинг тузилишини унинг барча алоқалари, муносабатдари, ривожланиши ва фаолияти га боғлаб тушуниб етишдир. Илмий билишда анализ нима ва қандай мақсадда анализдан ўтказилаётганига қараб ҳар хил шаклларда кечади. ("Анализнинг қуйидаги асосий шакллари тафовут этилади: яхлит предметни қисмларга ажратиш, қисмларнинг тузили ши, функциялари ва алоқаларини ўрганиш; предметнинг белгилари, хоссаларини ажратиш, улар ўрта сидаги муносабатларни ўрганиш; предметларнинг тўпламларини кичик тўпламларга ва гу руҳларга ажратиш, тўпламнинг ҳар бир элементи ўрнини ҳ ам да кичик тўпламлар ва гуруҳлар ўртасидаги муносабатларни аниқлаш. Анализсиз синтез, синтезсиз эса анализ бўлмайди. Синтез анализ натижаларини умумлаштиради? Олимнинг чинакам ижодий қобилияти ва маҳорати анализ жараёнида олинган ил мий ахборотдан билимларни ўзига хос тарзда, теран ва янгича синтез қила олишида кўринадиГ Билишда анализ ва синтез субъектни ўрганилаётган объектнинг моҳиятига яқинлашти ради, унинг мавжудлиги қонуниятларини аниқлайди, объект даги зарурийлик ва тасодифийликни, индивидуаллик ва уму мийликни ажратади, объектни унинг ранг баранг ички ва та шқи алоқаларида, мураккаб, диалектик жиҳатдан зиддиятли бирлик сифатида кўриб чиқадиЛ Индукция ва дедукция бир томондан ҳамда анализ ва синтез иккинчи томондан илмий билишда тўғри умумлаштириш ва ху лосалар чиқаршн, ўрганилаётган объектларни у ёки бу мезонлар ва белгиларга қараб таққослаш, объект ҳақидаги билимларни туркумлаш, тизимга солиш, тартибга келтириш ва англаб етиш имконини беради.у Бундан ташқари, (илмий билиш/ва ижоднинг доазкур метод лари юксак даражада абстрактлаштириш имконини беради, фалсафий ва умумилмий тушунчаларни шакллантиришга кўмаклашади. Абстрактлаштириш деганда билиш объектини теран ва изчил ўрганиш учун уни фикран ажратиш тушунила ди. Иктисод назариясининг товар, бозор, киймат, ишлаб чиқа риш усули, ишлаб чиқарувчи кучлар, ишлаб чиқариш муноса батлари, рақобат, даромад сингаритушунчалари абстрактлаш тиришнинг маҳсули ва кўринишларидир. Абстрактлаштириш табиий, техникавий, ижтимоий ва гуманитар фанларнинг бо шқа соҳаларига ҳам хосдир. Мантиқ ва математика энг «абст ракт» фанлар жумласига киради.х Формал мантиқ фикрлашнинг соф шаклларини ўрганади. Бунда у мазкур фикрлаш шаклларида аксэтувчи реал алоқалар ва тузилмаларга эътибор бермайди. Математика эса предмет ларнинг моддий мавжудлигидан ажратиб олинган миқдорий му носабатлари ва тизимдаги алоқаларини ўрганади. Илмий ижодда аналогия деб аталувчи назарий метод кат тарол ўйнайди. Аналогия таққослаш ва моделлаштириш би лан узвий боғлиқ. У ёки бу жараён, ёки ҳодисани ўрганишда унинг бошқа фан соҳасидаги аналоги, яъни ўхшашини то пиш эвристик жиҳатдан муҳим ва унумлидир. Масалан, Э.Ре зерфорд Қуёш системасининг тузилиши билан оғир, мусбат зарядли ядро ва унинг атрофида айланувчи енгил, манфий зарядли электронлардан ташкил топган атом тузилиши ўрта сидаги аналогия методига таяниб, металл фольгада альфа зарраларнинг тарқалиши ҳақидаги ўз кашфиётини яратди, бу кашфиёт эса, ўз навбатида, квант физикасининг жадал ри вожланишигатуртки берди. Ўрганилаётган объектнинг у ёки бу томонлари билан унинг модели ўртасида аналогияларнинг мавжудлиги билишнинг тур ларидан бири моделлаштиришнинг ривожланишига олиб кел ди. Моделлаштириш бу билиш объектининг ҳар хил моделла рини яратиш ва ундан илмий ижодда фойдаланиш имконини бе рувчи илмий методдир. Масалан, радиотехникада реал матема тик маятник ва унинг уйғун механик тебранишлари оддий теб ранма контурнинг модели ва аналогидир. Моделлаштириш методида объект ўрнига унинг модели урганилади. Ҳозирги замон иқтисод назариясида бозорнинг ри вожланиши, талаб ва таклиф, товарнинг ишлаб чиқарувчидан истеъмолчига томон ҳаракатланиши ва ҳоказоларнинг сифат жиҳатидан ҳар хил моделларидан фойдаланилади. Бундан таш қари, ҳозирги замон иқтисод назариясида Америка, Швеция, Япония моделлари, Гонконг, Сингапур, Тайвань, Жанубий Ко рея сингари янги индустриал мамлакатларнинг иктисодий мо деллари мавжудй Жумладан, Америка модели тадбиркорнинг шахсий ташаб бусини рағбатлантириш, унинг ижодкорлиги, таваккалчилиги ва товар ишлаб чиқарувчилар ўртасида кескин рақобат, омма ни меҳнатнинг юксак даражада унумдорлиги ва бунинг нати жаси ўлароқ, юксак турмуш даражасига эришишга йўналти риш асосига қурилган и қтисодий ривожланишнинг япон моде ли меҳнат унумдорлигининг ўсишидан аҳоли турмуш даража сининг маълум даражада орт да қолиши билан таърифланади. Бунинг ҳисобига маҳсулот таннархини камайтириш ва унинг рақобатбардошлигини кескин оширишга муваффақ бўлинади. Иккала модел ҳам иқтисодий ривожланишда минимум ресурс лар ва максимум малака талаб қилувчи энг янги технология лар амалга жорий қилинган соҳаларни ривожлантиришгаусту вор аҳамият беради. Шведча «аралаш» иқтисод модели алоҳида эътиборга молик дир. У кучли ижтимоий сиёсат билан фарқ қилади. Бунда жами мулкнинг атиги 4% ига эгалик қилувчи давлат миллий даромад нинг қарийб 70% ини давлат бюджета орқали қайта тақсимлай ди, давлат харажатларининг ярми эса ижтимоий муаммоларни ҳал қилишга йўналтирилади. Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А. Каримовнинг асарларида бозорга ўтишнинг «узбек модели» ижодий ишлаб чиқилганЛИжтимоий йўналтирилган бозор иктасоди мазкур моделнинг негизини ташкил этади.фунда ўтиш даврида давлат фаол рол ўйнаши, бозорга аста секин, тадрижий ҳаракат килиш, Ўзбекистон аҳолисининг ижтимоий муаммоларини би ринчи ўринга қўйиш назарда тутиладихБу модел бутун жаҳон да ялпи эътироф этилди ва мутахассислар томонидан юксак баҳоланди. Тизимли ёндашув фан метод ологиясида катта эвристик, ижо дий креатив аҳамиятга эга. Унинг асосий вазифаси мураккаб объектлар хар хил тип ва туркумга мансуб тизимларни ўрга ниш ва тузиш методларини ишлаб чиқишдан иборат. Биология, психология, ижтимоий фанлардаги кўп поғонали, иерархик, ўзи ниўзи уюштирувчи объектларни билиш, ўрганишда мазкур ме тоддан, айниқса, кенг ва самарали фойдаланилади. Тизимли ёндашувнинг мухим вазифалари куйидагилардан иборат: билиш объектини яхлит, мураккаб уюшган тизим сифатида кўриб чикиш; тизимнинг умумлаштирилган моделини, унинг алохвда кис млари ва жихатларининг моделларини тузиш; тизимлар назариялари хамда ҳар хил тизим назариялари ва ишловларининг тузилишини ва самарадорлигини ўрганиш. XX асрнинг иккинчи ярмида эпистемологияда тизимлар уму мий назарияси вужудга келди. У тизимли ёндашув ғоялари ва принципларининг билшпда муайянлаштирилган мантиқий мето дологик ифодаси бўлди. Тизимлар умумий назарияси муайян та биий, техникавий, ижтимоий фанларнинг ўрнини босмай, хар кандай тизимли тадкиқотнинг умумий методологик принципла рини таърифлаб беради. Мазкур маърузада кўриб чиқилган, синтезда, диалектик бир ликда, мураккаб ўзини ўзи ривожлантирувчи тизим сифатида олинган илмий билишдаги ижод жараёнининг эмпирик ва наза рий шакллари, методлари ва усуллари бизга илмий ижоднинг ҳозирги замон методологиясининг умумий манзарасини беради. Кейинги маърузаларда биз илмий ижоднинг алоҳида метод лари ва усулларини янада муфассал ва чуқур кўриб чиқамиз.

Похожие

Ижод
Бадиий ижод жараёни ва бадиий асарни ғоявий эстетик идрок этиш
Борлиқнинг мавжудлик усуллари ва шакллари (ҳаракат, фазо, вақт)
Илмий тадкикот ва ижод тизимида далил
Билиш методологияси асосий тушунчалар