Antik davrdan hozirgi davrgacha tabiiy fanlar rivoji - Философия - Рефераты

Antik davrdan hozirgi davrgacha tabiiy fanlar rivoji

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

83 KB

Antik davrdan hozirgi davrgacha tabiiy fanlar rivoji REJA: 1. Qadimgi davrda tabiiyotshunoslik . 2. XV- XIX asrlarda tabiiyotshunoslik. 3. Yangi davrda tabiiyotshunoslikning taraqqiyoti. 4. O’rta Osiyo allomalarining tabiiy fanlar taraqqiyotiga qo’shgan hissalari.

Fan kishilik jamiyatining paydo bo`lishi bilan bog`liq, rivojlangan bo`lib, u asosan amaliy tavsifga ega bo`lgan.Insoniyat tarixida ilm-fan kurtaklari birinchi marotaba mifologiya sifatida Qadimgi Sharq, va Yunonistonda paydo bo`ldi. Uzbek ensiklopediyasida Mif (yunoncha mifos - rivoyat, afsona) -- koinot va hayotning paydo bo`lishi, tabiat hodisalari, xudolar va afsonaviy qaxramonlar haqida ibtidoiy tushunchalarning badiiy ifodasidir. Mifologiya - miflarni (afsonalar) o`rganuvchi fan. Mifologiya dastlab ibtidoiy jamoa tuzumida olam haqida fantastik tasavvurlarning yagona shakli sifatida mavjud bo`ldi. Mifologiyada ibtidoiy jamiyat hayotining pastligi, inson bilimining zaifligi sababli vujudga kelgan bo`lsa ham, kishilarni hayotni sevishga va unda yaxshilik bilan yomonlik, nur bilan zulmat o’rtasidagi kurash o’z ifodasini topgan edi. Kishilik jamiyati rivojlanishining davom etishi bilan mifologiya o`rnini asta-sekin “Naturfilosofiya”- egalladi. naturfilosofiya (nemischa naturphilosophie - tabiat falsafasi) - tabiatni falsafiy prinsiplar asosida, bir butun tizim holida sharxlash, tabiatni umumiy nazariyasini ko`rsatib berishga urinishdir. naturfilosofiyaning tabiatshunoslik bilan filosofiya o’rtasidagi o`rni fan tarixida o`zgarib bordi.Dunyo haqidagi ob'ektiv bilimlar tizimining birinchi kurtaklari qadimgi Yushshistonga xosdir. Yunonistondagi mutafakkirlar bir vaqtda ham faylasuf, ham tabiatshunos olimlar bo’lishgan. Ularning matematika, mexanika, astronomiya kabi fanlarga qo’shgan hissalari insoniyat ilm-fan tarixida alohida o`rin egallaydi, eramizdan oldingi VI asrda Kosmos

tushunchasi hozirgiga qaraganda boshqacha talqin qilingan. "Kosmos" so`zi oldin "Tartib" ma'nosini bildirib harbiy saflarda, davlat tizimida qo’llanilgan. Keyinchalik eramizdan oldingi V asrda "Kosmos" o`rnini koinot, borliq,, insonni o’rab turgan dunyo, tabiat kabi tushunchalar egallay boshladi.Qadimgi Yunoniston naturfaylasuflarida atrofdagi rang-barang dunyoning asosi oddiy narsalardan (olov, suv, havo, yer) iborat degan fikr vujudga keldi Yunon faylasufi Geraklit Efes (eramizdan oldingi 544-483 yillar) koinotni olovdan vujudga kelganligi to`g`risidagi fikrni bildiradi. Fales Miles (eramizdan oldin 625-547 yillar) esa butun borliq, suvdan iboratligini uqtiradi. Fales antik davrning birinchi olimlaridan hisoblanadi, u ilm-fan tarixida astronomiya va matematika sohalarida o`ziga xos iz qoldirgan. Quyosh, oy tutilishi, oy nuri o`ziniki emasligi, qutb yulduzi va qator yulduzlar turkumidan foydalanib dengizda suzish, yilning 12 ga teng o’ttiz kecha kunduzdan iborat ekanligini ko`rsatib berdi. Falesning shogirdi, izdoshi Anaksimen (eramizdai oldin 585-525 yillar) ni ta'kidlashicha butun borliq,ning asosi havodan iborat. Uning fikricha havoni siyraklashishi va quyuqlashuvi oqibatida barcha narsalar yuzaga kelgan, ya'ni havo siyraklashuvidan olov, quyuqlashuvidan esa bulut, suv va yer hosil bo`lgan. harakati oqibatida rang-barang dunyo vujudga kelgan. Falesning boshqa shogirdi Anaksimandr (eramizdan oldin 611-545 yillar) "tabiat haqida" - dastlabki yunon falsafiy asarining muallifi. Anaksimandr Koinotning geosentrik modelini, ilk geografik haritani

tuzgan va odamni "boshqa turdagi dayvonot" (baliqlar) dan kelib chiqqanligi g’oyasini bayon qilgan. Pifagor (eramizgacha 582-500 yillar) Qadimgi Yunoniston matematikasida alohida o’ringa ega. Son barcha narsaning mohiyati, olam esa sonlar va ular orasidagi munosabatlarning garmonik tizimi degan g’oyalar Pifagor falsafasida ilgari surilgan. Pifagor geometriyaga sistematik isbot tushunchasini kiritgan, to`g`ri chiziqli shakllar geometriyasini tuzgan, o;xshashlik hadidagi ta'limotni yaratgan, to`g`ri burchakli uchburchak haqidagi teoremani isbotlagan (teorema Pifagordan 1500 yil ilgari Misr va Bobilda isbotsiz ma'lum bo`lgan). Pifagor nomi bilan juft va toq, tub va murakkab, mukammal sonlar, arifmetik, geometrik va garmonik proporsiyalar tushunchalari bog`liq,. Pifagor Yerni sharsimonligi va o’z o’qi atrofida aylanishiga oid fikr - mulohazalarni bildirgan. Shu bilan birga, Pifagor Koinotning markazi Yer degan nazariyaga qo`shilgan. Empedokl (eramizgacha 483-423 yillar) yer, suv, havo va olovni tabiatning- "ildizi" deb hisoblaydi.Tabiat unsurlari bo`lgan to’rt element bir-biri bilan aralashib tabiat boyliklarini hosil etadi. Demokrit (eramizdan oldingi 460-370 yillar atrofida) koinotni mayda zarrachalardan iborat deb hisoblaydi. Zarralar-"atom"lar abadiy, ularni yo’q, qilib bo`lmaydi. shuning uchun Koinot, borliq, abadiydir. Demokritning fikricha atomlar (yunoncha"atom" – bo’linmaydi, parchalanmaydi degan ma'noni bildiradi) o`zgarmaydi va har doim harakatda. Ularni shakli va kattaligiga qarab ajratish mumkin. Ammo, atomlar shunday kichikki, uni inson o`zining sezgi a'zolari bilan

anglab ololmaydi. Demokritning atomni tuzilishi, koinotni cheksizligi, abadiyligi to`g`risidagi ta'limoti uz zamonasidan ancha ilgarilab ketdi va kelgusida bir qator olimlar unining nazariyasi-fikriga qayta-qayta -yondashishdi. Qadimgi Yunonistonning buyuk olimlaridan biri, faylasufi Aristotel, (Arastu) hisoblanadi (meloddan avval 384-322 yillar). Platonning shogirdi va uning akademiyasida tahsil olgan Aristotel, Aleksandr Makedonskiyga (Iskandar Zulqarnayn) mo`rabbiylik qilgan. Aristotel fan sohalarning tasiiflab insoniyat tafakkurini rivojlaitirishga o’z hissasini qo’shdi. Arietotel bilish, mantiq., biologiya, etika, siyosat, tarbiya nazariyasi, iqtisodiyot ta'limotlarida lmiy ishlar olib bordi. U olamdagi hodisa va predmetlarning sabablarini turt guruh,ga bo`ldi.Biologiya sohasida Aristotel o’simlik va hayvonot turlarining biologik jihatdan maqsadga muvofiqligi haqida ta'limot yaratdi.O’simliklarning urug’idan unib rivojlanishi, hayvonlardagi instinkt larning maqsadga muvofiq tarzda yuzaga kelishi, a'zolarining o’zaro mutanosib ravishda harakat qilishi-tabiatdagi maqsadga muvofiqlik namunasidir. Arietotel tarixda boy falsafiy meros qoldirgan buyuk olim. Uning qalamiga xos asarlar: "Fizika", "Metafizika", "G’oyalar haqida", " Farovonlik haqida", " Birinchi analitika", " Ikkinchi analitika", "Kategoriyalar", "Jon haqida", "Axloqi kabir", "Siyosat", "Ekonomika", "Etika" va boshqalar. Akademik Muzaffar X,ayrullaev shunday yozadi: "Aristotel, barcha zamonlar olimlari o`ziga ustoz deb bilgan buyuk alloma.

Uning qomusiy asarlari Sharq, mutafakkirlari ijodida chuqur iz qoldirgan". VII asrlardan boshlab Arab xalifaligi hududida Aristotel asarlari tarjima etilib, o`rganildi, ularga o’nlab izoh va sharxlar bitildi (Farobiy, Abu Ali ibn Sino). Arximed (eramizdan avvalgi 287-212 yillar) buyuk matematik va mexanik. Arximed matematikaga oid bir qator ilmiy ishlar qildi. Ular orasida uning usuli yordamida egri chiziqlarning uzunligini hisoblab topish, yuza va hajmlarni aniqlash alohida ahamiyatga ega. Arximed richag qonunlarini topgan, uning nomi bilan yuritiladigan gidrostatika qonunini ham ochgan. Arximed Qadimgi Yunonistonning eng so`nggi tabiatshunos mutafakkirlaridan hisoblanadi. Uning ko`pgina asarlari bizgacha yegib kelmagan. Ammo, ba'zi asarlari faqat 1500-yillardan so`ng Uyg’onish davrida tarjima qilindi (1543 yil).Eramizdan oldingi davrlarda Qadimgi Rimda ham bir qator naturfaylasuflar yetishib chiqdi. Ular tabiiyotshunoslik taraqqiyotiga salmoqli hissalarini qo’shdilar. Klavdiy Ptolemey (taxminan 170 yilda vafot etgan) Qadimgi Yunoniston olimi, ammo, olim Rim imperiyasi gullagan davrda asosan Iskandariya shaxrida ijod qilgan. Ptolemey asosan matematika bilan shug’ullangan, geografiya bilan qiziqqan, ko`pgina vaqtini astronomik kuzatishlarga ajratgan. Uning matematika va astronomiyaga oid "Analemma", "O’lchamlar haqida", "Matematika tuzumi" kabi asarlari hozirgi kungacha o’z qadrini yo’qotgani yo’q. Ptolemey Quyosh, oy va o’sha

vaqtlarda insoniyatga ma'lum bo`lgan besh sayyora harakatini tasvirlab berdi. Ammo, Ptolemey tasvirlashiga ko’ra "Fazo markazida Yer turadi". Bu geosentrik nazariyadir.Ptolemeyning " Geografiyadan qo’llanma" asarida ko`pgina geografik ma'lumotlar beriladi. Ayniqsa, o’rta Osiyoga xos Buxoro, Samarqand, Kulob, Binkent, Shosh, Zomin, Farob Farg’ona kabi shahar va viloyatlarning o’sha vaqtdagi geografik koordinatalari to’g’risidagi ma'lumotlar biz uchun qimmatlidir.Ptolemey asarlari Sharqda matematika, astronomiya va geografiyaning rivojlanishiga katta ta'sir ko`rsatdi. Abu Rayxon al- Beruniy "Qonuni Ma'sudiy" asarini yozishda Ptolemey asarlariga asoslangan.Ptolemey geosentrik nazariyani qo’llashga juda katta kuch sarf qildi bu nazariya, hatto olim vafotidan keyin ham 1375 yil keyin ham (N.Kopernik asari e'lop k;ilingunga kadar) ilm-fan olamida hukmronlik qildi. 2. XV - XIX asrlarda tabiiyotshunoslik XV-XVI asrlar insoniyat tarixida birinchi ilmiy inqilobi .hisoblanadi.Chunki, bu davr O’rta asrdan - Yangi davrga o’tishi-bosqichidir. Bu davrda "geliosentrik nazariyasini polyak astronomi Nikolay Kopernik (1473-1543 yillar) fanga olib kirdi. - Kopernik Polshadagi Krakov va Italiyadagi Bolonya universitetlarini tugatib, 1543 yi lda " Osmon sferasining aylanishi haqida" asarini nashr ettirdi.Olim Ptolemeyning asrlar davomida fan va dinda hukmron bo’lib kelgan geosentrik sistemasini rad qiluvchi geliosentrik sistemani bayon etdi. N. Kopernik Yerni oddiy sayyora qatoriga quydi va Yer ham boshqa

sayyoralarga o’xshab Quyosh atrofida va o’z o’qi atrofida aylanadi degan nazariyani ilgari surdi.Ammo, N. Kopernikning geliosentrik nazariyasini qo’llab quvvatlagan italiyalik mutafakkir Djordano Bruno (1548-1600 yillar) cherkov arboblari tomonidan tanqidga uchraydi. Dj. Bruno -{ Kopernik nazariyasini yanada takomillashtiradi, ya'ni - "Koinot cheksiz, Quyosh sistemasiga uxshaganlar son-sanoqsiz bo`lishi mumkin" - deya ta'kidlaydi.Erni markaz deb bilgan din arboblari Dj. Brunoni 1600 yili 7 fevralda Rimdagi Gullar maydonida tiriklayin yondirishadi.Dj. Bruno fojeasi uyg’onish davri bilan Yangi davr chegarasida ro’y berdi.Yangi davr - XVII,XVIII va XIX asrlarni uz ichiga oladi. Bu Galileo Galiley, Iogan Kepler, Isaak Nyuton kabi buyuk olimlar tabiatshunoslikda ilmiy-tadqiqot ishlarini olib borishdi. Galileo Galiley (1564-1642 yillar) mexanik tabiiyotshunoslikka asos soldi. Aristotelning fikriga qarshi chiqib, inersiyaga ta'rif beradi va mexanika asoslarini yaratadi. Aristotelning fikr-muloxazalarini ko’r – ko’rona, qo’llab-quvvatlash G. Galiley fikricha ilm-fanni taraqqiy etishiga halaqit beradi. Uning fikricha haqiqiy bilim faqat tabiatni kuzatish, tajriba (eksperement) va matematik aql orqali keladi.Galileo Galiley o`zi yasagan teleskop (oldingisi jismni 3 barobar kattalashtirgan bo`lsa, keyingisi esa 32 marta kattalashtirgan) orqali "astronomik kuzatisilar olib bordi va ixtirolar qildi. Uning kuzatishi buyicha Quyosh ham o’z o’qi atrofida aylanadi va uning yuzasida qora doglar mavjud. U Quyosh sistemasidagi eng katta Yupiter sayyorasining 4 ta yo’ldoshini aniqladi (hozirgi kunda 13 ta yo’ldosh aniqlangan), Yerning yo’ldoshi Oy yuzasining relefida past va balandliklar, tog’lar borligini e'tirof etdi.

Galileo Galiley N. Kopernikning geliosentrik nazariyasini qo’llab, o`zining qator astronomik ixtirolari bilan isbotladi va shuning uchun 1616 yili katolik cherkovi arboblari tomonidan tazyiqqa uchradi. Uzoq, qiynoq va so’roqlardan so`ng, uni o’z fikridan qaytishga va omma oldida cherkovdan uzr surashga majbur etildi. Ammo, Galileo Galiley vafotidan 350 yildan so`ng (1992 yil, oktyabr) rim-katolik cherkovi boshliri Ioan-Pavel II uni oqladi va cherkov ilm~faniga to’siq bo`lmasligiga, vaholanki uning taraqqiyotiga hissa qo’shganligni ta'kidladi. Ilm-fan inqilobining ikkinchi bosqichi insoniyat tarixidan munosib o`rin olgan Isaak Niotonning ilmiy faoliyati bilan yakunlanadi.Isaak Nyuton (1643-1727 yllar) - ingliz fizigi, matematigi, astronomi. Nyuton mexanika va astronomiyaning nazariy asoslarini yaratdi, butun olam tortishish qonunini kashf etdi. U butun olam tortishish qonunidan Kepler qonunlari kelib chiqishini isbotladi. Oy va Yer harakatlariga oid xususiyatlarni aniqladi. U birinchi bo`lib, yorug’likning to’lqin uzunligini o’lchagan.Isaak Nyutoning "Naturalfilosofiyaning matematik negzlari" asarida (1687 yilda yozilgan) o`zidan ilgari o`tgan olimlar (G.Galiley, R.Dekart, I.Kepler) hamda o`zi. erishgan ilmiy natijalar umumlashtirilgan va Yer - osmon mexanikasi sistemasi yaratilgan. Nyuton mexanikasining tabiatdagi turli hodisalarni tushuntira olishi fizika va kimyoning ko`p sohalariga katta ta'sir ko`rsatdi. Genetik olim S.I.Vavilov shunday yozadi: "Nyuton fizikaning o`zi hohlaganicha, hozir atashimizcha "klassik" fikrlashga majbur qildi. Nyuton bo`lmaganda edi, fan boshqa yo’l bilan rivojlanardi".

Isaak Nyutonning matematik fizika va eksperimentga asoslangan fikr va goyalari tabiiyotshunoslikni bir necha o’nlab yillar oldinga surdi. Tabiiyotshunoslikda uchinchi ilmiy inqilobning mohiyati nemis olimi va faylasufi Immaniul Kant faoliyati bilan bog’liq. I.Kant (1724-1804 yillar) tabiiyot va tabiat falsafasi masalalariga e'tibor berib, kosmogonik gipotezami yaratdi, Olimning ilmiy farazicha"Quyosh tizimi tuman massasi shaklidagi moddiy zarralardan tashkil topgan va Hozirgi holatgacha rivojlangan. I. Kantning kosmogonik nazariyasi va tabiat falsafasiga oid fikrlari stixiyali materialistik va dialektik harakterga ega. Fransuz astronomi, matematigi, fizigi Per Simon Loplas (1749- 1827 yillar) mustaqil holda I.Kantning kosmogonik nazariyasiga o’z fikrini bildirib, nazariyani to’ldirdi. Loplasning "Osmon mexanikasi haqida traktat"asarida Quyosh tizimi uzoq muddat davomida turg’un qolishi isbotlandi. Olim Quyosh atrofida atmosferaga uxshagan turli gaz massasi mavjudligini isbotladi. P,S.Loplas I.Kantning nazariyasiga qo’shimcha qilganligi uchun nazariya uzoq vaqtgacha Kant-Loplas kosmogonik nazariyasi deb ataldi. XIX asrning birinchi yarmida Yer sayyorasi tabiatning tarixi tug’risida turli mulozaralar bo`lib o’tdi. Fransuz tabiiyotshunosi, qiyosiy anatomiya, paleontologiya va hayvonlar sistematikasi ustida ishlagan Jorj Kyuve (1769-1832 yillar) Yer tarixida yuz bergan tabiiy ofatlar sababli o’simlik va hayvonot dunyosi qirilgan, yangi sharoitda yangi o’simlik va hayvon turlari vujudga kelgan degan fikrni oldinga surdi. Ammo, J.Kyuve halokat, o’simlik va hayvonot dunyosining paydo

bo`lishi sabablarini isbotlamadi. Olimning nazariyasiga J.B.Lamark, Ch.Layel va Ch.Darvinlar o’z asarlarida rad javobini berishgan. Jan Batist Lamark (1744-1829 yillar) fransuz tabiatshunosi birinchi bo`lib, (1794) hayvonot olamini ikkita asosiy guruhga - umurtqasizlar va umurtqalilarga bo`ladi. Lamark fikricha, barcha tirik mavjudot jonsiz narsalardan vujudga kelib, bir-biriga bog`liq sabablar asosida, tasodifsiz rivojlangan. Bu ta'limot J.B.Lamarkning "Zoologiya f ilohofiyasi" asarda bayon etilgan (1809 i) va olimlar tomonidan yuksak baxo berilgan (Ch.Darvin, K.A.Temiryazov, I.M.Mechnikov va boshqalar). 1830-1833 yillarda ingliz tabiatshunosi Charlz Layelning "Geologiya asoslari" asari nashr qilindi, olim tomonidan geologik evolyusiya puxta izohlandi va Yer halokati nazariyasi keskin tanqid qilindi. Darvin (1809-1882 yillar) "Turlarning paydo bo`lishi" asarida ilmiy tibbiyot materiallariga (paleontalogiya, embriologiya, siyosiy anatomiya, o’simlik va hayvonlar geografiyasi) asoslanib biologik evolyusiyaning fakt va sabablarini ochib berdi. Tabiiyotshunoslikda fundamental asarlar bilan bir qatorda tabiat evolyusiyasi va taraqqiyotiga oid ilmiy kashfiyotlar yuzaga keldi. Masalan, XIX asr ning 30 yillarida hujayra nazariyasi kashf etildi va uning asosida Teodor Shvan hujayra nazariyasini hayvonot olamida tadbiq etdi. D. I. Mendeleevning davriylik sistemasi mavjud elementlarning barchasini bir-butun qilib birlashtirdi, ular o’rtasida ob'ektiv

qonuniy aloqa borligini kursatdi va hali noma'lum bo`lgan elementlarni, ularning xossalarini oldindan aytishga imkon berdi. D.I.Mendeleev davriy sistemasi jadvalida ancha ochiq joylar qoldirdi, ular keyingi vaqtlarda birin-ketin to’ldirilmoqda. Masalan: 1875 yili Galliy elementi, 1954 yili "Medelyevium" nomli "101- element" va.boshqalar kashf etildi. Maykl Faradey (1719-1867 yillar) ingliz kimyogari va fizigi, ilm- fanda elektromagnit maydonini kashf etdi. Olim tajriba orqali birinchi bo`lib, magnitizim bilan elektr o’rtasida dinamik bog`liqlik borligini aniqladi va tabiatda moddadan tashqari yana maydon ham borligi isbot qilindi. M.Faradeyning vatandoshi Jeyms Klerk Maksvell (1831-1879 yillar) elektromagnit maydonini matematik nazariya, qonunlar bilan to’ldirdi. Bu albatta, Galiley va Nyuton davridan so`ng fan olamida eng katta voqea edi. 3. Yangi davrda tabiiyotshunoslikning taraqqiyoti Yangi to`rtinchi inqilob davrida ilm-fanning moddani ichigacha kirib borishi, nisbat nazariyasi va kvant mexanikasi bilan ifodalanadi. 1896 yili fransuz olimi Antuan Anri Bakkerel uran tuzining o`zidan erkin holda nur chiqarish hodisasini kashf etdi. Ammo, yangi hodisaning tabiati noma'lum bo`lib qoldi. Keyinchalik, bu ilmiy tadqiqotga fransuz fiziklari P`yer Kyuri (1859-1906 yillar) va Mariya Skladovskaya-Kyuri (1867-1934 yillar) qo`shilishdi va 1898 yili ular yangi elementlarni kashf etishdi (poloniy va radiy). Yangi elementlarni o`rgangan olimlar ulardan nur sochilishini aniqlashdi va radioaktivligini belgilashdi.

1897 yili Jozef Jon Tompson Kembridj laboratoriyasida gazlarda elektr razryadlarini o`rgandi va birinchi bo`lib, elektronni kashf etdi. Olim moddalar atomlardan iboratligini, elektronlar esa atomning ajralmas qismi ekanligini aniqlab, 1903 yili atomning elektromagnit model (namunasi)ni yaratdi. Atomga xos xususiyatlar, qonuniyatlar, nazariyalar, modellar bilan Ernest Rezerford, Gans Geyger, Ernest Marsten, Nile Bor, Maks Plankt, Frederik Saadi va boshqalar kashfiyotlar qilishdi. XX asrda ilm-fan juda ko`p shov-shuvli kashfiyotlarga boy bo`ldi. Bulardan biri Albert Eynshteyn (1879-1955 yillar) 1905 yili o`zining maxsus nisbiylik nazariyas ini kashf etdi. Olim I.Nyuton mexanikasidan keskin farq qilib, fazo va vaqt mutloq emas, ular modda bilan va o’zaro bog`liqdir degan fikrni bildirdi. A.Eynshteydan nisbiylik nazariyasinipg asl mohiyati nimadan iboratligini so`rashganda, u shunday javob beradi: "Oldin koinotdan hamma moddalar yo`qolsa, fazo va vaqt qoladi deyishardi, nisbiylik nazariyasi esa moddalar bilan fazo ham, vaqt ham yo`qolishini isbot qiladi". Maxsus nisbiylik nazariyasi oldin kichik doiradagi fizik -nazariyotchilarga ma'lum edi, 20 yillardan keyin, umumiy nisbiylik nazariyasi kashf etilgandan so`ng, A.Eynshteyn kashfiyoti keng ommada tan olindi. Elektron, foton, rentgen nuri, nur tulsinlari, kvant mexanikasi kabi kashfiyotlar quyidagi fizik olimlariga xosdir: P.N.Lebedev, V.Rentgen, Lui de Broyl, Klinton Devis, Lester Jermer, Verner Geyzenberg va boshqalar. Shunday qilib, atom fizikasini bunyodga kelishi, shakllanishi va taraksiyoti tabiiyotshunoslik tarixini yangi bosqichini belgilab berdi.

Fan va texnika qadimgi davrda bir-biridan ajralgan holda, mustaqil bo`lgan bo`lsa, XVI-XVIII asrlarda ilm-fan "Ishlab chiqarishing xizmatkori" bo`ldi. Bu ilmiy-texnika taraqqiyotining birinchi bosqichi edi. XVIII-XX asr o’rtasigacha bo`lgan davrda amaliy va ishlab chiqarish tadqiqotlari, tajriba-konstruktorlik tadqiqotlarga zaruriyat tug`ildi. Bu ilmiy-texnika taraqqiyotining ikkinchi bosqichi edi. Ilmiy-texnika taraqqiyotining uchinchi bosqichi hozirgi zamon fan- texnika inqilobi bilan bog`liqdir. Bu davrda radioelektronika, atom energetikasi, elektron hisoblash, amaliy kosmanavtika rivoj topdi. Tabiiyotshunoslik tarixida bir narsani unutish kerak emas. XX asr ilmiy bilish jarayonida fizika fani oldinda (lider) bo`lgan bo`lsa, undan qolishmaydigan biologiya fani muvaffaqiyatlarini inkor etib bo`lmaydi. Biologiyaning o`ziga xos, yirik yo`nalishlari: evolyusion ta'limot, genetika, ekologiya va boshqalar kibernetika va axborot nazariyalari bilan bir qatorda turib, dunyoning hozirgi ilmiy tasvirini vujudga keltirdi. 4. O`rta Osiyo allomalarining tabiiy fanlar taraqqyotiga qo`shgan hissalari Ma'lumki, VIII asrda Yaqin Sharqda Arab halifaligi shakllandi va rivoj topdi. VIII asr oxiri - IX asrning o’rtalariga kelib Arab halifaligi Sharqda yirik imperiyaga aylandi. Bu davrda birinchi akademiya -"Donolik uyi" tashkil topdi. Bu yerda turli ilmiy, diniy muzokaralar uyushtirilib, turli millatlarga xos olimlar bilan birgalikda ilmiy muhokamalar avj oldi. Yaqin va O`rta Sharqda yangi-yangi ilmgohlar vujudga keldi, asarlar yozish, kitob ko`chirish, arab tiliga tarjima qilish uchun maxsus tilmochlar maktabi tuzildi. Bu davrda

Mansur, Xorun ar-Rashid, Ma'munlarning ilm-fan taraqqiyotiga qo`shgan xissasi ulkan. Akademiya faoliyatida O`rta Osiyodan kelgan olimlar ham muhim o`rin egalladilar. IX-XII asrlarda yashab ijod etgan o’rta Osiyolik buyuk olimlarning ijodi, faoliyati, asarlari o’rta asr ilm-fan rivojida nihoyat muhim o`rin tutadi. O`lkamizdan chiqqan Xorazmiy, Farg`oniy, Farobiy, Ibn Sino, Beruniy kabi olimlarning nomlari Sharq va Yevropa o’rta asrida hurmat bilan tilga olingan. Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy (780-850 yillar) Sharqning buyuk olimi. "Algebra" va "Algoritm" tushunchalarining paydo bo`lishi Xorazmiy faoliyati bilan bog’liqdir. "Algoritm" Xorazmiy nomining lotin tilidagi ifodasidan, "Algebra" so`zi esa uning matematikaga oid "Aljabr va al-Muqobala" asarining birinchi so`zi lotincha talaffuzdan olingandir ( M . Xayru l laev , 1994 yil). Xorazmiyning "Arifmetikaga oid risola"sining arabcha nusxasi saqlanmagan. "Al-Xorazmiy hind hisobi haqida", "Algebra risola" ilmiy ishlari matematika rivojiga katta xissa qo`shgan asarlardir. Xorazmiyning mashhur asari " Kitob suratil arz " ( " Yer yuzining xaritasi") musulmon Sharqida geografiya ilmini boshlab bergan. Asarda o’sha vaqtda insonlarga ma'lum bo`lgan geografik ob'ektlar tasvirlanadi. Osiyoni sxematik haritasi beriladi, Ahmad al-Farg`oniy (797-865 yillar) astronomiya, matematika, geografiya va boyasha ilmiy yo`nalishlarda faoliyat ko`rsatgan qomusiy olim. Sharqdaal-Farg`oniy, Yevropada Alfraganus taxalluslari bilan mashhur bo`lgan.

Ahmad al-Farg`oniy dastavval, (811 yili) Farg`onadan Marvga kelgan, so`ng, al-Ma'munning saroy a'yonlari va olimlari bilan (819 yil) birga Marvdan Bog`dodga ko`chadi. Al-Farg`oniy avval Bog`doddagi rasadxonada ish olib boradi, so`ngra Damashqdagi rasadxonada osmon jismlari harakati va o`rnini aniqlash, yangicha "Zij" yaratishga rahbarlik qiladi, Ptolemeyning "Yulduzlar jadvali" asarida berilgan ma'lumotlarni, asosiy joylarning geografik koordinatalarini qaytadan ko’rib chiqadi, al-Farg`oniy georafik atamalarga izoh, beradi va ayrim astronomik asboblarni ixtiro etadi . Al-Farroniyning asosiy astronomik asari "Samoviy harakatlar va umumiy ilmi nujum kitobi"dir. Bu asar "Astronomiya asoslari haqida kitob" nomi bilan ma'lum bo`lib, 1145 va 1175-yillarda Yevropada lotin tiliga tarjima qilingan va bir necha asrlar davomida Yevropa universitetlarida astronomiya fani buyicha asosiy darslik sifatida foydalanilgan. Abu Nasr Farobiy (873-950 yillar) jahon ilm-faniga ulkan xissa qo`shgan qomusiy olim, o`z zamonasi ilmlarining barcha sohasini mukammal bilganligi va bu ilmlar rivojiga katta xissa qo’shganligi, Yunon falsafasini sharxlab, dunyoga tanitganligi uchun ulug`lanib "Al- Muallim as-Soniy", "Sharq Arastusi" deb atalgan. Farobiy Antik davr olimlari - Platon, Aristotel, Evklid, Ptolemey, Porfiriy va boshqalar asarlariga sharxlar yozgan. Uning sharxlari o’rta va Yaqin Sharq ilg’or mutafakkirlarining dunyoqarashini shakllantirishda muhim ahamiyatga ega bo`ldi.

Abu Ali ibn Sino Farobiy sharxlarini o`qib, Aristotel asarlarini tushunganligini ta'kidlaydi. Farobiy falsafaning umumiy masalalariga, insonning bilish tomoillari ning falsafiy bilish tomonlariga, materiyaning mavjudligi, fazoviy va hajmiy munosabatlarni o`rganishga, materiya xossalari va turlarini, noorganik tabiatning, hayvonlar va inson organizmining xususiyatlari, tilshunoslik, she'riyat, notiqlik, ijtimoiy - siyosiy hayot, davlatni boshqarish va boshqa masalalarga oid asarlar yozdi. Farobiyning tabiatshunoslikka oid "Xajm va miqdor haqida so`z", "Fazo geometriyasiga kirish haqidagi qisqartma kitob", "Astronomiya qoidalari haqida mulohazalarni to`g`irlash usuli maqola", "Fizika asoslari haqida kitob", "Alkimyo ilmining zarurligi va uni inkor etuvchilarga raddiya haqida maqola", "Inson a'zolari haqida risola" , " Hayvon a'zolari to`g`risida so`z" va boshqalar. Hozirgi kunda ham o`z ahamiyatini yo’qotganlari yo’q,.Abu Ali ibn Sino (980-1037 yillar) mashhur qomusiy olim. Ibn Sino Sharq tibbiyotining yutuqlarini tahlil qilib, o`rgandi va tartibga solib berdi. Uning eng yirik asarlariga quyidagilar kiradi: "Tib ilmi qonuni ",” Ruxni davolash kitobi" , " Najot kitobi" , " Ko`rsatmalar va nasihatlar kitobi", "Bilim kitobi", "Insof kitobi" va boshqalar. Ulug` o`zbek mutafakkiri Abu Rahson Muhammad ibn Axmad Beruniy (973 yili qadimgi Kat shahrida tug`ilgan - 1048 yili G`aznada vafot etgan) - falakiyot (astronomiya), fizika, riyoziyot (matematika), ilohiyot, ma'danshunoslik, tibbiyot, astrologiya, geografiya, geodeziya, meteorologiya, etnografiya, tarix, falsafa, filologiya fanlarini puxta egallagan va qator asarlar, risolalar maullifidir.

Berupiy o`rta Osiyo, Eron, Hindistonning qator shaharlarida bo`lgan. U arab, Yunon, fors, turkiy va hind tillarini yaxshi bilgan. Beruniy Jurjonda muxojirlik davrida "Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar ", G`aznada " Xorazmning mashhur kishilari ", "Turar joylar (orasidagi) masofolarni aniqlash uchun manzillarni chegaralarini belgilash" (bu asarning qo`lyozmasi Istanbulda saqlanadi, rus tiliga "Geodeziya" nomi bilan tarjima qilingan), "Munajjimlik san'atidan boshlang`ich tushunchalar", "Hindiston", astronomiyaga oid "Al-Qonun al-Ma'sudiy" ("Ma'sud qonuni"), minerologiyaga oid " qimmatbaho toshlarni bilib olish bo`yicha ma'lumotlar to’plami", oxirgi asari "Dorivor o’simliklar kitob"i Turkiyada topildi va asar "Saydana" nomi bilan mashhur bo`lib, unda Eron, Turkistonda o`sadigan dorivor o’simliklarga tavsif beriladi. Beruniyning 152 kitob va risolalaridan 28 asarigina bizgacha yetib kelgan. Mirzo Ulugbek - buyuk astronom Samarqandda 1408-1410 yillarda ilm-fan rivoj topgan. Qozizoda Rumiy, Sayd Sharif Jurjoniylardan ta'lim olgan Ulugbek keyinchalik o`zi ham madrasada matematikadan ma'ruzalar o`qigan. Manbalarga tayangan holda ta'kidlash mumkin-ki, Qozizoda Rumiy (1354-1430) Kichik Osiyoning Bursa shahrida tug`ilgan va 20 yoshlar chamasi Xuroson va Movarounnaxrga ilm izlab kelib qoladi. Ma'lumki, rasadxona 1427-1429 yillarda qurilib, unga G`iyosiddin Jamshid mudir etib tayinlangan. Keyinchalik, Qozizoda Rumiy raxbarlik qilgan. Undan keyin Ali Qushchi mudir bo’lgan. Ulugbek "Zij"ining muqaddimasida 3 yirik olim nomini keltiradi. Ular – Qozizoda Rumiy, Jamshid al-Koshiy va Alovuddin Ali ibn

Muhammad Qushchi. Mirzo Ulug`bek rahbarligida yozib bitkazilgan "Ziji Ko’ragoniy" kitobi (uni "Ziji sultoni ko’ragoniy", "Ziji jadidi Sultoni", "Ziji Ulug`bek" deb ham ataydilar). Ulugbek rasadxonasining mahsulidir va o’rta Osiyo hamda butun jason fani tarixida shohona bir ilmiy asardir. Ulug`bek "Zij"i umumiy muqaddima va to`rt kitob (maqola) dan iborat. "Zij"ning birinchi kitobi muqaddima va yetti bobdan iborat. Ulug`bek "Zij"ining II kitobi 22 bobdan iborat bo`lib, matematika, atronomiya masalalari bayon etilgan. Ulug`bek "Zij"ining uchinchi kitobi sayyoralar harakati nazariyasiga va yulduzlar astronomiyasiga bag`ishlangan. Ulurbek "Zij"ining IV kitobi ilmi nujumga - astrologiyaga bag`ishlangan. Ulugbekning "Ziji ko’ragoniy" asari o’rta asrlardagi astronomiyaninggina emas, balki matematikaning cho`qqisi edi. Ulug`bek qo`llagan matematik uslub formulalar va qoidalarning yuksak darajada aniq, ekanligi bundan guvohlik beradi. O’rta asrda qomusiy olimlar bilan bir qatorda tibbiyotga oid aniq, ilm sohasi bilan shug`ullangan yirik olimlar ham faol ish olib borganlar. Ular quyidagilar: Xakim At - Termiziy, Ismoil Jurjoniy, Chag`miniy, Maxmud Koshg`ariy, Zahriddin Bayxaqiy va boshqalar. Shunday qilib, o’rta Osiyoda ilk uyg’onish davri IX-XII asrlarga to`g`ri kelgan bo`lsa, Yevropa tarixida madaniy yuksalish Renessans, uyg’onish davri XV-XVII asrlarga xosdir.

Asosiy tayanch tushunchalar Naturfilosofiya - tabiat falsafasi, tabiatni falsafiy prinsiplari asosida, bir butun tizim holda sharxlash, tabiatning umumiy manzarasini ko`rsatib berishga urinish. Mexanika - Moddiy jismlarning mexanik harakati haqidagi fan. Matematik fizika - Fizik hodisalarning matematik modellari nazariyasi. Matematik fizikada, asosan, nazariy fizikada qurilgan modellar matematik modellar bilan uraganiladi. Nisbiylik nazariyasi - Tabiiy hodisalarning vaqt bilan fazo bog`lanishlari haqidagi hozirgi davr fizikaviy ta'limoti.

Adabiyotlar 1. Karimov I.A. O’zbekiston buyuk kelajak sari T.:O’zbekiston. 1998. 2. Axmedov A.L. Muxammad ibn Muso al-Xorazmiy. T.: sharq. 1983. 3. Bulgakov P.G. o’rta Osiyo olimlarining Bog’doddagi faoliyati. T.: SHarqshunoslik jurnali.1-son 1990. 4. Gorelov A.A. Konsepsii sovremennogo estestvoznaniya. M.: Misl. 1998. 5. Gumelov L.N. Ontogenez I biosfera zemli. M.: Visshaya shkola. 1983. 6. Kocherin A.N. Nauchnaya poznanie: forme , metodi , padxodi. M.: Visshaya shkola. 1998. 7. Solonov V.S. Konsepsii sovremennogo estestvoznaniya. M.: Misl. 1998. 8. Xayrullayev M.M.Abu Nasr al Farobiy. M.: Nauka. 1992. 9. G’ulomov P.N. Inson va tabiat. T.: Universitet. 1994. 10. O’zbekiston Milliy ensiklopediyasi. (1-2-jildlar). T. 2000, 2001.

Похожие

Hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi kursining predmeti, tadqiqot usullari va vazifalari

Dunyoviy bilimlar va falsafiy tafakkur rivoji Abu Rayxon Beruniyning falsafiy va tabiiy-ilmiy qarashlari

Ellin - Rumo davrida antik falsafa

Qadimgi sharq va antik dunyo falsafasi

Qadimgi sharq va antik dunyo falsafasi.