Hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi kursining predmeti, tadqiqot usullari va vazifalari - Философия - Рефераты

Hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi kursining predmeti, tadqiqot usullari va vazifalari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

74 KB

Hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi kursining predmeti, tadqiqot usullari va vazifalari, uning boshqa fanlar bilan aloqasi REJA: 1.HZTFK fanining ahamiyati va boshqa fanlar bilan aloqadorligi. 2.HZTFK fanining maqsadi, vazifalari va tadqiqot usullari HZTFK fanining maqsadi, vazifalari va tadqiqot usullari.

"Hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi"Oliy ta'lim tizimidagi yangi predmetdir.Shuning uchun avvalo HZTFK fani nimani o`rganadi. Va uning zamon talablariga javob bera oluvchi, erkin va tanqidiy fikrlay oluvchi milliy kadrlarni tarbiyalashdagi o`rni va ahamiyati qanday ekanligini aniqlash muhimdir. Birinchidan: ma'naviy barkamol, teran fikrlovchi, turli tabiiy va ijtimoiy jarayonlarni tahlil etish orqali oqilona xulosa chiqara oluvchi shaxs bo`lib yetishishda nisbiylik nazariyasi, genetika, ekologiya, ijtimoiy biologiya, kimyo kabi tabiiy fanlarning qonun va qonuniyatlarini bilish muhim ilmiy-amaliy ahamiyat kasb etadi. Ikkinchidan: ijtimoiy hayotdagi aksariyat tadbirlar ilmiy tavsiyalar asosida olib boriladi, ya'ni odamzod mexnatni ilmiy asosda tashkil qilishdan ancha uzoqda tursa ham, ilm insonning turli xil faoliyatlarida ishlatiladi. Shu nuqtai nazardan olib qaraganda amalga oshiriluvchi tadbirlar samaradorligini oshirish nuqtai nazardan ham yuqorida ko`rsatib utilgan qonun va qonuniyatlarni o`zida mujassam etgan HZTFK fanini bilish, zaruriyat sifatida namoyon bo`ladi. Uchinchidan: har qanday .mutaxassis uchun zarur bo`lgan bilim, asosan ilmiy ma'lumotlar hisoblanadi . Umuman olganda HZTFK fani deganda, dunyoni tabiiy holatini bo`lsa, shundayligicha o`rganuvchi fan tushiniladi HZTFK ga XX asrda paydo bo`lgan ta'limotlar asos soldi. HZTFK ahamiyatini tushinish uchun, eng avvalo fanning o`zi nima? Uning tarixi, tuzilishi dinamikasi qanday ekanligini bilish kerak, Shundagina, fizika, matematika, kimyo, biologiya, ekologiya, etologiya kabi fanlarning metodlarini, ilmiy

yutuqlarini, qonuniyatlarini hamda qonunlarini to`g`ri anglay olamiz va shu orqali butun tabiatni, undagi o`zgarishlarni bilib boramiz. Tabiiy fanlar butun olamni va unda sodir bo`ladigan hodisalarni o`rganuvchi fanlar ekanligi bizga ma'lum. Butun olam inson ongidan tashqarida va inson ongiga bog`liq, bo`lmagan holda mavjud. Olam materiyadan iborat. Mavjud narsalarning hammasi, doimo harakatdagi materiyaning har xil turlaridan iborat. Materiya esa, "sezgi organlarimizga ta'sir etib, sezgi uyg`otadigan narsadir; materiya - bu sezgilarimiz bilan idrok qilinuvchi ob'ektiv reallikdir".Materiya harakatining formalari nihoyatda xilma-xil. Bir to`rning boshqa turga aylanishida tabiatning asosiy qonuni, materiya harakatining abadiylik qonuni to`la saqlanadi, Materiyaning va materiya harakatining biror turi yo`qdan bor bo`lmaydi va bordan yo`q bo`lmaydi. Materiya va uning harakati doimo o`zgarib t o’rgani abadiy mavjuddir. Tabiiy fanlar materiya turlarining bir-biriga aylanishi, o`zgarishi hamda rivojlanishini tadqiq etadi. Moddiy borliqdagi materiyalarni va ularning o`zgarishlarini bir yoki ikki tabiiy fan yordamida aniqlash mumkin emas. Chunki bizni o`rab t o’rgan olam moddiy borliq va ongimizda inikos etadigan materiya turlari bir - biri bilan chambarchas bog`liq, holda bo`ladi. Shuning uchun, moddiy borliqni butunligicha, butun tabiiy fanlar tizimi asosida, bir-biridan ajratilmagan holda o`rganish hozirgi kunda "Tabiiyotshunoslik" deyiladi. Shu nuqtai nazardan HZTFK fani tabiat qonunlarini, ularning o`zgarishlarini umumiy tartibda o`rganuvchi fandir. 2. HZTFK fanining ahamiyati va boshqa fanlar bilan aloqadorligi

HZTFK fani insonni qurshab t o’rgan olamni tabiiy holatda bo`lsa shunday o`rganuvchi fan bo`lib, o`z ilmiy xulosalarini tabiiy fanlar tizimida yaratilgan ilmiy nazariyalar qonuniyatlar asosida ishlab chiqadi. Shu boisdan ham u barcha tabiiy fanlar bilan doimiy va uzviy hamkorlikda izlanish olib boradi. Chunki, tabiiy fanlar turkumiga kiruvchi har bir fanning tabiatni o`rganishda o`z o`rni va ahamiyati bor. Tabiatni o`rganishda fizika fanining roli. Fizika fani, boshqa tabiiy fanlar kabi, bizni o`rab olgan moddiy dunyoning, ob'ektiv xossalarini o`rganadi. Fizika materiya harakatining eng umumiy (mexanik, issiqlik, elektromagnit va hokazo) formalari va ularning bir - birlariga aylanishlarini o`rganuvchi fan sohalaridan biridir. Harakatning fizikada o`rganiladigan formalari, oliy va ancha murakkab bo`lgan hamma formalarida (kimyoviy, biologik va boshqa jarayonlarda) ishtirok etadi va ularning ajralmas tarkibiy qismidir. Masalan, Yer va osmon jismlarining barchasi, kimyoviy jihatdan, sodda yoki murakkabligi, tirik yoki o`likligidan qat'iy nazar, fizika kashf etgan butun olam tortishish qonuniga bo`ysinadi. Shuningdek, barcha jarayonlar, ularning maxsus kimyoviy, biologik yoki boshqa tavsifda bo`lishidan qat'iy nazar, fizika aniqlagan qonunga - energiyaning saqlanish qonuniga bo`ysinadi. Harakatning oliy, ancha murakkab formalarini boshqa fanlar ham, jumladan kimyo, biologiya fanlari ham tadqiq etadi. Fizika bilan ayrim boshqa tabiiy fanlar orasiga qat'iy bir chegara qo`yib bo`lmaydi. Fizika bilan kimyo orasida ularning har ikkisiga ham taalluqli bo`lgan keng sohalar bor, hatto ushbu ikki fan yo`nalishning sintezi natijasida fizik - kimyo va kimyoviy fizika singari maxsus fanlar ham vujudga keldi.

Birmuncha xususiy tavsifdagi masalalarni o`rganishda fizik tadqiqot usullaridan foydalanuvchi bilim sohalari ham birlashib, maxsus fanlarni tashkil qiladi. Masalan, osmon jismlarida kuzatiluvchi fizik hodisalarni o`rganuvchi astrofizika, Yer atmosferasi hamda Yer qobig`idagi fizik hodisalarni o`rganuvchi geofizika fanlari shu tariqa vujudga kelgan. Fizika sohasidagi kashfiyotlar, boshqa fanlarning rivojlanishiga turtki berdi. Mikroskop va teleskoplarning ixtiro qilinishi biologiya va astronomiyaning taraqqiyotini tezlashtirdi . Boshqa tabiiy fanlar qatori fizika va kimyoning taraqqiyoti ham materialistik dunyoqarashning rivojlanishida muhim turtki vazifasini o`tadi. Boshqa fanlar singari fizikaning taraqqiyotiga ham kishilarning amaliy extiyojlari sabab bo`ldi. qadimgi misrliklar va greklar mexanikasi o`sha davrdagi qurilish texnikasi va harbiy texnikaning talablari bilan bevosita bog`langan holda vujudga keldi . fizikasi hamda kimyosiga asos solgan M.V. Lomonosov o`z ilmiy faoliyatini tajriba talablari bilan bog`lab: qattiq va suyuq jismlar tabiati, optika, meteorologiya, atmosfera, elektr energiyasi yuzasidan turli tadqiqotlar olib bordi. XIX asr boshlarida bug` mashinalarining vujudga kelishi issiqlik energiyasini eng qulay va foydali usul yordamida mexanik energiyaga aylantirish masalasini dolzarb masala sifatida ilgari surdi. Bu masalani faqat texnik yo`l bilan hal qilib bo`lmas edi. Faqat 1824 yilda fransuz muxandisi Sadi Karno issiqlik ning mexanik harakatga aylanish muammosini umumiy suratda tekshirgandan keyingina issiqlik mashinalarining foydali ish koeffisentini oshirish mumkinligi isbotlandi. Shu bilan birga S.Karnoning kashfiyoti energiyaning bir turdan ikkinchi

turga aylanishi va uzatilishi to`g`risidagi umumiy ta'limot ning- termodinamikaning vujudga kelishi uchun ham zamin bo`ldi.Demak, amaliyotning talablari yangi fizik kashfiyotlarga sabab bo`ladi, bu kashfiyotlar esa, texnikaning yanada taraqqiy etishi uchun asos bo`ladi. Birinchi qarashda nazariy va abstrakt bo`lib tuyulgan fizik kashfiyotlarning ma'lum vaqt o`tgandan so`ng texnikaning xilma-xil muhim sohalarda ishlatilishiga misollar juda ko`p, Masalan: 1831 yilda Faradey tomonidan elektromagnit induksiyasining kashf qilinishi elektr hodisalaridan amalda keng foydalanish imkonini berdi. XIX - asrning 70-yillarida Maksvel elektromagnit jarayonlarning umumiy nazariyasini yaratdi. Bu nazariyaning to`g`riligini 1888 yilda Gres isbotladi. Maksvel-Gres kashfiyotlari tabiat hodisalarini o`rganishda muhim imkoniyatlarni ochib berdi (radiotelegraf yaratilishi). Texnika bilan fizikaning o`z taraqqiyoti jarayonida bir-biriga bog`langan tomonlari ko`pdir. Jumladan, texnikani tubdan o`zgartiradigan goyat muhim muaommolarini, masalan, quyosh energiyasidan bevosita amalda foydalanish yoki termoyadro reaksiyalari hisobiga energiya hosil qilish kabi muammolarni hal qilish, boshqa fizik hodisalarni yana ham chuqur o`rganishni talab qiladi.Keyinchalik, fizika fani bo`limlarining rivojlanishi tu fanli radioastronomiya vujudga kelib, u Koinot haqidagi tasavvurlarimizni kengaytirib yubordi. Radioastronomiya fani bizga noma'lum bo`lgan Kosmik ob'ektlarning mavjudligini o`rganishga yordam berdi.Elementar zarrachalar fizikasi va atom yadrolari bo`limlarining yutuq,lari tu fanli kosmik jismlarning, jumladan, quyosh bag`rida sodir bo`layotgan jarayonlar haqida ma'lumotlar olinmoqda.

Insonyatning kosmik fazoga chiqishi munosabati bilan astronomiyaning qiyofasi o`zgarib, yangi bo`limlari - ultrabinafsha va infraqizil nurlar astronomiyasi, rentgen nurlari astronomiyasi, gamma- nurlar astronomiyasi paydo bo`ldi. Hozirgi zamon biologiya fani ham juda ilgarilab ketgan fan sohalaridan biri hisoblanadi. Biologiya sohasidagi inqilobiy o`zgarishlarni odatda tirik organizm lar jamoasining eng kichik zarralarida -molekulalarida o`rganuvchi molekulyar biologiya va genetika paydo bo`lishi bilan bog`laydilar. Molekulyar biologiya o`z ob'ektlarini bog`lash, aniqlash va o`rganishning asosiy vositalari metodlarini (elektron mikroskoplar, rentgen tuzilish tahlili, elektrografiya, neytron tahlili, nishonlangan atomlar, ultrasentrifuga va boshqalar) fizikadan oladi. Fizika fani natijalariga asoslangan holda yaratilgan ushbu vositalarga ega bo`lmay turib, biologlar tirik organizmlarda sodir bo`ladigan jarayonlarni o`rganishni yangi sifat darajasiga ko`tara olmas edilar. Shuning uchun molekulyar biologiya va genetikaning ajralib chiqishida fizika muhim ahamiyat kasb etdi. Hozirgi zamon fizikasi kimyo, geologiya, okeanologiya va boshqa tabiiy fanlarning rivojlanishida ham aloxida o`rin tutadi. Fizikaviy kimyo, radiasion kimyo, koordinasion kimyo, geofizika, geokimyo va boshqa bo`limlar shular jumlasidandir, Shuningdek fizikaning yutuqlariga asoslangan holda, energetika, transport, aloqa, qurilish, sanoat, qishloq, xo`jalik ishlab chiqarishi sayta qurilmoqda. Energetika sohasidagi inqilobga atom energiyasining paydo bo`lishi sabab bo`lgan. Atom elektr tansiyalari “yoqilg`isi”dan issiqlik elektr stansiyalariga qaraganda

million marta ko`p energiya ulushini ajratib oladi. Bu esa kelgusida insoniyatni energiya manbalari haqidagi tashvishdan umrbod xolos qiladi. Fizika hozirgi zamon hisoblash texnikasining yaratilishiga ham hal qiluvchi hissa qo`shmoqda. Shu davrgacha yaratilgan elektron hisoblash mashinalarining barcha avlodi fizika laboratoriyalarida vujudga keltirildi. Hozirgi zamon fizikasi elektron hisoblash mashinalarining yanada mitti turlarini yaratishga va ularning yangidan yangi istiqbollarini ochib berishga xizmat qilmoqda. Biz bu yerda fizikaning fan va texnika sohalariga inqilobiy ta'sirining barcha jabxalariga to`xtalib o`tmadik. Ammo, keltirilgan misollarning o`ziyoq, hozirgi zamon fizikasining tabiatni ilmiy jihatdan tadqiq. etishda asosiy tayanch vazifasini o`tashini ko`rsatmoqda. Moddiy borliqni va undagi o`zgarishlarni o`rganishda kimyo fanining ahamiyati ham beqiyos. Kimyo fani ham boshqa fanlar kabi insoniyatning amaliy faoliyati natijasida paydo bo`ldi. Odam yashash vositalarini topar ekan, turli hodisalar ning sabablarini asta-sekin o`rganib moddalarda bo`ladigan ba'zi o`zgarishlardan foydalanish yo`llarini izlab topdi. Qadimgi Misrda kimyoviy jarayonlardan foydalanishga asoslangan ko`pgina faoliyat turlari eramizdan ancha ilgariyoq taraqqiy etgan edi. Misrliklar temir rudasidan temirni ajratib olish, shisha ishlab chiqarish, teri oshlash, o’simliklardan dorilar xushbo’y moddalar ajratib olish va boshqalarni bilar edilar. Xitoy, O’rta Osiyo va Hindiston kabi hududlarda turli yo`nalishdagi kimyo tarmoqlari qadimdan shakllangan. Alohida takidlash lozimki, o’sha vaqtlarda kimyoviy ma'lumotlar tarqoq, bo`lib, fan sifatida tarkib topmagan. Ammo, bu ma'lumotlar

tabiat hodisalarini kuzatib borish bilan birga materiyaning tuzilishi va bir formadan ikkinchi formaga o’tishi to`g`risidagi fikr uchun zamin yaratgan. Tabiatga birmuncha keng va tugal falsafiy qarash qadimgi Yunonistonda vujudga kelgan. Eramizdan avvalgi V asrda yunon olimlari Shams, Anaksimen,' Geraklitlar butun borliqni suv,, tuproq va olovdan kelib chiqqan deb tasavvur qilganlar.Keyinchalik, Levkip va uning shogirdi Demokrit ta'limotiga ko’ra, tabiatda barcha jismlar ko’zga ko’rinmaydigan, juda mayda vabo’linmaydigan zarrachalardan iborat degan tassavur paydo bo`ldi. Demokrit bu zarrachalarni atomlar deb atadi. Demokrit ta'biri bilan aytganda atomlar shakli va o’lchami jihatidan nihoyatda xilma- xil bo`lishi mumkin. Lekin, ularning barchasi bir turdagi materiyaning o`zidan tuzilgan. Olamda atomlar va ular orasidagi bo’shliqdan boshqa hech narsa yo’q.. Atomlar doimo harakatda bo`ladi. Jismlarning sovuganda torayishi,qizdirilganda kengayishi va nihoyat suyuq;lanishi, eritilganda suv bilan aralashishi va boshqa hodisalar atomlarning o’zaro birikishidan va ularning bir- biridan ajralishidan iborat.Keyingi asrlarda tabiiyotshunoslik fanining rivojlanishiga ta'sir ko`rsatgan Aristotel (Arastu) ta'limoti bu falsafaga asos bo`ldi. U butun borliqning negizi ibtidoiy materiyadir deb hisobladi. Bu materiya abadiy bo`lib, yo`qdan bor bo`lmaydi va bordan yo’q. bo`lmaydi, uning tabiatdagi miqdori o`zgarmaydi. Ibtidoiy materiyaga biz seza oladigan va juft-juft, o’zaro qarama - qarshi bo`lgan to’rtta asosiy sifat: issiqdik vasovuqlik, quruqlik va namlik xosdir. Moddalarning xilma-xil bo`lishiga sabab, ularda ana shu sifatlarning turli miqdorda bo`lishidir. Aristotel bu sifatlarni qo’shib, Empedoklning

to’rtta elementini tuproq, suv, olov va havoni keltirib chiqardi. Aristotel ta'biri bilan aytganda, asosiy sifatlar ibtidoiy materiya bilan ajralmasholda bog`langan emas, bu sifatlarni materiyadan olish yoki unga qo’shish mumkin. Demak, Yunon faylasuflari materiyaning ichki tuzilishini tushuntirishda asosan abstrakt nazariyalarga tayanganlar. Arablar VII asrda Misrni va boshqa mamlakatlarni zabt etgandan so`ng, ko`pgina yangi moddalar: nitrat kislota, tuzlar kashf etildi va shu bilan "alximiya" paydo bo`ldi. Shu davr ichida Farobiy, Beruniy, Xorazmiy, Ibn Sino, Ulug’bek kabi sharq, allomalari butun dunyoga mashhur bo`ldilar. bo’lar ham materiya abadiy bo`lib, u turli formalarda mavjud bo’la oladi degan fikrni ilgari surdilar. Arab larning Janubiy Ispaniyani istilo qilishi kimyoga doir amaliy bilimlarning Garbiy Yevropaga ham yoyilishiga yul ochdi.Kimyo tarixida bu davrni "alximiya davri" deb ataldi. Kimyoning rivojlanishida burilish yasagan davr uyg’onish davri bo`ldi. Bu davrda hayot kimyo oldiga yangi-yangi masalalarni Kasalliklarni davolashda kimyoviy preparatlardan foydalanish tajribalari kimyoda yangi bir qsim, ya'ni "tibbiyot kimyosi"I vujudga keltirdi. Buoqimning asoschisi shved olimi Parakels edi. Mazkur olimning fikriga ko’ra kimyoning asosiy maqsadi dori moddalari tayyorlashdan iborat. Shuvdan keyin ko`pgina dori-larmonlar yaratila boshlandi. Kimyoning maqsadi jismlarning tuzilishini o`rganishdir, jismlarning tuzilishini bilishning vositasi esa ularni elementlarga parchalashdan iborat kimyoviy tahlildir. Kimyoda tajriba asosida xulosa chiqarishga Robert Boyl asos soldi. Ammo, Boyl ta'riflagan elementlar,

Aristotel ta'riflagan elementlardan mutloq boshqacadir. Boyl ta'limotiga ko’ra element murakkab jismlar tarkibiga kiradigan va murakkab jismlar parchalanishidan hosil bo`ladigan eng oddiy jismlardir.Boylning kimyo sohasida qilgan ishlari, tajribalari, uning rivojlanishiga katta turtki bo`ldi. Bu davrdan boshlab psimatik kimyo (gazlar kimyosi) rivojlandi. Yonish va oksidlanish - qaytarilish hodisalarini o`rganish natijasida fanga kiritilgan xulosalarni tushuntirish uchun yangi nazariya yaratish kerak edi. Shu davrda kimyoda flogiston nazariyasi, XVII asrda nemis olimi Shtal yaratgan nazariya hukmron edi. Bu nazariyaga ko’ra, barcha yonuvchan moddalarda flogiston, ya'ni o lov modda mavjud. Bunday modda metallarda ham bo`ladi, aynik,sa ko’mirda ko`p. Moddalar yondirilganda yoki qattiq, kizdirilganda flogiston uchib ketib,tuproqqa o’xshash modda - kuyundiqoladi. Bu nazariyaga ko’ra, yonish jarayoni, moddaning flogiston bilan kuyundiga parchalanishidan iboratdir. Masalan, temir flogistondan + temir kuyundisidan iborat (temir kuyundisi + flogiston - temir).XV INI asrdan boshlab olovning tabiati va yonish jarayonining mohiyatiga katta e'tibor berdilar. Yonishning ilmiy nazariyasini yaratishda M. Lomonosovning xizmati kattadir. U og’zi kavsharlab bekitilgan idishda metallarni qattiq,qizdirib, kimyoning rivojlanishi uchun asos buluvchi yangi kashfiyotlarni amalga oshirdi. Albatta M. Lomonosovning ishlari flogiston nazariyasini inkor qildi va yonish, oksidlanish jarayonlarini to`g`ri talqin qilib berdi. Kimyoning aniq, fan sifatida rivojlanishida ingliz olimi J. Daltonnipg atomistik tasavvurlari ham alohida ahamiyat kasb

etadi.Yuqoridagi fikrlarga tayangan holda kimyo fanining kelib chiqishini 5 davrga bo’lish mumkin: 1. Alximiyadan ilgarigi davr. Insoniyat jamiyatida madaniyat shakllana boshlagan vaqtdan IV asrgacha bo’lgan davr. Bu davrda amaliy bilimlar umumlashtirildi. 2 . Alximiya davri. IV asrdan XIV asrgacha bo`lgan davr. Bu davr kimyogarlarning "falsafa toshi", "obihayot", "universal erituvchi" borligiga ishonib, ularni topishga intilish davri hisoblanadi. Kimyoning birlashish davri 16-17 asrlarni o’z ichiga oladi. Bu davr to’rttaga ya'ni : tibbiy kimyo, yadro kimyosi, flogiston nazariyasi va flogiston nazariyasiga qarshi kurash davrlarga bo’linadi. 3. Tirik tabiatni O`rganishda tabiiyot fanlari Hayot jarayonlarini, hodisalarini hamda qonuniyatlarini o`rganadigan fanlar qatoriga biologiya kiradi. Tabiiyot haqida fanlarni tabiiyot, biologiyani ham "hayotiyot" deb atash mumkin degan edi fransuz tabiiyotshunosi J. Lamark. Lamark ifodasi bo’yicha biologiya o’simlik va hayvonlarni, hamda ular uchun umumiy bo`lgan fiziologik jarayonlarni, morfologik jarayonlarni, morfologik tuzilishlarni o`rganadi. Lamarkdan keyin nemis olimi Treviranus ham tirik borliq, haqidagi barcha asosiy fakt va xulosalarni jamlab, ularni biologiya deb atalishini taklif etgan. Treviranus biologiyani tirik "Tabiatning falsafasi"deb atagan. 4. Kimyoda miqdoriy qonunlarning paydo bo’lish va rivojlanish davri (XV INI dan XIV asr). 5. Kimyo taraqqiyotining hozirgi davri (XIX asrning 60-yilidan). Bu davrda kimyoning turli yangi sohalari: fizikkimyo, biokimyo, bioorganik va bioanorganik kimyolar vujudga kelib, fundamental fanga aylandi.

Biologiya fanining tadqiqot usullari kuzatish, taqqoslash, tajriba, tarixiy metodlar hisoblanadi. Kuzatish biologik hodisani kuzdan kechirib, o’rganib, tasvir etish maqsadida o lib boriladi. Taqqoslash - bir tur individlari uchun, har xil turlar yoki jami tirik mavjudotlar umumiy qonuniyatlarini aniqlash maqsadida qo’llaniladi. Tajriba esa - tirik mavjudotlarni ba'zi nozik xususiyatlarini, xossalarini o`rganish hisoblanadi. Tarixiy metod -tirik tabiatning rivojlanish jarayonlari, organik dunyoning hozirgi holati va o’tmishiga taaluqli ma'lumotlar asosida bilishga imkon beradi.Demak, bu metodlar bir-biri bilan o’zaro bog`langan. Hayot yerda, havoda, suvda, kaxraton sovuq, kutb va tog’ cho’qqilarida, bepoyon jazirama cho’l va saxrolarda, qorong’I o’rmonlarda, okean qarida, yer tagida, umuman kishining harqadamida tarqalgan. Biosferadagi hayvon va o’simliklardan tortib to eng sodda organizmlar uchun bir xilda tegishli bo`lgan umumiy qonuniyatlarni, forma va funksiyalari turli-tuman bo`lgan tirik borliqning biologik xususiyatlarini, organizmlarning organ, to’qima, hujayra tuzilishi va ularning funksiyasini, o’lchash, tashqi muhit bilan munosabatini, rivojlanishini o`rganish, biologiyaning mazmunini tashkil etadi. Biologiyada hayvonlar haqidagi fan - zoologiya, o’simliklar olami haqidagi fan - botanika mustaqil fanlar hisoblanadi. Bakteriya, viruslar, zamburug’lar kabi tabiatda muhim ahamiyat kasb etuvchi mikroorganizmlar haqida fan gidrobiologiyadir. Organik olamni o`rganadigan fan - neotologiya. Organizmlar Hayot -faoliyati jarayonida energiya o`zgarishlarini bioenergetika o`rganadi.

Organizmlarga energiya beradigan moddalar makroenergetik birikmalar bo`lib, ular fosfor guruhlari borligi bilan harakterlanadi. Fosfor gruhlari parchalanganda ajralib chiqadigan energiya biologik jihatdan muhim moddalar sintezi va erkin kimyoviy energiyaning ishga aylanishiga, shuningdek borliq, Hayot faoliyati jarayonlariga sarflanadi. Demak, yuqorida bayon etilgan fikr-mulohazalarga tayangan holda ta'kidlash lozimki, tabiatni bir butun holatda, undagi o`zgarishlarni o’zaro bog`liq;holda tabiiyot fanlari orqali o`rganish mumkin. Ularning asosini esa "Zamonaviy tabiiyot bilimlari konsepsiyalari" fani tashkil etadi, Asosiy tayanch tushunchalar Gumanitar fanlar - bu ijtimoiy fanlarga oid (tarix, iqtisodiy siyosat, falsafa va boshqalar), tabiiyot va texnik fanlardan farqlanishidir. Tabiat - keng ma'noda-butun borliq,, xilma-xil shakl va ko’rinishdagi olam. Materiya, koinot tushunchalarini ham qamrab oladi. Tabiatning umu.miy tushunchalari falsafiy va fan metodologiyasi doirasida ishlab chiqilib, tabiiy fanlar yutuq,lariga tayangan holda, tabiatning asosiy tavsifini ochib beradi. Tabiat - tabiatshunoslik va tabiat hodisalari, uning asosiy Qonuniyatlarini to’g’ri tushuntirish inson turmushini yanada yaxshilash va materialistik dunyo qarashni shakllantirishga yordam beradi. Bunda, tabiat haqida. dastlabki tasavvur beriladi, ob'ektiv olamning rang- barapg ko’rinishi va hodisalari tushuntiriladi. Tabiiy - bu fanda tabiat taraqqiyotining alohida pog’onalarini yoki uning tarkibiy qismlarini tashkil etish tushuniladi. Super pozisiya - bir qancha ishlarning samaradorlik natijalari.

Konsepsiya - lotincha so’z bo`lib, "tushinish", "Sistema", asosiy nuqtai nazar, asosiy fikrlarni yoritishni angalatadi. Bunda hamma tabiiyot konunlari qamrab olinadi. Tabiiyotshunoslik - tabiiyot, tabiat haqidagi fanlar tizimi, Tabiiyotshunoslikning maqsadi - tabiat hodisalarining mohiyatinih aniqlash, tabiat qonunlarini bilish hamda ulardan amalda foydalanish yo`llarini ochib berishdir. Moddiy borliqni butunligicha, butun tabiiy fanlar tizimi asosida, bir-biridan ajratilmagan holda o`rganish hozirgi kunda "Tabiiyotshunoslik" deyiladi.

Adabiyotlar 1. Karimov I.A. O’zbekiston buyuk kelajak sari T.:O’zbekiston. 1998. 2. Axmedov A.L. Muxammad ibn Muso al-Xorazmiy. T.: sharq. 1983. 3. Bulgakov P.G. o’rta Osiyo olimlarining Bog’doddagi faoliyati. T.: SHarqshunoslik jurnali.1-son 1990. 4. Gorelov A.A. Konsepsii sovremennogo estestvoznaniya. M.: Misl. 1998. 5. Gumelov L.N. Ontogenez I biosfera zemli. M.: Visshaya shkola. 1983. 6. Kocherin A.N. Nauchnaya poznanie: forme , metodi , padxodi. M.: Visshaya shkola. 1998. 7. Solonov V.S. Konsepsii sovremennogo estestvoznaniya. M.: Misl. 1998. 8. Xayrullayev M.M.Abu Nasr al Farobiy. M.: Nauka. 1992. 9. G’ulomov P.N. Inson va tabiat. T.: Universitet. 1994. 10. O’zbekiston Milliy ensiklopediyasi. (1-2-jildlar). T. 2000, 2001.

Похожие

Antik davrdan hozirgi davrgacha tabiiy fanlar rivoji

Ilmiy ijod metodologiyasi kursining predmeti, vazifalari va maqsadlari

Koinot to’g’risida hozirgi zamon tushunchalari

Hozirgi zamon falsafasi va uning asosiy oqimlari

Mantiq fanining predmeti va vazifalari