Koinot to’g’risida hozirgi zamon tushunchalari - Философия - Рефераты

Koinot to’g’risida hozirgi zamon tushunchalari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

63.5 KB

Koinot to’g’risida hozirgi zamon tushunchalari REJA: 1. Koinotning paydo bo`lishi to`g`risida ilmiy farazlar. 2. Koinotning "boshi" va "oxiri" muammolari. 3. Astronomiya, kosmologiya va kosmonavtika. Inson va Koinot . 1

Inson asrlar mobaynida Koinot va Yer qanday paydo bo`lganligiga qiziqib kelgan. Koinot - ob'ektiv borliq, zamon va makon bilan cheklanmagan. Koinot cheksiz ko`p kosmik jismlardan tashkil topgan bo`lib, ular Yerga qaraganda bir necha million marta kattadir. Ob'ektiv borliq olamda sodir bo`ladigan hodisa va jarayonlar o’zaro bog`liq,. Ular ob'ektiv reallik fazo va vaqtda rivojlanadi. Koinotdagi aloqalarga bo`ysinadigan qonuniyatlarni, fazo va vaqtni o`rganish tabiiyotngunoslikning asosiy vazifasidir. Inson o`zi yashab turgan joy va uni atrofini, ko’zga tashlanib turgan osmondagi jismlarni Koinot deb tushungan. Koinotni to’g’ridan-to’g’ri tajriba (kuzatish) yo’li bilan tekshirib bo`lmaganligi tufayli u turli vositalar yordamida olingan ma'lumotlarni ekstropolyasiya qilish yo’li bilan bilvosita o`rganiladi. Natijada, Koinotni tuzilishi va rivojlanishi, shuningdek vaqt o’tishi bilan uning o`zgarishini tasvirlab beruvchi model (sxema) yaratiladi. Jamiyat tarraqqiyotining har bir bosqichida insoniyat Koinotning biror chegaralarini o`rgangan. Ilmiy tekshirish usullari astronomik asboblar borgan sari takomillashgan, natijada tadqiqotlar yanada chuqurroq, bilimimiz haqiqatga yanada yaqinroq bo`lib borgan. XVIII - XIX asrlarda kosmogonik gipotezalar asosan, quyosh sistemasining paydo bo`lishiga oid.Faqatgina XX asr boshlarida astrofizika va fizikaning taraqqiyoti tufayli yulduzlarning paydo bo`lishi va evalyusiyasiga oid kosmogonik nazariyalar paydo bo’la boshladi. Quyosh sistemasining paydo bo`lishi haqidagi dastlabki nazariyalarga ko’ra sayyoralar, gaz-chang bulutining aylanishi natijasida xalqa shaklida 2

moddalar ajralib chisib, keyinchalik ularning kondensasiyalanishidan hosil bo’lgan (Laplas, 1796). Bulut moddasining fazoda taqsimlanishiga quyoshning tortishish maydoni katta ta'sir ko`rsatgan. Meteoritlarda va Yer moddasida topilgan radioaktiv elementlar ning yarim yemirilish davriga Quyosh sistemasining yoshi 4-5 mlrd. yil ekanligi aniqlangan. Akademik O.Yu.Shmidt fikricha, sayyoralar sovuq holatdagi gaz va chang bulutidan hosil bo`lgan. Bulutning gaz qismi Quyoshning yaqin atrofidan termik parchalanish sababli fazoga tarqalib ketadi, shuning uchun ham Yerga o’xshash sayyoralar kimyoviy tuzilishi jihatidan ulkan sayyoralardan farq. qiladi. Ingliz olimi Jons Quyosh sistemasining paydo bo`lishi haqida gipotezasiga ko’ra, Quyosh atrofida sayyoralar sistemasi bo`lmagan. Quyoshga juda yaqin masofadan katta massalik "yulduz"lar o`tgan. Tortishish kuchi ta'sirida ulardan modda ajralib chiqqan moddaning quyuqlashishi, birlashishidan sayyoralar paydo bo`lgan. Yulduzlarning biri ikkinchisiga nisbatan yaqin o’tishi ehtimoli juda kam bo`lganligi sababli bu xato xulosadir. Hozirgi tadqiqotlarga ko’ra, yulduzlararo diffuz muhitdagi modda quyuqlashishi natijasida yulduz paydo bo`lgan. Galaktikada yulduz va yulduzlararo moddaning nisbati vaqt o’tishii bilan o`zgarib boradi. Galaktikaning shakli umumiy galaktik magnit maydonining yo’nalishi bilan belgilanadi. Agar galaktika sekin aylanayotgan bo`lsa, yulduzlararo gaz og’irlik kuchi ta'sirida markazga yig’iladi. Shunday qilib, galaktikalar evolyusiyasini sfera shaklidagi gaz-bulut ko’rinishidan boshlab tekshirish mumkin. Bulut tez aylansa, spiral galaktika hosil bo`ladi. Akademik V. A. Ambarsumyan yulduzlarning guruh-guruh. bo`lib paydo 3

bo’lishini aniqladi, uning yulduzlar assosiasiyasi kashfiyoti muhim ahamiyatga ega. Hozirgi kunda kosmogonik muammolarni hal etishda fizika, kimyo, geologiya, biologiya va boshqa fanlarning yutuqlaridan foydalanilmoqda. 2. Koinot ning "boshi" va "oxiri" muammolari "Vaqtning boshi" va "Koinotning paydo bo`lishi" xususida gap ketganda, bu iborada shartlilik va ifodalilik mavjud ekanligini unutmaslik lozim. Zamonaviy olamning holatidagi zamon va makon aloqalari materiyaning xususiyatlarini to`laqonli tasvirlay olmaydi. Sh.Lemetr ("Kengayayotgan koinot" nazariyasi asoschilaridan biri) bu qarashlarga qarshi chiqqan. Uning fikricha - koinotni va metagallaktikani tashkil etuvchi "materiya"ga, "materiya"ning boshqa holatlari zamin bo`lgan. Shu sababli ko`p olimlar "Metagallaktika bu hali yaxlit koinot emas" - degan fikrni bayon etganlar.Qolaversa "Metagallaktika"ni mutloq, kosmologik boshlanish deb bo`lmaydi. Tabiatda hech narsa yo’qdan bor va bordan yo’q, bo`lmasligi ma'lum.. "Materiya" butunlay yo’q, bo’la olmaganidek, mutloq, bo’shliq, ham mavjud bo’la olmaydi. Agar modda yo’q, bo`lsa, unda maydon mavjud bo`ladi. Maydon yo’q bo`lsa, bu holda fizik bo’shliq, (vakum) paydo bo`ladi. " Fizik bo’shliq," deganimizda zamonaviy fizika materiyaning o`ziga xos muhim holatini nazarda tutadi.Qolaversa "materiyaning saqlanish qonuni" materiyaning o’z-o`zidan paydo bo`lib va yo’q bo`lishi mumkin emasligini tushuntiradi. XX asr boshlarida massani, energiyani, elektr zaryadi, impu lsning saqlanish qonunyatlari fanda ma'lum bo`lgan. Hozirgi kunda esa, bular qatoriga "barion" va "lepton" zaryadlarining saqlanish qonunlari qo’shildi. 4

Zamonaviy fanlar "qora, tuynuk" tushunchasi to’g’risida ham o’z qarashlarini o’zgartirib, ba'zan aniqlik kiritayapti, " Kora tuynuk"lar to`laqonli yopiq olam emas, balki ular kuchli elektromagnit maydoniga ega bo`lib, tashqi olam bilan doimiy aloqadadir. Agar astronomik va makroskopik " qora tuynuk"lar mavjudligi kuzatuv asboblari yordamida anislangan bo`lsa, mikroskopni "qora tuynuk"lar hozircha nazariyaligicha qolmoqda. "Qora tuynuk"larni uzoq, vaqtgacha mutloq, yutuvchi ob'ekt sifatida ko’rishar edi. hatto ularning gravitasiya kuchi yorug’likni ham ushlab qoladi deb qaralar edi. Lekin XX asr oxirlariga kelib "Kvant effekt"lari nazarda tutilgan holda "Qora tuynuk"lar o’z nomlanishidan qatiy nazar o`zini o`rab turgan bo’shliqda modda va anti moddalar oqimi chiqarishi aniqlandi. Lekin bu oqimlarni ishlab chiqaradigan virtual zarrachalar o’zlari "Qora tuynuk"lardan nobut bo`ladilar. Ular atrofida vakuum "qaynashi" (maydonning maxsus holati) sodir bo`ladi, bu jarayonni esa "Qora tuynuk"ning sekin-astalik bilan parchalanishi deb ta'riflash mumkin. Mutloq, boshlanish bo`lmaganidek, rivojlanishning mutloq oxiri ham mavjud emas. Jami o`rin almashuv jarayonlari nisbiy bo`lib o’zaro bog`langan. Qolaversa, "Qora tuynuk "lar va neytron yulduzlar xususida yangi nazariyalar paydo bo’layapti. 3. Astronomiya, kosmologiya va kosmonavtika. Astronomiya - Kosmik jismlar va ularning sistemalari paydo bo`lishini, taraqqiyoti va tuzilishini, ko’rinma va harakatlarini, kimyoviy tarkibi va fizik holatini, Kosmosning bir-butun umumiy qonuniyatlarini o`rganuvchi fan.Astronomiya - qadimgi fanlardan biri. Astronomiya tarixining katta 5

qismi kuzatish ma'lumotlarini to’plash bilan band bo`lgan. Qadimgi Astronomiya sohasida Pifagor, Aristotel, Eratosfen, Geshtarx, Ptolemey, Arximed va boshqalarni ko`rsatish mumkin. VIII - IX asrlarda Muhammad Xorazmiy, Ahmad al-Farg’oniy, Abbos Javdariy, Axmad Marvaziy va boshqa olimlar Astronomiya bilan jiddiy shug’ullandilar. Abu Rayxon Beruniy Astronomiyaning hamma masalalarini o’z ichiga olgan 40 ga yaqin astronomik risola yozgan. Beruniy fanning amaliy masalalarini hal qilish jarayonida bir qancha astronomik asboblarni, jumladan o’z astrolyabiyasini ixtiro qilgan. Beruniyning izdoshi Umar Xayyom koinotning cheksizligiga oid juda ko`p yangi g’oyalarni ilgari surgan. Umar Xayyom hozir qo’llanilayotgan Grigoriyan taqvimidan ham aniq, bo`lgan quyosh taqvimini ishlab chiqqan. Ibn Sino ham astronomiyaga oid asarlar yozgan. XII - XIV asrlarda turkistonlik olimlar - Maxmud Chag’miniy, Muhammad Najib Bakron, Abu Sulaymon Banoqatiy va boshqa olimlar Astronomiya sohalarida ijod etganlar. O’z davrining deyarli barcha masalalari bayoni bilan berilgan Astronomiyaga oid keng astronomik jadvallar Sharqda "zij" deb atalgan. Astronomiyaning XV asrdagi taraqqiyoti Samarqand yaqiniga o’sha zamondagi eng mukammal asboblar bilan jihozlangan ulkan rasadxona qurgan Ulug’bek nomi bilan bog’liq. Rasadxonaning asosiy va eng katta asbobi radiusi 40,2 m.li Faxriy sekstanta edi. Samarqand astronomlari Ulug’bek rahbarligida yozgan "Ziji Ko’ragoniy" yoki "Ulugbek ziji" deb ataluvchi asosiy asar, ayniqsa, undagi 1018 yulduz vaziyati keltirilgan jadval dunyoga mashhur -"Ulugbek ziji" asosan Samarqand rasadxonasida olib borilgan kuzatishlar zaminida to`zilgan. 6

Ulug’bekning ko’zga ko’ringan safdoshlaridan G’iyosiddin Jamshid Koshiy Yevropa olimlarining bir qancha kashfiyotlarini ulardan ancha ilgari ko’ra bilgan. Samarqand rasadxonasida Ulug’bekning ustozi, Sharqda "o’z davrining Aflotuni" nomi bilan mashhur Salohiddin Muso ibn Muhammad Qozizoda Rumiy, "o’z davrining Ptolemeyi" nomini olgan Ali Qushchining xizmatlari katta. Samarqand olimlarining asarlari Yevropada 1948 yildan chop qilinib kelmoqda. Astronomiya XX asrda shiddat bilan taraqqiy etdi. Chunki, bu davrda kuzatish texnikasi nihoyatda murakkablashdi (yangi-yangi teleskoplar, reflektorlar, nurlarni qabul qiluvchi antenalar va boshqalar ). Astronomiya turli bo`limlardan iborat: astronomiya, radioastronomiya, osmon mexanikasi, yulduzlar astronomiyasi, kosmogoniya va kosmologiya. Bularning har biri o’z navbatida bir qancha sohalarni o’z ichiga oladi. Astrometriya - osmon jismlari vaziyatlarini, o`ziga xos xususiy harakatlarini va boshqalarni aniqlaydi. XX asrning 30-yillarida Astronomiyaning radioastronomiya deb ataluvchi yangi tarmog’i paydo bo`ldi. Dastlab yoritqichlardan keladigan radionurlarni o`rganish yoki radiolakasion tadqiq, asosida kosmik jinslar haqida ma'lumot olindi. Radioastronomiya ayniqsa II- jahon urushidan so`ng ixtiro qilingan o’ta sezgir radioasboblarni qo’llanishi bilan jadal rivojlandi. Kosmik astronomiya - Bizning Galaktikadan tashqaridagi osmon jismlari va ularning sistemalarini o`rganuvchi astronomiyaning bo`limi. Asosiy vazifalari: jism va sistemalarning shakli va xillarini fotografik usulda o`rganish ularni tasniflash, galaktikalarning yulduz kattaligi, rangini o’lchash, galaktikalar to’plamining tuzilishi va tarkibi qonuniyatlarini o`rganadi. 7

Kosmogoniya (Kosmos va yunoncha goneia-tug’ilish) - quyosh sistemasi, yulduzlar va ularning sistemalari, tumanliklar va boshqalarning paydo bo`lishi va taraqqiyotini o`rganadigan fan. Kosmogonik nazariyalar va gipotezalar kosmik jismlarni kuzatish asosida vujudga keladi. Kosmologiya - bir butun va yagona Koinot to`g`risidagi fan. Koinotni tug’ridan-to’g’ri tajriba (kuzatish) yo’li bilan tekshirib bo`lmaganligi tufayli u turli vositalar yordamida olingan ma'lumotlarni ekstropolyasiya qilish yo’li bilan bilvosita o`rganiladi. Kosmonavtika (kosmos va yunoncha nautike - dengizda suzish, kemani boshqarish) - kosmik fazoga parvoz qilish, turli kosmik uchish apparatlari (raketalar, Oy va sayyoralarning sun'iy yo’ldoshlari, kosmik kemalar va boshqalar)dan foydalanib, kosmos va Yerdan tashqari ob'ektlarni insoniyat ehtiyoji uchun o’zlashtirishni ta'minlaydigan fan va texnika sohalari majmui. Kosmonavtika quyidagi muammolar bilan shug’ullanadi: 1. Kosmik parvozlar nazariyasi - traektoriyani hisoblash va boshqalar; 2. Kosmik raketalar, dvigatellar, boshqarish sistemalari, uchirish inshoatlari, avtomatik stansiyalar, kosmik kemalar, ilmiy asboblar, telemetriya asboblari va boshqalarni ilmiy-texnik jihatdan loyihalash; 3. Tibbiy-biologik-hayot kechirishni ta'minlanishi ta'sirida odam organizmida sodir bo`ladigan o`zgarishlarni bartaraf qilish; 4. Huquqiy-kosmik-fazo sayyoralardan foydalanishning xalqaro masalalarini tartibga solish va boshqalar. Kosmonavtika tarixi K.E.Siolkovskiyning kosmik fazoga uchishni nazariy asoslarini yaratishidan boshlandi. K.E.Siolkovskiy "Reaktiv asboblar yordamida koinotni tekshirish" (1903) va boshqa asarlarida kosmik parvozlarni texnik jihatdan amalga oshirish mumkinligini isbotladi. 1957 yil 8

4 oktyabrda Yer sun'iy yo’ldoshi uchirilganligi kosmik eraning boshlanishidan darak berdi. Ikkinchi muhim bosqich 1961 yil 12 aprelda Yu.A.Gagarinning parvozi bo`ldi. Uchinchi tarixiy voqea 1969 yil 6-24 iyulda N. Armstrong, E.Oldin, M'.Kollinzlarning Oyga ekspedisiyasi hisoblanadi. Kosmik apparatlarning muvaffaqiyatli uchishi uchun birinchi kosmik tezlik (7,91 km/sek)dan ortiq, Erning tortish kuchi ta'siri doirasidan chiqib ketish uchun ikkinchi kosmik tezlik (11,19 km/sek)dan ortiq tezlik bo`lishi kerak. Orbitaga chiqariladigan uchish apparatlarini 2 guruhga bo’lish mumkin: Yer atrofida(ESY) va uzoq kosmosga uchuvchi, masalan, Oy yoki boshqa sayyoralarga uchuvchi apparatlar. Keyingi guruhdagilarida raketa bosqichlari birmuncha kuchliroq, bo`ladi. Ekipajli kosmik kemalarda qo’shimcha tibbiy-biologik muammolarni hal qilishga to`g`ri keladi. Ekipajni zararli nurlar, vakum va kosmik muhitning boshqa omillaridan saqlash sistemasi, hayotni ta'minlash sistemasi bo`lishi zarur. Kosmosga uchish inson organizmida vaznsizlikka, o’ta kuchli bosimga chidamlilikni talab qiladi. Kosmik apparatni Yerga qo’ndirishda qutqarish va evakuatsiya xizmati ishga tushadi. Tushirilayotgan apparatni oson va tez topish uchun unga radiomayak o’rnatiladi. Uni qidirishda kemalar, samolyot va vertolyotlar qatnashadi. Kosmonavtika yutuqlari ilmiy tadqiqotlar va xalq xo’jaligida keng 9

qo’llanilmoqda.Aloqa yo’ldoshlari, meteorologik yo’ldoshlar, navigasiya yo’ldoshlari va boshqalar amaliy maqsadlarda qo’l kelmoqda. Qazilma boyliklarni qidirish, o’simliklarni Yerda tarqalganligini tekshirish, qor harakatini kuzatish, hosildorlikni oldindan belgilash, o’rmonlardagi yong’inlar, gidrologik tadqiqotlar va qator amaliy masalalarni hal qilishda YeSY keng qo’llanilmoqda. Geodeziya va topografiya masalalarini hal qilishda YeSY ning adamiyati juda katta. Asosiy tanch tushunchalar Galaktika - Yagona yulduzlar sistemasi. Barcha yulduzlar va ularning to’plamlari birlikda yulduzlarning g’oyat katta-gigant sistemasini tashkil etadi, bu sistema galaktika deb ataladi. Metagalaktika - Galaktika sistemalari majmui. Infraqizil nurlar - qizil tusli nurga nisbatan uzunroq, bo`lgan va ko’zga ko’rinmaydigan issiqlik nurlari. Kosmogoniya - Quyosh sistemasi, yulduzlar va ularning sistemalari, tumanliklar va boshqalarning paydo bo`lishi va taraqqiyotini o`rganadigan fan. Kosmos (yunoncha kosmos) - Koinotning ikkinchi nomi. Yer atmosferasidan tashqaridagi, sayyoralararo, yulduzlararo va galaktikalararo fazoni hamda ,barcha ob'ektlarni o’z ichiga oladi. Uchinchi Kosmik tezlik - Yerdan chiqariladigan jism tez ligi 16,6 km/sek, yoki undan ortiq, bo’lsa, u quyosh sistemasining tortish kuchi doirasidan chiqib ketadi. 10

Qutb shafag’i - 90-1000 km. balandlikdagi siyrak havoning, koinotdan atmosferaga kirib kelgan protonlar va elektronlar ta'sirida o`zidan nur sochishi natijasida ro’y beradi. 11

Adabiyotlar : 1. Karimov I.A. O’zbekiston buyuk kelajak sari T.:O’zbekiston. 1998. 2. Axmedov A.L. Muxammad ibn Muso al-Xorazmiy. T.: sharq. 1983. 3. Bulgakov P.G. o’rta Osiyo olimlarining Bog’doddagi faoliyati. T.: SHarqshunoslik jurnali.1-son 1990. 4. Gorelov A.A. Konsepsii sovremennogo estestvoznaniya. M.: Misl. 1998. 5. Gumelov L.N. Ontogenez I biosfera zemli. M.: Visshaya shkola. 1983. 6. Kocherin A.N. Nauchnaya poznanie: forme , metodi , padxodi. M.: Visshaya shkola. 1998. 7. Solonov V.S. Konsepsii sovremennogo estestvoznaniya. M.: Misl. 1998. 8. Xayrullayev M.M.Abu Nasr al Farobiy. M.: Nauka. 1992. 9. G’ulomov P.N. Inson va tabiat. T.: Universitet. 1994. 10. O’zbekiston Milliy ensiklopediyasi. (1-2-jildlar). T. 2000, 2001. 12

Похожие

Hozirgi zamon falsafasi va uning asosiy oqimlari

Hozirgi zamon axborot tizimlarining globallashishi va ilmiy ijod

Hozirgi zamon jahon falsafasi va uning asosiy oqimlari

Hozirgi zamon tabiiyotshunosligi mikro, makro va megadunyo to`g`risida

Hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi kursining predmeti, tadqiqot usullari va vazifalari