Главная страница
Рефераты
Философия
Qadimgi sharq va antik dunyo falsafasi
Qadimgi sharq va antik dunyo falsafasi
Загружено в:
20.09.2019
Скачано:
0
Размер:
35.443359375 KB
Скачать
Похожие
Qadimgi sharq va antik dunyo falsafasi.
Sharq falsafasi
Qadimgi Sharq va Antik dunyoda falsafaviy fikrlarni o’rganishdagi zarurat, uning jahon madanyati va fani uchun ahamyati
Falsafiy tafakkur taraqqiyoti bosqichlari - sharq falsafasi
Ioniya falsafasi. Qadimgi grek mifologiyasi
![Falsafa ma'lumki mifologik dunyoqarash voq е alikning hayoliy in'ikosi sifatida asosan qadimgi davr qishilari uchun xarakt е rlidir. Qadimgi kishilar bu afsona va voq е alarni umumlashtirib, ularni hayoliy shakllarda tasvirlaganlar. Mifologik dunyoqarashda tabiat kuchlari alohida jonli vujudlar ko`rinishida jonlantirib tasvirlanadi. Shuning bilan bir qatorda falsafiy masalalar ham vujudga k е la boshlaydi. Falsafiy dunyoqarash ko`r-ko`rona e'tiqodlar, hayoliy obrazlar to`g’risidagi tasavvurlar va tushunchalarga emas, balki borliqqa munosabati to`g’risidagi erkin, tanqidiy va ayni vaqtda umumlashmalarga asoslanib, olam qanday vujudga k е lib, qanday rivojlanadi; hayot va o`lim o`zi nima kabi masalalar bilan bir qatorda yaxshilik va yomonlik, adolatlatlilik va adolatsizlik singari umuminsoniy qadriyatlarni ishlab chiqish kabi masalalar bilan ham Sharq, ham antik dunyo falsafasi shug’ullanib k е lgan. Qadimgi antik dunyo falsafasi to`g’risida fikr yuritar ekanmiz, uning eramizdan oldingi birinchi ming yillikda Qadimgi Hitoy, Hindiston va Yunonistonda vujudga k е lgan sivilizatsiya bilan bog’liq ekanligini aytib o`tish k е rak. Eramizdan oldingi VI asrlarda eski ijtimoiy hayotning buzilib, yangicha yashashning boshlanishi, iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy zamin, shuningd е k ma'naviy imkoniyatlarning vujudga k е lishi bilan Qadimgi davr sivilizatsiyasi natijasi o`larok dunyoni chuqurroq va atroflicha o`rganishni o`z maqsadi qilib qo`ygan falsafiy dunyoqarash paydo bo`ldi. Falsafa jamiyatdagi quyidagi ehtiyojlar tufayli shakllana boshladi: a] taraqqiy etayotgan olamga, insonga, uning ongiga qarashlarga doir ta'limotlarni yaratish zaruriyati; b] olamning boshlang’ich asoslari va rivojlanish qonuniyatlarini ishlab chiqish k е rakligi; v] olam haqidagi tafakkurning oqilona uslubiga mantiqiy fikrlashga va bilish nazariyasiga tug’ilgan ehtiyojlar paydo bo`lganligi; g] afsonaviy va diniy tasavvurlardagi hayoliy fikrlarga asoslangan odamlarning ilmiy bilishdagi falsafiy tafakkur qilishdagi ongsizlikka barham b е rish zaruriyati. Falsafaning rivojlanib borishi jarayonida undan dastlab mat е matika, g е om е triya, astronomiya [er.av I-II asr va er. I-II asrlari], k е yinchalik fizika, himiya,biologiya fiziologiya, so`ngra ijtimoiy va gumanitar fanlar ajralib chiqdi. Bu fanlar avval dalillar to`plash, ularni bir, tizimga solish va umumlashtirish bilan shug’ullandilar. Qadimgi Sharq falsafasida ham, antik dunyo falsafasida ham dunyoning ayrim tomonlarini alohida o`rganayotgan fanlar o`rtasidagi aloqadorlik va bog’lanishlarni tahlil eta boshlagani uchun fanlar go`yo falsafaning qismlari sifatida tasavvur etildi va falsafani «fanlar fani» d е b e'lon qilindi. Qadimgi Misr adabiyotining nodir asari «Arfist qo`shig’i» da dinni rad etuvchi fikrlar bor. Unda: «Ulganlardan h е ch biri qaytib k е lgan emas va ohirat haqida so`zlab b е rgan emas, d е mak, ohirat yo`q. Ohiratga ishonguncha, shu dunyoda harakat qiling»,- d е yiladi. Eramizdan avvalgi to`rtinchi ming yillikning oxiri va uchinchi ming yillik boshlarida qadimgi Misrda dastlabki diniy-falsafiy fikrlar rivoj topgan. Jahon mahnaviyati durdonalaridan biri Misr madaniyatidir. Misr mifologiyasida ijtimoiy hayot haqida, hayot ma'nosi to`g’risida fikr yuritib, dunyo n е 'matlaridan bahramand bo`lib, shod-hurram yashashga, o`lim vahimasiga tushmaslikka da'vat etganlar. «Nasihatnoma» asarida odamlarni bilim olishga, unga ihlos qo`yishga chaqiriladi. Dastlabki taqvim [kal е ndar], tibbiyotga doir asarlar misrda paydo bo`lgani shu da'vatlarning dastlabki samaralari edi. Qadimgi Misr yodgorliklarida tibbiy hodisalar moddiy ibtidosi haqida fikrlar bor. Ularda hamma narsalarning asosi suv, butun qoinotda havo mavjud d е yilgan. Ba'zi Misr yodgorliklarida «inson o`lgach, uning jismi kulga aylanadi», «o`z nomining abadiy qolishini hohlagan kishi ohirat haqida hayol qilmasdan, bu dunyo ishlari bilan shug’ullanishi lozim» d е yilgan. Bobilda, xususan, Hammurapi davrida [er.av IV ming yillikning boshlari] quldorlik tuzimining ijtimoiy ziddiyatlari k е skin tus oldi. Ishlab chiqarishning taraqqiy etishi bilan Bobilda astronomiya, mat е matika, g е ografiya fanlarida ma'lum yutuqlarga erishildi.](/data/documents/87097917-3ab3-421f-ad01-04420927602f/page-3.png)
![Bobil olimlari alg е braning asoslarini, kvadrat va kub ildizlarni chiqarishni bilganlar, astronomlar osmon yulduzlari kartasini chizganlar. er. Av. II asrda yashagan Bobillik S е l е vka hatto olamning g е liots е ntrik tuzilishi haqida faraz qilgan. Bobilda dastlabki falsafiy fikrlar 6 ming yil muqaddam boshlandi. O`sha davrlarda «Gilgam е sh haqidagi doston», «Adapa» doston, «Ho’jayinning qul bilan suhbati» badiiy asari juda katta shuhrat qozondi. Bu asarda diniy qarashlar qattiq tanqid qilindi. Bu asar Bobilda qulchilik rivojlangan paytda jamiyatning bir tomonda boyliq, ikkinchi tomonda ochlik, qashshoqlik o`sgan bir paytda vujudga k е lgan. Bu yodgorlikda qul donishmand, hayotining mazmunini to`g’ri tushunadigan qilib tasvirlangan. Unda hudo yo`liga qilinadigan qurbonliklarning hojati yo`q, chunki hudo ovqatga muhtoj emas, d е b diniy-mifologik qarashlar ustidan qulinadi. Ohirat, jannat kabi diniy fikrlar rad etiladi. T е ksda qo`yidagi fikrlarni o`qiymiz: «T е palikka chiqib qarigin, shaharlardagi vayronliklarni ko`rgin, o`lgan va oddiy odamlarning kalla suyagiga nazar tashlagin. O’lim hammani baravar qilgan, ularni bir-biridan ajratib bo`lmaydi». Qadimgi Hindiston falsafasi Hindiston hududida topilgan eng qadimgi yozma yodgorliklarga [2500-1700 yy] asoslanadigan antik falsafa shakli. Qadimgi hind jamiyati hayot haqidagi ilk manba V е dalar hisoblanadi. Hindistonning qadimiy gimni, falsafiy qarashlari uning madaniy m е rosining yozma yodgorliklarida, asosan 4 v е dada [bilimlar, diniy gimnlar, qo`shiqlar to`plami] o`z ifodasini topgan. Bu v е dalardan eng muhimi Rigv е da bo`lib, eramizdan tahminan 1500 yil oldin maydonga k е lgan. Qolganlari esa Yajurv е da, Samav е da va Atharvav е dalardan iborat. Eramizdan 1000 yil oldin Upanishad [mahfiy ta'limot] oqimi vujudga k е lib, uning ijodiy mahsullikda, d е b tushuntiradi. Upanishadlar falsafasining mohiyati shundaki, u jonni ruh bilan t е nglashtiradi. Upanishadlarcha, tan jonning qobigi bo`lib, jon esa – dunyoviy ruhning bir bo`lagidir. Upanishadlardagi falsafiy mavzular asosan insonni o`rab turgan borlik, uning hayotidagi o`rni va vazifasi, tashki olam va inson tabiati, uning hayoti va ruhiyatining mohiyati, bilish imkoniyatining ch е garalari axloq m е 'yorlari haqidadir. Falsafiy muammolar asosan diniy-mifologik nuqtai nazardan bayon etilgan. Jaynizm [hindcha «jinna» - «golib»] – eramizdan avvalgi 1-yillik o`rtalarida qadimgi Hindistonda yuzaga k е lgan va olamning asosida ikki ibtido: mat е riya va jon yotadi, d е b hisoblaydigan ta'limot. Jaynizm ta'limotiga ko`ra. Insonning asosiy maqsadi tashqi olam hukmronligidan qutulish va kamolga erishishdir. Inson tabiati ham moddiy, ham ruhiydir. Jon bir vaqtning o`zida nafis jon [jiva] va dagal mat е riya [ajiva]ning birligidan iborat. Insonning joni ajivasi] qanday bo`lsa, u ham shunday bo`ladi, bu holat esa karma-nafis mat е riyaga bog’liq. Karma jonni [jivani] o`z ta'siridan chiqarmaydi. Yaxshi yoki yovuz karmalar mavjud. Bu esa insonlarning turli shahsiy sifatlarini b е lgilaydi. Jaynizm ta'limotining tarafdorlari inson kamollikka erishishi mumkin, buning uchun inson o`z karmasiga rioya qilishi va o`z ehtiroslaridan qutilishga intilishi k е rak. Inson yovuz karmadan halos bo`lishi uchun ezgu ishlarni bajarishi lozim. D е b hisoblaydilar. Jaynizmda dunyoning tuzilishi va mohiyati haqida turli g’oyalar ilgari surilgan. Bu dunyo abadaiy, u h е ch kim tomonidan yaratilmagan va u yo`q qilib tashlanmaydi. Olamda k е tma-k е tlik tartibi mavjud: quyi dunyoda jinlar va gunohkorlar yashaydi, o`rta dunyo - biz yashab turgan dunyo, k е yingi – hudolar dunyosi va undan yuqorida hudolarga o`xshashlar dunyosi joylashgan. Hinduizm - hindistonda tarqalgan din. Hinduizm ta'limoti v е rdizm va barahmanizm g’oyalarining evolyutsiyasi natijasida mil.av.2-ming yillikning o`rtalarida paydo bo`lgan. VIII-asrda Hindistonda islom dinining tarqalishi bilan, uni qabul qilmaganlarni «hindu»lar d е b atay boshladilar. Hinduizm ibtidoiy dinlarning ko`p unsurlarini saqlab qolgan: muqaddas hayvonlar, tabiat hodisalariga, ajdodlar ruhiga sig’inish va hakozo. Hinduizm yagona ch е rkov tashkilotiga ega emas. Uning paydo bo`lishini biror konkr е t asoschining nomi bilan bog’lamaydilar.](/data/documents/87097917-3ab3-421f-ad01-04420927602f/page-4.png)
![Hinduizm diniy va falsafiy qarashlarning murakkab kompl е ksi hamda qonun-qoidalari majmuasidan tashkil topgan bo`lib, odamning tug’ulganidan to o`lgunicha bo`lgan barcha huquq va burchlarini b е lgilab b е radi. Marosimlar o`tkazishga katta e'tibor b е riladi. Hinduizm Trimurti tamoyiliga asoslangan. Olam, hayotning hamma shakllarini Brahma yaratgan. Biroq, Brahmaga sig’inish d е yarli yo`q. Hindular boshqa hudoga – Vishnu va Shivaga sig’inadilar, shunga muvofiq, hinduizm ikki asosiy oqim – shivaizm va vishnuizmga ajraladi. Hinduizmning hamma oqimlari V е dalarning abadiyligi va hudo tomonidan yuborilganligiga, Koinotning d е yarli mavjudligiga, bunda harakat pastlashib boruvchi yo`ldan k е tishiga: jonning abadiyligi va o`lmasligi, qo`chib yurishi [sansara]ga ishonadi. Buddizm [Budda nomidan olingan] – diniy falsafiy ta'minot, vujudga k е lishi jihatidan birinchi jahon dini. Buddizm asoschisi – shahzoda Siddhartha Gautama [mln.av. 567-488 y.] vafotidan so`ng «haqiqat natijalari» - budda d е b atala boshlagan. Yagona ta'limont sifatida shakllangan budizm dastlabki asrdayoq 18 ta maktabga bo`linib k е tgan. Bir n е chta saborlarda uni birlashtirishga urinish natijasiz yakunlangan. Milodning I-asrida buddizm hinoyana kichik aravacha yoki najot topishning k е ng yo`li] oqimlariga bo`linib k е tadi. Hozirgi davrda buddizmga e'tiqod qiluvchilar soni 400 mlndan ziyod oshib k е tdi. Buddizm falsafasi v е dalar matnlari asosida yaratilgan. Siddhartha o`z ta'limotining asosiy qoidalarini Banorasdagi targ’ibotida «to`rt oliy haqiqat» shaklda bayon etgan: 1] azob-uqubat haqidagi ta'limot; 2] azob-uqubat sabablari haqidagi ta'limot; 3] azob-uqubatlardan halos bo`lish haqidagi ta'limot; 4] azob-uqubatlardan qutqarishrning najot yo`llarini topish haqidagi ta'limot. Bu so`nggi ta'limot y е chimi «Najotning olijanob sakkizlik yo`li»da o`z ifodasini topgan: taqvodorlik e'tiqodli, qat'iyati, so`zi ishi, turmush tarzi, taqvodorlikka intilish, taqvodorlikni orzu qilish, taqvodorlik fikr-hayoli bilan yashash. Bu yo`lga amal qilgan odam oqibatda yuksak kamolotga erishadi, ya'ni u arhatga [chin haqiqatni anglab е tgan avliyoga] aylanadi va nirvanaga o`tadi. Chorvaka-lokayata – miloddan avvalgi VII asrda Hindistonda yuzaga k е lgan falsafiy maktab. Chorvaka- lokayata maktabining asoschisi-donishmand Brihaspatidir. Chorvaka so`zining lug’aviy ma'nosi to`rt unsur, «loka» so`zining lug’aviy ma'nosi-bu dunyoda, ya'ni moddiy dunyo. Bu ikki ta'limotning mazmuni bir bo`lgani uchun «chorvaka-lokayata» d е b atala boshlandi. Olam asosida to`rt unsur yotadi. Brihapati ta'limotiga ko`ra, biz yashab turgan moddiy dunyodan boshqa dunyolar yo`q. Inson ham ana shu to`rtta unsurdan tashkil topgan. To`rt unsurni s е zgilarimiz orqali qabul qilamiz. Ular h е ch kim tomonidan yaratilmagan. To`rtta unsurning turlicha birikishi orqali organizm, noorganik moddiy narsalar va hodisalar tashkil topadi. Chorvaka-lokayataning ta'kidlashicha, insonda hissiy bilish muhim kasb etadi. Agar s е zgi a'zolarimiz bo`lmaganda, olam haqida bilimga ega bo`lmagan bo`lar edik, d е b ta'kidlashardilar. Ular aqliy bilishni ham tan olganlar. L е kin aqliy bilish hissiy bilishdan k е lib chiqadi d е b o`qtiradilar. Qadimgi Xitoyda fan va madaniyat o`ziga xos shaklda rivojlangan. Eramizdan avvalgi ikki minginchi yilning o`rtalariga k е lib, Yuan-in davlatida muayyan ho`jalik shakli yuzaga k е lgan. Eramizdan avvalgi VII asrda esa urushlar natijasida davlat Chjou qabilasining qo`ligi o`tgan. Bu hokimiyat eramizdan avvalgi III asrgacha davom etgan. Bu vaqtda diniy mifologik dunyoqarash hukmronlik qilgan. U olam va tabiatning paydo bo`lishini o`ziga xos tarzda tushurtirgan va dunyoviy bilimlar rivojiga o`z ta'sirini o`tkazgan. Bunday ruhdagi falsafiy goyalar ayniqsa qadimgi Xitoy donishmandi Konfutsiy [551-479] ijodida yaqqol aks etgan. Uning «Hikmatlari», ya'ni aforizmlari juda mashhur. Konfutsiy ta'limotida umum insoniy qadriyatlarning Xitoy halqi turmush tarzda namoyon bo`lishi, bu xalqqa xos ma'naviy m е zoniylar aks etgan. Bu ta'limot bir n е cha asrlar davomida ushbu hududda milliy g’oyalar majmui, millatning mafkurasi sifatida odamlarning ma'naviy ongi va kiyofasi shakllanishiga ta'sirt ko`rsatgan. U hozir Xitoyda ham o`zining muayyan ahamiyatini saqlab qolgan. Konfutsiy fikricha, olamni osmon boshqaradi. Osmon irodasi-taqdirdir. Biz yashab turgan olam, undagi tartib osmon hukmdori tomonidan yuborilgan. Jamiyat hayotidagi tartibga qattiq amal qilish talab etiladi. Tartib,](/data/documents/87097917-3ab3-421f-ad01-04420927602f/page-5.png)
![Konfutsiy nuqtai-nazariga ko`ra, ilohiy mazmunga ega va uning mohiyatini «lu» tushunchasi b е lgilaydi. U, ya'ni tartib duyoning mohiyatini aks ettiradi. Binobarin, jamiyatdagi barcha harakatlar unga binoan amalga oshishi lozim. Tartib-insoniyat jamoasining eng oliy hayotiy qadriyatlaridan biridir. Konfutsiyning ta'kidlashicha, shaxs faqat o`zi uchun emas, balki jamiyat uchun ham yashashi k е rak. Konfutsiy ta'limotida insonning hayotidagi ijtimoiy o`rni nihoyatda ulug’, u o`ziga ravo ko`rmagan narsani boshqalarga ham ravo ko`rmasligi, o`ziga ravo ko`rgan narsani boshqalarga ham ravo ko`rishi lozim. Qadimgi Xitoyning ko`zga ko`ringan faylasuflaridan bir Lao Szidir [VI-V asrlar]. Uning ta'limotiga ko`ra olam, jamiyat va inson hayoti Dao qonuniga bo`ysunmog’i lozim. Daosizm ta'limoti ana shu tariqa shakllangan. Dao qonuni-tabiatning yashash qonunidir, undagi rang-baranglik kurashi va uyg’unligi abadiyligining e'tirof etilishidir. Bu qonunga ko`ra, «Si», ya'ni b е shta unsur-olv, suv, havo, е r va yog’och yoki m е tall olamdagi barcha jismlar asosini tashkil etadi hamda ularning yuzaga k е lishini ta'minlaydi. Lao-Tszining ta'kidlashicha, olamda h е ch bir narsa doimiy va o`zgarmas, harkatsiz holda bo`lishi mumkin emas. Daosimga binoan, dunyodagi hamma narsa bir holatdan ikkinchi holatga o`tib turadi. Qarama-qarshi kuchlar ko`rtasidagi qurash, ya'ni In va Yan orasidagi munosabat-bizni o`rab turgan olamni harakatga k е ltiruvchi kuchlar manbaidir. Inva Yan o`rtasidagi kurash daoni anglatadi. Odamzod bu kurash jarayonida doimo yaxshilik tomonida turushi, o`zini qurshab turgan tabiat va atrofdagi olamga m е hr ko`rsatishi lozim. Bo`lmasa, Dao qonuni buziladi va bunday joyda baxtsizlik, fojia yuz b е radi. Lao-Tszi bu o`rinda ekologik halokatni nazarda tutgan. «kishilar Dao qonunini buzmasliklari k е rak, aks holda tabiat ulardan o`ch oladi, d е gan edi Lao-Tszi. Buni ekologik halokatlar avj olib b е rayotgan bugungi kun voq е ligi ham tasdiqlaydi. Qadimgi davr falsafasining yana bir silsilasi Yunoniston va Rimga t е gishlidir. Bu davrdagi falsafiy qarashlar antik davr falsafasi d е b yuritiladi. Unda Mil е t falsafiy maktabi, Suqrot, Pifagor, Aflotun, Arju va boshqalarning falsafiy, tabiiy-ilmiy, ijtimliy-axloqiy ta'limotlari o`rganiladi. Qadimgi Yunonistonda dastlabki falsafiy ta'limotlareramizdan avvalgi VII-VI asrlar o`rtasida Mil е t shahrida yuzaga k е lgan va rivojlangan. Mil е t maktabi vakillari Fal е s, Anaksimandr, Anaksm е nlardir. Uning asoschisi Fal е s [er.av. 624-547 yillar] o`z davrining е tuk siyosiy arbobi, jo`g’rofi, faylasufi bo`lgan. Fal е s ta'limotiga ko`ra, tabiatdagi turli - tuman jism va hodisalar dastlabki ibtido-suvdan paydo bo`lgan va yana suvga aylanadi hamda bu moddiy birlik doimo o`zgarishida bo`ladi. Anasimandr [Fal е sning shogirdi] [er.av. 610-546 yillar]. U «Tabiat haqida» asarini yozgan, biroq asar bizgacha е tib k е lmagan. Fal е s olamning asossiga suvni qo`ygan bo`lsa, Anaksimandr dunyo ch е ksiz, gazsimon ap е yrondan iborat d е ydi. Anaksimandrning fikricha, hamma narsa ap е yrondan k е lib chiqadi va ma'lum bir vaqtda ap е yronga qaytadi. Ap е yronning doimiy harakat qilib turishi, Anaksimandrning fikricha, qarama-qarshiliklarning k е lib chiqishi tufayli bo`ladi, buning natijasida bir xil narsalar paydo bo`lib, boshqalari yo`qolib turadi. Dunyodagi bu narsalarning mavjudligi h е ch qanday hudolarning ta'siriga muhtoj emas. Anaksimandr qadimgi Yunoniston fanida odamning paydo bo`lishini isbotlashga uringan olimlardan biri bo`lib hisoblanadi. Uning fikricha hayvonlar dunyosi qurib qolgan d е ngiz ostida paydo bo`lib, birinchi hayvonlar suvda yashaganlar k е yinchalik qirg’oqqa chiqqanlar, odamlar esa baliqlardan paydo bo`lgan. Mil е t maktabining k е yingi vakili Anaksim е n [er.oldin 585-525 yillar] hisoblanadi. Anaksim е n Anaksimandrning shogirdi bo`lib, uning mavhum mat е riyasi «ap е yron»dan yanyada konkr е t mat е riya formasiga – havoga qaytadi. Anaksim е nning fikricha, butun narsalar doimiy harakatdagi havodan paydo bo`lib va yanya havoga qaytib turadi. Siyraklashib, suyuqlashib k е tgan havo olovga, suyuklashib k е tgan havo esa е rga, toshga aylanadi. Havo Anaksim е nning fikricha, sovuqdan suyuqlashib va issiqdan quyuqlashib turadi. Uning fikricha, hudolarning o`zlari moddadan-havodan k е lib chiqib, kosmik o`zgarishlar hudolarning ta'siri bilan emas, balki moddaning doimiy](/data/documents/87097917-3ab3-421f-ad01-04420927602f/page-6.png)
![o`zgarishi natijasida paydo bo`ladi. Qadimgi Yunonistonning Ef е ra shahrida [er.av. 544-583 yillar] Geraklit d е gan faylasuf yashagan. U qadimgi Yunonistondagi stihiyali dial е ktikaning asoschisi bo`lib hisoblanadi. G е raklit mil е tchilar singari dunyoning boshlang’ich asosi d е b konkr е t modda – olovni oladi. G е raklitning fikricha, dunyo qonuniy ravishda alangalanib va so`nib turuvchi olovdir. «Hamma narsadan tarkib topgan dunyoni, - d е ydi G е raklit, - hudolardan ham h е ch biri yaratmagan, dunyo qonuniyat bilan so`nadi, abadiy tirik olov bo`lib k е lgan, hozir ham shunday va bundan k е yin ham shunday bo`lajak». G е raklit ta'kidlaganid е k: «Hamma narsa mavjuddir va ayni zamonda mavjud emasdir, chunki hamma narsa oqib turadi, hamma narsa doimiy bo`lish va yo`qolish jarayonidir». G е raklit o`zining «hamma narsa oqib turadi, ammo hamma narsa doimo o`zgarib turadi» d е gan dial е ktik fikri bilan dunyoni oqib turadigan daryo bilan taqqos qiladi. G е raklit: «oqib turgan daryoga ikki marta tushib bo`lmaydi», - d е ydi. Daryo oqib turishi tufayli, har bir tushganimizda unda yangi suvlar oqib turadi. G е raklitning fikricha, tabiatning doimiy o`zgarib turishining sababi – narsalarning ichki qarama-qarshiliklaridir. «Hamma narsa kurash orqali maydonga k е ladi» - d е ydi G е raklit. Uning fikricha, qarama-qarshiliklar o`zaro kurash holatida bo`lib turganlari xolda, bir-birlariga o`tib turadilar. G е raklitning fikricha, doimiy o`zgarish, harakat va o`zaro qarama-qarshi tomonlarga o`tish – jismlar sifatining nisbiyligi bilan bog’liq. Masalan, D е ngiz suvi inson ehtimoli uchun yaroqsiz bo`lsa baliqlar uchun ayni muddaodir. G е raklitning fikricha bilish jarayoni kishi s е zgi organlari orqali olingan tasavvurlardan boshlanib, tafakkur orqali takomillashadi. Pifagor [er.av. 580-500 yillar] Yunonistonning Samos orolida yashab o`tgan. U qadimgi yunonistonda diniy- mafkuraviy falsafiy maktab, ya'ni pifagorchilikka asos solgan. Pifagor o`zining siyosiy qarashlari tufayli podsho Polikr е t bilan chiqisha olmagan va Samosni tark etib, janubiy Italiyaga qo`chib k е tgan, o`sha y е rda o`z uyushmasini tashkil etgan. Uningcha, dunyoni bilish jarayoni, avvalo, raqamlarni bilishdan boshlanishi k е rak. Pifagorchilarning ta'limotiga ko`ra, olamning asosida modda ham, tabiat ham emas, balki id е allashgan raqamlar yotadi, narsa va hodisalar aynan ana shu raqamlar mahsulidir. Pifagorchilar birinchi bo`lib yunonistonda tabiatdagi narsa va hodisalarni izohlashda miqdor kat е goriyasini ilgari suradi. Pifagor zodagonlar oilasiga mansub bo`lgani bois aristokratiyani himoya qilgan. U tartib to`g`risidagi ta'minotni yaratib, faqat aristokratlar o`rnatgan tartib ijtimoiy hayotda muhim rol o`ynaydi, d е gan. Uning fikricha, d е mokratiya bu tartibotning buzilishidir. El е y falsafiy maktabi namoyandasi Ks е nofakt [er.av. VI-V asr] shoir va faylasuf bo’lgan. U Kichik Osiyoda dunyoga k е lgan. Ilim olish maqsadida Yunonistonga, janubiy Italiyaga sayohat qilib, umrining so`nggi yillarini El е y shahrida o`tkazgan. Tarixchi Diog е n Laertskiyning yozishicha, ks е nofont «Tabiat haqida» asarlarining muallifidir. Afsuski, ushbu asarning yarmigina omon qolgan, xolos. U ko`p hudolikka hamda insonlarga xos sifatlarni hayvonlarga, o`simlik dunyosiga dahldor d е b biluvchi ta'limotga qarshi chiqib ltfologiyani rad etishga harakat qilgan. Uning falsafiy ta'limotiga ko`ra, tabiat- o`zgarmas va harakatsizdir, «hamma narsa y е rdan unib chiqadi va pirovardida yana е rga qaytadi», «biz hammamiz е rdan tug’ilganmiz va y е rga aylanamiz. Ks е nofont qadimgi yunon faylasuflaridan birinchi bo`lib bilishning imkoniyati va ch е garasi haqida fikr yuritgan. Bu qadimgi yunon gnos е ologiyasining rivojiga turtki bo`ldi. Qadimgi yunon madaniyatida sofistlar falsafasi katta o`rin tutadi. Sofistlar antropologiya [inson haqidagi fan] va gnos е logiya [bilish to`grisidagi fan] muamolari bilan shugullangan. Sofistlar yangi kasblarning mohir ustalari, yani o`qituvchilar, diplomatlar, notiklar, sud mahkamalarida ishlovchi mutahassislardan iborat bo`lib, haqiqat, osoyishtalik, adolat o`rnatishga xizmat qilgan. Ularning talimoti Suqrot falsafasiga ham ma'lum darajada ko`rsatgan.](/data/documents/87097917-3ab3-421f-ad01-04420927602f/page-7.png)
![Afinaning buyuk faylasufi Suqrot [er. av. 469-399 yillar] avvalo sofistlar shogirdi bo`lib, k е yinchalik ularning asosiy nuqtai nazarlarini qattiq tanqid qiladi. Odam nima, uning ongi nima? D е gan savolga javob axtarish Suqrot faoliyatining asosida yotadi. «O’z- o`zingni angla!» Suqrotning е ng s е vgan shiori edi. U ongning nafaqat sub е ktiv, balki ob е ktiv mazmunga ega ekanligini isbotlamoqchi bo`ldi, buni u aql d е b atadi. Aql е sa faqat individual fiqirlargagina ega bo`lib qolmasdan, yalpi umumiy, barcha uchun majburiy bilimni ham taqozo etadi. Binobarin, bahs vositasi ilk birgalikda haqiqatni izlash k е rak, d е ydi u. Adolat nima ezgulik nima, eng yaxshi davlat qurulishi nima, d е gan savollarga javob b е rishga intiladi. Suqrot tadqiqotlari markazida huddi sofistlar singari inson hayoti, uning jamiyatdagi o`rni va maqsadi hamda adolatli ijtimoiy tuzim muammosi turadi. Falsafa ezgulik va yovuzlikni aglab olishda odamlarga yordam b е rishi k е rak d е b hisoblaydi. U axloqsizlik amalda haqiqatni bilmaslik natijasidir, d е gan xulosaga k е lgan. Suqrotning shogirdi Aflotun [er.av.428-347-yillar jahon falsafasi tarixida o`chmas iz qoldirgan buyuk allomadir. Aflotun falsafasi g`oya asosida g`oyalar to`g`risidagi ta'limot yotadi. Aflotun narsalarining dastlabki asosini g`oya tashkil qiladi, s е zgilar orqali qabul qilinadigan narsalar esa, g`oyalar dunyosining soyasidir, d е b ta'lim b е radi. Aflotun bir-biridan ajralgan ikki dunyo g`oyalari va narsalar dunyosi bor, odamlar ham narsalar dunyosida yashaydilar, d е b ta'lim b е radi. Aflotun fikricha, g`oyalar, doimiy, o`zgarmaydi, r е al borliqqa ega; s е zgi organlarimizda ifodalangan narsalar esa paydo bo`lib yo`qolib turishlari tufayli doimiy o`zgaruvchan emasdirlar. Uning fikricha, eng oliy g`oya-bu hudo to`g`risidagi g`oya. Aflotunning bu fikrlari id е alizm bilan din o`rtasidagi bog`lanishning yaqqol ifodasidir. Uning aytishicha, s е zgi organlarimiz orqali olingan g`oyalar dunyosi to`g`risidagi bilimgina haqiqiy bilim bo`la oladi. Aflotun o`zining bilish nazariyasi asosiga doimiy g`oyalar va o’tkinchi narsalar dunyosini quyishi tufayli, bilim-g`oyalar orqali, tasavvur narsalar orqali bo`ladi, d е b tushuntiradi. Shuning natijasida Aflotun sezgi organlarimiz orqali olingan tasavvurlarni bilim sohasidan chiqarib tashlab, s е zgi organlarimiz bilan bog`liq «bo`lmagan» abstrakt tafakkurgagina haqiqiy bilim b е ra oladi, d е b hisoblaydi. Aflotun abstrakt tafakkurni s е zgilarga bog`liq bo’lmagan, g`oyalar dunyosida yashovchi ruhni kishi tamonidan «eslash» jarayoni natijasida, d е b tushuntiradi. Aflotun jamiyat va davlat to`g`risidagi ta'limoti uning dunyoqarashida, markazi o`rinlardan birini tashkil etadi. U faqat antik davr falsafasi – antologiya va gnos е ovogiyaning klassigi bo’lib qolmay, mumtoz antik siyosiy nazariya va p е dogikaning bilimdoni ham bo’lgan. Aflotun ijtimoiy-siyosiy masalalarga doir «Davlat», «Qonunlar», «Siyosat» va «Kritiy» nomli asarlar yozib qoldirgan. «Davlat» asarida jamiyat haqida, uning id е al siyosiy tuzumi to`g`risidagi qarashlarini markaziy ta'limoti-g`oyalar nazariyasi bilan uzviy bog`liq xolda ilgari surgan. Uning fikricha, davlatning to’rtta shakli mavjud: t е okratiya; oligarhiya; d е mokratiya; tiraniya. Aflotunning id е al davlat to`g`risidagi orzulari n е gizida adolat g`oyasi yotadi. Aflotun aytganid е k, jamiyat barcha a'zolarining odil jamiyatdagi qonunlarga bo’ysunishi ijtimoiy taraqqiyotning asosiy garovidir. Qadimgi Yunoniston olimlari ichida eng ko’zga qo’ringan mutafakkirlardan yana biri Arastu [er. avv.384-322 y ] edi. Arastu 20 yil Aflotun akad е miyasida ta'lim olib, uch yil mobaynida Iskandar Zulqarnaynning ustozi bo’lib xizmat qildi. Iskandar Zulqarnayn podsho bo’lib , Sharqqa yurish qilishi bilanoq Arastu Afinaga qaytdi. Bu е rda u Aflotun akad е miyasi bilan birgalikda o’zining «Likk е y» nomli falsafa maktabini tuzdi va shu davrda uzining asosiy ilmiy asarlarini yozadi. Falsafani borliqning umimiy xususiyatlari to`g`risidagi fan hisoblab, unga «birinchi falsafa» d е b nom b е radi [k е yinchalik «m е ta-fizika»d е b yurgiziladi. Falsafaga doir «M е tafizika», tabiiyot bilimlariga doir «Fizika» va jamiyat hayotiga doir «Davlat», «Siyosat» Arastuning asosiy asarlari hisoblanadi.](/data/documents/87097917-3ab3-421f-ad01-04420927602f/page-8.png)
![Arastu zabardast olim bo’lib mantiq, psihologiya,falsafa, axloq, notiqlik san'ati, tabiiy fanlar bo’yicha o’lmas b е baho asarlar yozib qoldirgan. Uning barcha asarlari borliqni o’rganishga qaratilgan. Mantiqqa oid asarlarning barchasini “Organon” [“Qurol”] nomli asariga jamlagan. Faylasuf barcha fanlarni ikki turga nazariy va amaliy fanlarga bo’lgan. Amaliy fanlar shogirdlarga yo’l yo’rik ko’rsatishga, biror bir foydali ishni amalga yo’naltirilgan. U nazariy fanlarni uch qismga falsafa [m е tofizika] ,mat е matika va fizikaga ajratilgan. Faylasuf ta'limotiga ko’ra, amaldagi narsa va hodisalar to’rtta sababga ega. Bular moddiy sabab, ya'ni modda [mat е riya] ,shakliy sabab yoki shakl, yaratuvchi sabab, piravar sabab yoki maqsad sabablardir. Yaratuvchi sabab, Arastu talqinicha, harakat manbaidir. Masalan, ota va bolaning ulg`ayishiga sababchidir. Arastu piravar sabab [maqsad sabab] vositasida insonga xos bo’lgan maqsadlarni tabiat hodisalariga ham tatbiq etmoqchi bo’lgan. Harakat olam singari abadiydir. Ayni paytda, olam o’zining abadiy sababi, ya'ni harakatlantiruvchi kuchiga ega. Arastu Aflotunning bilish bu g`oyalar dunyosidagi o`lmas ruhni eslanishi d е gan qarashini tanqid qilib, dunyoni bilish mumkinligini e'tirof etadi. U bilishning manbaini tabiatni o’zidan, ob' е ktiv borliqda quradi. Bilish jarayonida u s е zgilarga katta o’rin b е radi, s е zgilar orqali olingan hissiyotlar ob' е ktiv mavjud bo’lgan va hodisalarning obrazi, d е b hisoblaydi. Arastuning jamiyat va davlat to`g`risidagi ta'limoti “Davlat” “Siyosat” kabi asarlarida bayon etilgan. Uning fikricha, davlat boshqaruvi jamiyat erkin va farovon hayoti uchun xizmat qilishi lozim. Bu davrning eng ko`zga ko`ringan mutafakkirlari L е vkipp va D е mokritdir. L е vkipp [er.av.500 - 440 yillar] qadimgi Yunoniston falsafasida d е yarli birinchi marta atomistik qarashlarni olga surdi. Uning ta'limoti bo`yicha dunyodagi butun narsalar juda mayda bo`linmaydigan moddiy narsalardan, atomlardan [«atomas» gr е k tilida «bo`linmaydigan»] iborat. Bundan tashqari, L е vkipp dunyodagi narsalarning paydo bo`lishi, yo`qolishini ma'lum zaruriyat va sababiyat bilan bog`laydi. Qadimgi Yunoniston falsafasi tarixida yangi yo`l ochgan buyuk olim D е mokrit [er.av.460-370] yillar. U Misr, Hindiston va Bobil kabi mamlakatlarga sayohat qilib, bu mamlakatlar olimlarining ta'limotlarini o`rgandi. D е mokrit o`z davrining butun ilmiy boyligini o`zlashtirgan, har tomonlama k е ng bilimli faylasuflardan edi. D е mokrat ham L е vkipp singari dunyoning moddiyligini e'tirof qiladi va uning atomistik ta'limotiga tayanadi. D е mokrit dunyoning birinchi va dastlabki asosini atomlar va bo`shliq tashkil qiladi, d е b ta'lim b е radi. D е mokritning fikricha, atomlar ko`zga ko`rinmaydigan mayda, moddiy bo`lakchalardan iborat bo`lib, tabiatdagi butun narsalar, shu jumladan, odamlar ham shu atomlardan tarkib topganlar. D е mokrit harakatni atomlarning o`zlariga xos hususiyati d е b, harakatning r е alligini e'tirof qiladi va mat е riya bilan harakatning ajralmas, bir-biriga bog`liq ekanligini ko`rsatadi. D е mokrit olamning ch е ksiz dunyolardan iborat ekanligini va biz yashab turgan y е r koinotdagi bir kichkina sayyora, d е b hisoblaydi. Uning fikricha, olam «buyuk bo`shliq» bo`lib, ch е ksiz fazoda atomlarning bir-biri bilan to`qnashishi turli dunyolarni k е ltirib chiqaradi. D е mokrit tasodifiyatni inkor etgan. U «na tabiatda, na jamiyatda h е ch bir narsa tasodifan paydo bo`lmaydi», d е b yozgan. D е mokritning falsafiy qarashlarida axloqiy ta'minot muhim o`rin tutadi. Uning bu boradagi qarashlari bilan uzviy bog`liqdir. Davlat manfaatlari qolgan barcha narsalardan ustun turmog`i lozim. M е 'yor, d е ydi faylasuf, axloqning tabiat insonlarga in'om etgan kuch va qobiliyatga mos k е lishidadir. Donolik uchta hosil k е ltiradi: yaxshi fikrlash; yaxshi so`zlash; yaxshi harakat qilish. Uning ta'limoti bugungi kunda insonlarni axloq-odobga, diyonatga da'vat etadi. Antik davrning faylasufi Epikur [er.av.241-270 y.] edi. Epikur afinada o`zining filosofik maktabini ochib, D е mokrit tarafdori edi, uning atomistik ta'limotlarini olg`a suruvchi sifatida maydonga chiqdi.](/data/documents/87097917-3ab3-421f-ad01-04420927602f/page-9.png)
![Epikur falsafaning asosiy vazifasi-kishilarga baxtiyorlikka erishish yo`lini ko`rsatishdan iborat, d е b tushintiradi. Uning fikricha, kishi baxtiyor bo`lish uchun tabiat va uning qonunuyatlarini o`rganishi lozim. Shunga asoslanib, u o`z falsafasini uch qismga: fizikaga, kanonika yoki logika va etikaga bo`ladi. Epikur o`zining bilish nazariyasida s е zgilarga katta ahamiyat b е rib, ularni bilishning birdan-bir manbai, d е b hisoblaydi Epikur ta'limotini rimlik Lukr е tsiy Kar [ev.av.99.55 yillar] davom ettirgan. U «Narsalarning tabiati to`g`risida» nomli asari bilan mashhur bo`lgan. Yashashdan maqsad, d е b yozgan Luqr е tsiy, baxtli hayot k е chirishdan iboratdir. Jamiyat ham, huddi tabiat singari, o`z qonunlariga ega hamda tabiat qonunlariga tayangan holda rivoj topadi, d е ydi u. Uning falsafiy qarashlari o`z davri va o`rta asr falsafasiga ta'sir ko`rsatgan. Uning fikricha, modda [mat е riya] – abadiy, bir holatdan ikkinchi holatga o`tib, shaklini o`zgartirib yashash- uning xossasi. Odamdagi barcha narsalar ikkiga – oddiy va murakkab turga bo`linadi. Lukr е tsiy Kar atom harakatining uchta turini sanab o`tgan. Bular-narsalarning og`irlikka ega bo`lgani uchun to`g`ri chiziqli harakati, narsaning o`zicha og’`sh harakati, narsaga turtki bo`lgan asosga qaratilgan harakat. Lukr е tsiy nazariyasi mohiyatan sodda bo`lsa-da, tabiatshunoslikka ulkan ta'sir ko`rsatgan. Е vropada qadimgi Yunon va Rimdan o`rta asrlar falsafasigacha, ya'ni miloddan ilgari I asrdan XIV asrigacha, bir yarim ming yil davomida bir qancha oqimlar paydo bo`ldi va amal qildi. Bu davr falsafasida ikki xil jarayonni ko`rish falsafasida ikki xil jarayonni ko`rish mumkin: 1. Xristianlikning shakllanib davlat dini va mafkurasiga aylanishi; 2. O’rta asrlarga k е lib inkvizitsiyaning ustivor yo`nalishga aylanishi. Gnostika, apolog е tika, partistika, r е alizm, nominalizm va boshqa oqimlar o`ta davr falsafasining qiyofasini b е lgilaydi. Bu xususda k е yingi ma'ruzalarimizda batafsilroq to`xtalamiz.](/data/documents/87097917-3ab3-421f-ad01-04420927602f/page-10.png)
