Falsafiy tafakkur taraqqiyoti bosqichlari - sharq falsafasi - Философия - Рефераты

Falsafiy tafakkur taraqqiyoti bosqichlari - sharq falsafasi

Загружено в:

31.10.2022

Скачано:

0

Размер:

67.947265625 KB

Falsafiy tafakkur taraqqiyoti bosqichlari - sharq falsafasi Reja: 1. Sharq xalqlarining ilk falsafiy fikrlari 2. Mintaqamizdagi dastlabki falsafiy fikrlar 3. O’rta Osiyoda O’rta asrlardagi falsafiy ta’limotlar. 4. Tasavvuf falsafasi 5. XVII-XX asrlarda O’zbekiston hududidagi ijtimoiy - falsafiy fikrlar 6.Hozirgi davr O’zbekiston falsafasi

1. Sharq xalqlarining ilk falsafiy fikrlari Jahon madaniyatining tarkibiy qismi hisoblangan falsafa fani turli davr va sharoitlarda yashagan, yashab kelayotgan barcha xalqlarning, butun insoniyatning ma’naviy boyligi, umumiy yutug’i, bashariyatning asrlar jarayonida shug’ullangan, rivojlanib, sayqal topib kelgan aql-idrok va tafakkurlari mahsulidir. Falsafa fani rivojlanishiga dunyodagi barcha xalqlar kabi Sharq xalqlari ham o’zlarining bebaho ulushlarini qo’shganlar. Qadimgi Sharq xalqlarining tarixi va madaniyati, ilk siyosiy, huquqiy, diniy, badiiy, falsafiy qarash va tasavvurlari, ularning mazmun va mohiyati haqida antik zamon mualliflarining asarlarida, arxeologik manbalarda, xalq og’zaki ijodiyoti, afsona, miflar, dostonlar va rivoyatlarda aks etgan. Dastlabki falsafiy tasavvurlar Sharqning Bobil (Vaviloniya)da eramizdan avvalgi to’rtinchi ming yillik boshlarida paydo bo’lgan. Bu davrda odamlarning dunyoda ro’y berib turadigan xilma-xil hodisa va jarayonlariga bo’lgan munosabatlari va qiziqishlarini garchi sodda, yuzaki, ibtidoiy shaklda bo’lsada, o’zida aks ettirgan falsafiy qarashlari namoyon bo’la boshlagan. Qadimgi Bobil adabiyotining ko’zga ko’ringan mashhur asarlaridan biri “Gilgamesh haqidagi doston” bo’lib, unda tuproq, suv, havo, issiqlik inson hayoti va tiriklikning abadiy manbai ekanligi, Gilgameshning obihayot qidirib, boshidan kechirgan sarguzashtlari va chekkan azob-uqubatlari, odamlarning tabiiy qonunlar asosida yashashi zarurligi, hayot va o’simlik sirlarini bilishga azaldan intilib kelganligi hikoya qilingan. Gilgemesh haqidagi Bobil afsonasida qadimgi kishilarning’ baxtli hayot va farovonlik, salomatlik va bardamlik, o’limni yengib, mangu hayot kechirishga intilishi, abadiy umr ato qiluvchi «obihayot», o’simlik va turli xil meva va ma’danlarni izlab topishi haqidagi orzu-niyatlari o’z ifodasini topgan. “Adapa haqidagi doston” da esa, insoniyatning abadiy hayot to’g’risidagi fikrlari, abadiy yashashga bo’lgan intilishlari o’z ifodasini topgan. Unda «o’lgan va qayta tirilgan» xudolarga, jumladan, Bobil xudosi Marduqqa nisbat berilgan.

Inson o’zini qurshab olgan tabiiy muhit bilan o’zaro aloqador. U shu muhit, koinot haqida o’ylaydi, fikr yuritadi, yer yuzidagi hodisa va jarayonlarni koinot bilan bog’lashga intiladi, samoviy “sir-asrorlar” haqida xayol suradi, faraz qiladi, har xil ertaklar, rivoyatlar, afsonalar to’qiydi. Bobilliklarning Etapa haqidagi afsonalari ana shu zaminda paydo bo’lgan. Etapa haqidagi afsona ham yuqorida aytib o’tilgan dostonlarda bo’lgani kabi odamlarning Quyosh bilan Oy va sayyoralar bilan qiziqqanligi, samoviy hodisalarning sir-asror sabablarini bilishga qiziqishlarini, Bobil xalqining tabiiy hodisalar mohiyatini, yilning fasllarga bo’linib, o’zgarib turishini, yil davomida tabiatda bo’ladigan o’zgarishlar boisi nimadan iborat ekanligini tushunib olishga bo’lgan intilishlarini, shuningdek, ularning din va axloqqa doir falsafiy qarashlarini ilgari surgan asardir. Qadimgi bobilliklarning yaxshilik bilan yomonlik, ezgulik bilan yovuzlik, boylik bilan qashshoqlik, hurlik bilan xo’rlikning bir-biriga tubdan zid, qaramaqarshi va murosasizligi haqidagi falsafiy g’oyalar “Jafokash avliy haqida doston” va “Xo’jayinning qul bilan suhbati” degan asarlarda o’z aksini topgan. Ishlab chiqarishning rivojlanishi o’rtaga qo’ygan talablar va inson amaliy faoliyati ehtiyojlari asosida Bobilda tabiat hodisalari mazmunini tushunib olish va ulardan turmushda foydalanish zaruriyati tobora kuchayib borgan. Mahsulot va mollarning miqdorini, og’irligini o’lchash, ishchi kuchlari sonini aniqlash, binolar hajmini belgilash, dalalarning yer sathini hisoblab chiqish zaruriyati eng qadimgi matematik hisoblarning paydo bo’lishiga va bu sohada tegishli bilimlar to’planishi hamda dastlabki arifmetika va geometriya fanining paydo bo’lishiga olib kelgan, vaqtni hisoblash zaruriyati taqvim paydo bo’lishiga sabab bo’lgan. Bu esa odamlardan astronomiya sohasida ma’lum bilimlarni talab qilgan. Bobilliklar Quyosh soatini, Quyosh ko’rsatkichini va kunning 12 bo’lakka bo’linishini azaldan bilishgan. Antik davr ma’lumotlariga ko’ra, Bobilda matematika, arifmetika, geometriya, astronomiya bilan bir qatorda tibbiyot, tarix va filologiya, musiqa, tasviriy san’at, astrologiya ham sekin-asta kurtak ota boshlagan.

Qadimgi Sharq xalqlarining madaniyatlari singari Bobil xalqi madaniyati, falsafasi, axloqi, urf-odatlari, dunyoqarashi ham asosan diniy g’oyalar bilan sug’orilgan. Odamlarda diniy e’tiqod kuchli bo’lgan. Quyosh, Oy, yulduzlar xudo hisoblangan, ibodatxonalarda ularga topinganlar. Xalqlarning, davlatlarning, hukmdorlar va odamlarning kelgusidagi taqdirini yulduz va sayyoralarning vaziyatiga qarab “oldindan aytib berish” qadimgi Mesopotamiya va Bobilda astrologiya nomini olgan. Bobilliklarning qadimgi madaniyati, diniy e’tiqodlari, falsafiy qarashlari, adabiy asarlari, afsona va rivoyatlari nasldan-naslga o’tib SHarqdagi ko’pgina xalqlarning madaniy ma’naviy taraqqiyotiga, ijtimoiy-falsafiy fikrlari rivojiga o’zining ijobiy ta’sirini ko’rsatgan. Misr madaniyati jahon madaniyatining eng qadimgilaridan bo’lib hisoblanadi. Qadimgi Misrda ilk madaniy yodgorliklar eramizdan to’rt ming yil ilgari vujudga kelgan. Qadimgi Sharq madaniyatining boshqa namunalari singari Misr madaniy yodgorliklarining ertak, rivoyat, gimn, duo, didaktik asarlar, masal, epos, ishqiy lirika, xullas, xalq donishmandchiligining boshqa turlarida ham o’sha davrdagi ijtimoiy muhit, iqtisodiy hayot, tabobat, urf-odatlar, tabiat hodisalari, diniy, axloqiy, huquqiy, falsafiy qarashlar garchi yuzaki tarzda bo’lsada, o’z ifodasini topgan. Qadimgi Misr mifologiyasida hamma narsa suvdan paydo bo’lgan va hamma narsada havo bor, deyiladi. Shuning uchun ham misrliklar suvni odamga oziq-ovqat beruvchi dastlabki ulug’ ne’mat, deb bilganlar. Suv ularga butun tabiatning asosi bo’lib ko’ringan. Misrliklar, hayot suvdan boshlanadi deb bilib, suvsiz hech qanday hayot bo’lmasligini ko’rib, suvni ulug’lovchi qanchadanqancha rivoyat va afsonalar to’qiganlar. Ular Nil daryosini ilohiylashtirganlar, uni “odamlarga hayot baxsh etish uchun toshib turadigan Nil”, deb ulug’laganlar. SHuning uchun misrliklar marhumlar ruhiga afsunlar o’qib, uning abadiy yashashini ta’minlamoqchi bo’lganlarida xudoga quyidagicha nola qilganlar: “Sen ulug’ xudoga — Ossiri sga marhamat aylaganingda unga Nil

keladigan bo’ldi, uning uchun yaylovlar paydo bo’ldi va papirus o’sadigan bo’ladi. Xuddi shu singari unga — marhumga ham marhamat aylaginki, u sening suvingdan bahramand bo’lsin, u sening oqar suvlaringdan icha olsin” 1 . Misrliklar o’zlarining dunyoviy va diniy-falsafiy poeziyalarida odamlarni bu dunyoning butun noz-ne’matlaridan to’la bahramand bo’lib yashashga, quvonch, shodu-hurram hayot kechirishga, o’lim, oxirat haqida hadeb o’ylayvermaslikka chaqirgan. Misrliklarning ilk falsafiy tasavvurlari haqida birmuncha ma’lumot beradigan qadimiy manbalardan biri - “Nasihatnoma”da bilimning xosiyati haqida, bilimdon kishining qadr-qimmati to’g’risida aytib o’tilgan. “Agar sen bilimdon odam bo’lsang, aytganing-aytgan, dega n ing-degan bo’ladi. Yozish-o’qishni chuqur egallab, ko’nglingga mahkam jo qilib ol, ana shunda har bir aytgan gaping hammaga manzur bo’ladi. Mirzoni qanday lavozimga qo’ymasin, u hamma vaqt kitob bilan ish ko’radi” Qadimgi misrliklarning xalq og’zaki ijodiyotida, ayniqsa, diniy-mifologik asarlarida tabiat hodisalari va tabiat kuchlari ilohiylashtirilgan. O’simlik va daraxtlarga topinish Misrda eng qadimgi davrlardayoq mavjud bo’lgan. “Hayot osmoni daraxti” to’g’risidagi qadimgi afsonada o’simliklar ramzi bo’lgan daraxt insonning yer yuzidagi hayoti uchun zarurdir, degan fikr ilgari surilgan. Misrliklarning tabiatni, dunyoni uning o’ziga asoslanib turib tushuntirish uchun qilgan urinishlari, har holda sodda bo’lsada, o’z davri uchun katta ahamiyatga egadir. Qadimgi Misrda falsafiy fikr kurtaklarining shakllanishi va rivojida tabiatshunoslik fanlarining paydo bo’lishi ham sabab bo’lgan. Bundan bir necha ming yillar ilgari qadimgi misrliklar falakkiyot sohasida ba’zi bir bilimlarga ega bo’lganlar. Osmondagi yulduzlarni doim kuzatish natijasida sayyoralarni yulduzlardan ajrata bilganlar va hatto, ular yulduzlar haritasini ham tuzganlar. 1 Avdiev V.I. Qadimgi Sharq tarixi. –T., 1964. - 329-330-betlar. 2 Avdiev V.I. Qadimgi Sharq tarixi. – T., 1964.-367-bet.

Misrliklar o’zlarining falakkiyotga oid bilimlari asosida alohida taqvim tuzganlar. Taqvim yili 12 oyga bo’lingan, har bir oy 30 kundan iborat bo’lgan, yil oxiriga esa yana 5 ta bayram kuni qo’shilgan. Shunday qilib bir yil jami 365 kun bo’lgan. Kasalliklarni keltirib chiqargan, avj oldirib, kuchaytirib yuborgan sabablarini aniqlash, ularning oldini olish, inson salomatligini tiklash va mustahkamlashga bo’lgan zaruriyat qadimgi Misrda tibbiyot fanini yuzaga keltirdi. Qadimgi misrliklar kasalliklarning juda ko’p turlaridan, masalan, bosh og’rig’i, dizenteriya, sariq kasali, yo’tal, ziqnafas, qon ketish, bod, moxov, suvli temiratki va boshqa har xil kasalliklardan xabardor bo’lganlar. Misr tabiblari miyaga, umurtqa pog’onasiga va ko’krak qafasiga alohida e’tibor berganlar va ularni kasalliklar uyasi deb bilib, tabib bu yerdagi kasalliklarni topib yo’qotishi kerak, deb hisoblaganlar. Misrliklar diagnostika - tashhis sohasida katta tajriba to’plaganlar. Misrda jarrohlik va ko’z kasalliklarini davolash ancha rivojlangan. Ular insondagi ko’pgina kasalliklar yurak qon aylanish tizimining qandayligiga bog’liq ekanligini alohida ta’kidlashgan. Misrda tabiblikning siri yurak harakatini bilishdan boshlanadi, tomirlar butun a’zoyi badanga shundan tarqaladi, deb hisoblashgan. Bashariyat tarixida sivilizatsiya beshigi hisoblangan Hindiston ham o’zining juda qadimiy va boy tarixiga ega. Eramizdan uch ming yil avval bu yerda yerni sun’iy sug’orish taraqqiy etgan, anhorlar qazilgan, kulolchilik yog’ochsozlik, to’qimachilik, zargarlik rivojlangan, yog’och va metalldan jang aravalari yasashgan, pishiq g’ishtdan ko’p qavatli binolar qurishgan, yung va zig’ir tolasidan matolar tayyorlashgan, mis va temirdan, qalay va qo’rg’oshindan qurol-aslahalar yasashgan. Abu Rayhon Beruniyning “Hindiston” nomli asarida aytilishicha, Hindistonda eramizning birinchi asrlaridayoq, tib, riyozat, ilmi nujum, din, kimyo, musiqa, poeziya, tarix, san’at, falsafa kabi ilmlar rivojlangan.

Ayniqsa noyob tabiatga, saxiy zaminga, ajoyib hayvonot va tabobat olamiga boy bo’lgan qadimiy Hindistonda falsafa, badiiy adabiyot o’tmish davrlaridan boshlab vujudga kelgan va rivojlangan. “Ramayana”, “Mahobhorat”, “Kalila va Dimna” kabi mashhur asarlar shular jumlasidandir. Yuksak nafosat va mangu hikmat xazinasi bo’lgan ana shu asarlarda hind xalqining urf-odatlari va an’analari, odob-axloqi va madaniyati, dini va tarixi, milliy qadriyatlari, ijtimoiy-siyosiy, huquqiy, badiiy, falsafiy, diniy qarashlari o’zining yorqin ifodasini topgan. Hind madaniyati va falsafasining ana shu bebaho yodgorliklarining har birida aqlidrok, insof-diyonat, halollik, poklik, mehnatsevarlik, milliy totuvlik, to’g’riso’zlilik, va’daga vafo qilish to’g’risida, zulm va zo’ravonlikka, xiyonat va riyokorlikka, nafsi buzuqlik va ochko’zlikka, fitnachilik va qalloblikka, xudbinlik va munofiqlikka qarshi kurashish zarurligi haqida juda muhim va foydali falsafiy g’oyalar, hikmatlar, rivoyatlar, maqol va naqllar bayon etilganki, ular shakshubhasiz, ham milliy, ham umuminsoniy ahamiyatga molikdir. Hindistonning eramizdan oldingi birinchi ming yilliklaridagi dastlabki falsafasini o’rganishda qadimgi hindlarning “Veda” deb ataladigan diniy to’plamlari va ikkita katta epik dostoni — “Ramayana” va “Mahobhorat” hamda Abu Rayhon Beruniyning “Hindiston” asari muhim ahamiyatga egadir. Hindistonning “Veda” deb ataladigan muqaddas kitobining “ma’nosi bilmagan narsani bilishdir. Hindlar “Veda” kitobini, oliy tangrining Barohim og’zidan aytilgan so’zi, deydilar” 2 . “Veda” kitobi Rigveda, Samaveda, Yajurveda va Atxarvaveda deb ataladigan to’rt katta bo’limdan iborat. To’rt bo’limdan har birining o’ziga xos o’qish yo’li bor. Mazkur bo’limlarning har birida muayyan bir falsafiy g’oya ilgari surilgan. “Veda” da borliq, fazo, vaqt, dunyoning paydo bo’lishi, inson hayotining tabiiy asoslari, tabiat va jamiyat o’rtasidagi aloqadorlik, ilohiy kuchlar haqida fikr yuritiladi. “Veda” kitobi yaxshi ishlarga targ’ib qilish, yomon ishlardan qaytarish, 2 Abu Rayxon Beruniy. Tanlangan asarlar. II-Jild.- T.:Fan, 1965.-106-bet.

amallarning chegarasini aniq ko’rsatib qiziqtirish, yaxshi mukofot va yomon jazolarni bayon qiladi. “Veda” ning ko’p qismi turli duolar va olov uchun qilinadigan turli qurbonliklar ustidagi so’zlardan iboratdir. U qurbonlik turlari sanab bo’lmaydigan darajada ko’p va (qoidalari) qiyindir” 3 . “Veda” kitobini tashkil etgan bo’limlarning eng qadimiysi Rigvedada hindlarning xudolari bo’lgan parilar to’g’risidagi afsonalar bilan bir qatorda dunyodagi har bir narsa va tabiiy ravishda paydo bo’lgan, degan g’oyalar bor. “Rigveda”dagi dunyo suvdan yaratilgan, degan fikr e’tiborga sazovordir. Qadimgi Hindiston dini va falsafasida suvning muqaddaslashtirilishi, uni dunyoni tashkil etgan unsurlardan biri ekanligi asoslangan. Bu haqda “Veda” va “Rigveda”da alohida e’tibor berilganligi bejiz emas, albatta. “Hindlar fikricha, - deyiladi Abu Rayhon Beruniyning “Hindiston” asarida, - “yaratilgan narsalarning oldingisi suvdir: chunki ular “to’zonga aylangan hamma narsa suv bilan birikadi, hamma undagi narsa suv bilan unib chiqadi va hamma jon egasi suv bilan tirik turadi, suv san’at egasi, biron moddadan ma’lum bir narsa ishlatmoqchi bo’lganida unga suv vosita bo’ladi” 4 . “Veda”da borliqning bosh manbai, moddiy ibtidosi deb hisoblangan suv, olov, havo, yorug’lik, tuproq hamda oziq-ovqat, fazo, vaqt haqidagi, shuningdek, olamning tuzilishi va uni boshqaruvchi qonunlar, inson bilimlarining manbalari va turlari, insonning ijtimoiy majburiyatlari kabi qator falsafiy masalalar yoritilgan. Unda ta’kidlanishicha, tana jonning qobig’i bo’lib, jon esa — dunyoviy ruhning bir bo’lagidir. “Veda”lar shu tariqa butun qadimiy Hind falsafasining keyingi taraqqiyoti uchun zamin bo’lib xizmat qilganligi va sharoit yaratib berganligi tufayli alohida ahamiyat va ilmiy qimmatga egadir. Milodgacha VIII-VII asrlarda Hindistonda Lokayati (faqat shu lokani tan oluvchi kishilarning qarashlari) falsafiy ta’limoti shakllana boshlaydi. Bu ta’limot asoschisi Brixaspati va uning izdoshlari yerdan boshqa tarzda kastning bo’lishi mumkin emas, degan fikrni olg’a suradilar. 3 Abu Rayxon Beruniy. Tanlangan asarlar. II-Jild.- T.:Fan, 1965.-106-bet. 4 Abu Rayxon Beruniy. Tanlangan asarlar. II-Jild.- T.:Fan,1965.-77-bet.

Charvaka nomi bilan ataladigan qadimiy Hind falsafiy oqimi tarafdorlari, dunyoni, tabiat hodisalarini qanday bo’lsa shunday tushuntirmoq kerak, degan talabni ilgari surgan edilar. Ular nuqtai nazaricha, butun olam olov, suv, havo, tuproq yig’indisidan iborat, inson ham ana shu to’rt unsur birikmasidan tashkil topgan. Charvaklar dunyoni hech kim yaratgan emas, balki uning zaminida moddiy elementlar birikishi yotadi, deb hisoblaydilar. Ular “o’tni kim issiq haroratli qildi, suvni kim sovuq qildi?” — degan savol berib, “bularning hammasini shu hodisalarning o’zidan qidirish kerak”, deb javob beradilar. Xitoydagi dastlabki falsafiy ta’limotlarda dunyo abadiy va u besh unsur - olov, suv, yer, daraxt va metalldan tashkil topgan, deb uqtiriladi. Eramizdan oldingi VII-VI asrlarda Xitoyda “dao” qonuniga binoan harakat qiluvchi “tsi” elementining mavjudligi haqida fikr yuritilgan. Xitoy mutafakkirlari fikricha, tabiat hodisalari “tsi” moddiy zarralardan tarkib topib “dao” ob’ektiv tabiiy qonuniyatga bo’ysunadi. Xitoyliklarning tabiat hodisalari qonuniyatli asosda taraqqiy qiladi, degan tasavvurlari, dunyo moddiydir, degan ta’limotga bog’liqdir. “Dao” haqidagi ta’limot falsafadagi qonun tushunchasini hosil qilishdagi dastlabki urinishdir. “Daosizm” so’zining o’zi “dao” so’zidan kelib chiqqan bo’lib, “yo’l”, “taraqqiyot”, “dunyo negizi” degan ma’noni bildiradi. Daosizmning asoschisi Lao-tszi bo’lib, u dunyo abadiy harakat va o’zgarishda bo’ladi, deb hisoblagan. Masalan, Lao-tszi bu haqda bunday degan: “Ulug’ dao hamma yoqqa qarab oqadi. U o’ngga ham so’lga ham yoyilgan. U tufayli jami mavjudot tug’iladi, bu mavjudot hamisha o’zgarishda bo’lib bir joyda to’xtab qolmaydi”. Daosizmda dunyoda qarama-qarshiliklarning bir-biriga bog’liqligi amal qiladi, tabiat hodisalari o’z-o’ziga zid holatda, aylanib rivojlanadi, degan fikr yuritiladi. Ta’kidlanishicha, go’zallik va xunuklik, balandlik va pastlik, yaxshilik va yomonlik, borliq va yo’qlik, uzun bilan qisqalik bir-birini tug’diradi, birin-ketin

keladi, bir-biriga bog’liq bo’ladi, tabiatdagi barcha mavjudot, barcha hodisalar qarama-qarshiliklarni o’z ichiga oladi. Daosizm vakillari bilishda hissiy va mantiqiy jihatlarning mavjudligi masalasini o’rtaga qo’yib, bilishda hissiyot va amaliyotning ahamiyatini kamsitib, aqlni bo’rttirib yuborganlar. Miloddan avvalgi V-IV asrlarda vujudga kelgan konfutsiychilik qadimgi Xitoyda keng tarqalgan falsafiy ta’limotlardan bo’lib hisoblanadi. Uning asoschisi Xitoy mutaffakiri Konfutsiy miloddan oldingi 551-479-yillarda yashagan. Konfutsiy ta’limotiga ko’ra, odamlarning hammasi tug’ma xususiyatlarga ko’ra, bir-birlariga yaqindir. Tug’ilgandan keyin hosil qilgan xususiyatlarga ko’ra, ular bir-biridan farq qiladilar. Konfutsiy, agar podsho osmon va dengiz kabi ulug’vor bo’lsa, xalq uni hurmatlaydi, uning aytganlariga quloq soladi va uning ishlariga xayrixohlik qiladi, deb podshohni ilohiylashtiradi. U to’g’ridan-to’g’ri, imperator — Osmon o’g’li, uning yerdagi ko’rinishi — osmonning jonli timsolidir. yer sharidagi quruqlikning markazi Osmon o’g’lidir. Har qaysi xalq o’z chegarasida bir knyazga itoat qiladi. Osmon o’g’li amrni osmondan oladi, tobe knyazlar esa, buyruqni Osmon o’g’lidan oladilar, deydi. Konfutsiyning ta’limoticha, har bir kishi o’z zimmasidagi vazifani halol ado etmog’i lozim. Hukmdor davlatni boshqaradi, hunarmand o’z hunari bilan band bo’ladi, ota o’zining otalik burchini ado etadi. Agar hayotning mana shunday oddiy qonunlari buzilsa, davlat ich-ichidan irib-chirib ketadi. Tartib-intizom, o’zaro hurmat yo’qoladi. Mamlakatda urush janjal, fitna avj oladi. Misli ko’rilmagan yong’in ham kichik uchqundan chiqadi. Aytib o’tilganlarning hammasi Bobil, Misr, Hindiston, Xitoy singari qadimgi Sharq mamlakatlari va boshqa davlatlarda paydo bo’lgan va rivojlana boshlagan, dastlabki falsafiy bilim va tasavvurlarning ildizlari, boshlang’ich asoslari jahon xalqlari tarixi va madaniyatining uzoq o’tmishiga borib taqalishini ko’rsatib va isbotlab turibdi.

2. Mintaqamizdagi dastlabki falsafiy fikrlar O’rta Osiyo jahonning ilm-fan, falsafa, din, adabiyot va san’ati qadimdan rivojlangan, tarixi nihoyatda boy mintaqalardan biridir. Ko’plab hujjatlar, muhim og’zaki va yozma manbalar, turli asori-atiqa obidalaridan ma’lum bo’lishicha, Dneprdan Oltoygacha bo’lgan, jumladan, O’rta Osiyoda skiflar, Kaspiy orti tekisligida massagetlar, ulardan sharqda esa saklar, so’g’dlar, baktriyaliklar, xorazmiylar, parkanaliklar yashaganlar. Ular bir necha ming yillar ilgari sug’orishga asoslangan dehqonchilik hamda chorvachilik, ovchilik-baliqchilik bilan shug’ullanganlar. Hozirgi tojik, o’zbek, turkman ajdodlarining sug’orma dehqonchilik madaniyati shu qadar rivoj topganki, hatto birgina Araks (hozirgi Amudaryo) havzalarida juda ko’plab sun’iy sug’orish inshooatlari qazilib, cho’l va sahrolarga suv chiqarilgan. Shu tariqa moddiy va ma’naviy qadriyatlar yaratilgan. Ajdodlarimiz yashagan hududlarda qadimdan xilma-xil madaniyat o’choqlari tarkib topgan va rivojlangan. Miloddan avval III-ming yillikda mintaqamizning markaziy va shimoliy hududlarida qishloq xo’jaligi bilan birga hunarmandchilik, konchilik, mis va temir eritish, metallardan har xil harbiy va mehnat qurollari yasash, kemasozlik, tikuvchilik, binokorlik, zargarlik ham taraqqiy eta boshlagan. Sug’diyona, Baqtriya, Xorazm kabi davlatlar, Toshkent, Xiva, Marokand (Samarqand), Kiropol (hozirgi O’rtatepa) va boshqa shaharlar paydo bo’lgan. O’rta Osiyo xalklarining buyuk madaniy muvaffaqiyatlaridan biri yozuvning ixtiro qilganligi bo’ldi. Yozuvning ixtiro qilinishi, inson bilim doirasi va dunyoqarashining kengayishi va chuqurlasha borishiga xizmat qilgan. Avlodu ajdodlarimizning hayoti, urf-odatlari va an’analari, madaniyati, tili va tarixini badiiy-falsafiy jihatdan o’ziga xos tarzda aks ettiradigan og’zaki ijodiyoti nihoyatda boy va rang-barangdir. Miflar, afsonalar, qahramonlar to’g’risidagi dostonlar, to’y-sayillar, xalq, yig’inlari, bayramlar, safarlarda aytilgan

qo’shiq va laparlar, lirik she’rlar, maqol va matallar, masal va topishmoqlar xalq og’zaki ijodiyoti madaniyatining uzoq tarixga ega bo’lgan sohalaridir. Ularning ijodkori - barcha moddiy va ma’naviy boyliklarni yaratgan xalq ommasidir. O’rta Osiyo xalqlari og’zaki ijodiyotining eng qadimgi tur va janrlaridan biri — asotir-mifdir. Yaxshilik bilan yomonlik, nur bilan zulmat, baxt bilan baxtsizlik o’rtasidagi kurash va bu kurashda ezgulikning yovuzlik ustidan g’alaba qozonishi haqidagi g’oyalar O’rta Osiyoda vujudga kelgan miflar uchun ham xosdir. Qayd etilishicha, yaxshilik olamiga Axuramazda yomonlik olamiga esa Axriman boshchilik qiladi. Ezgulik miflarida Mitra kishilarga nur, issiqlik, baxtsaodat baxsh etadigan, dushmanlarga dahshat soladigan, kishilarni ofatdan qutqaradigan Quyosh xudosi sifatida, Anaxita esa yer, suv va unum ma’budasi, qaxramonlarga kuch-quvvat va muvaffaqiyat baxsh etuvchi tarzda tasvirlanadi. Sharq xalqlaridagi yovuzlik, zulmat kuchlari miflarda ko’pincha dev, ajdar, jinlar qiyofasida tasvirlanadi. Bular ofat va zulmat, qabohat va razolat, o’lim va kulfat, baxtsizlik, xonavayronagarchilik, ochlik-qahatchilik timsolidir. O’rta Osiyoda bir necha asrlar osha yuzaga kelgan mif va afsonalar insoniyat ma’naviy madaniyati taraqqiyotiga, xususan, qaxramonlik haqidagi dostonlar paydo bo’lishiga zamin bo’lib xizmat qiladi. “To’maris”, “Shiroq”, “Zariadr va Odatida”, “Zarina va Striangiya”, “Uch og’a-ini botirlar”, “Manas”, “Qaxramon”, “Malikai Husnobod” kabi qissalar, “Alpomish”, “Qirqqiz”, “Go’ro’g’li”, “Avazxon”, “Chambil qamali”, “Oysuluv” singari dostonlarda ham milliy, ham umuminsoniy ahamiyatga ega bo’lgan falsafiy g’oyalar ilgari surilgan. Qahramonlik haqidagi dostonlar, ertaklar, rivoyat va afsonalarning falsafiy mohiyatini belgilaydigan, ularning asosiy negizini tashkil etadigan umumiy g’oya — inson uchun jondan aziz hisoblangan muqaddas dargoh — Vatanning istiqloli, erki va mustaqilligi uchun ajnabiy dushmanlarga qarshi murosasiz kurashish jamiyat har bir a’zosining oliy insoniy burchi ekanligi haqidagi fikrmulohazalardir. O’rta Osiyo xalqlarining Eron ahmoniylari bosqiniga qarshi kurashini badiiy aks

ettiruvchi To’maris va Shiroq to’g’risidagi rivoyatlar aytib o’tgan fikrimizga misol bo’ladi. To’maris haqidagi qissada massagetlar malikasi To’maris timsolida Eron bosqinchilariga qarshi kurashdagi mardligi, dovyurakligi, jasorati, donishmandligi, Vatanga sadoqati, dushmanlarga nisbatan ziyrak va xushyorligi chuqur bayon etilgan. Vatanini himoya qilish, erksevarlik, vatanparvarlik ajdodlarimizning qonqoniga singib ketganligi Shiroq to’g’risidagi tarixiy rivoyatda ham chuqur va har taraflama ochib berilganligini eslatib o’tish mumkin. O’rta Osiyoda yashagan avlod-ajdodlarimizning falsafiy fikrlari haqida qimmatli ma’lumotlarga ega bo’lishimizda “Avesto”, “Behistun”, “Bundaxishn”, “Denkard” singari yozma yodgorliklar muhim tarixiy hujjat sifatida alohida ahamiyatga ega. Ko’xna Xorazm zaminida bundan qariyb uch ming yil ilgari yaratilgan eng mo’’tabar, qadimgi nodir qo’lyozma — “Avesto” Amu va Sirdaryo oralig’ida yashagan ajdodlarimizning biz avlodlarga qoldirgan ma’naviy, tarixiy, falsafiy, huquqiy merosidir”. “Avesto”' ayni zamonda bu qadim o’lkada buyuk davlat, buyuk ma’naviyat, buyuk madaniyat bo’lganidan guvohlik beruvchi tarixiy hujjatdirkim, uni hech kim inkor eta olmaydi” 5 . “Avesto” da aks etgan asosiy falsafiy g’oyalar, diniy e’tiqodning yetakchi tushunchalari tarixiy shaxs Zardusht (Zardust) nomi bilan bog’liq. Uning nomiga nisbatan din ham shunday nom bilan, ya’ni zardushtiylik deb ataladi. Zardusht, manbalarning ko’rsatishicha, taxminan miloddan avvalgi 570-yillarda tug’ilgan bo’lib, yetmish yetti yoshida ibodat qilayotgan chog’ida dushman xoinlaridan biri tomonidan orqasidan xanjar sanchib o’ldirilgan. Zardushtga qadar ajdodlarimiz turli xil diniy odatlarga e’tiqod qilib yashaganlar. Diniy e’tiqodlarning turli-tumanligi ibtidoiy munosabatlar o’rnini sinfiy jamiyat, qadimgi quldorchilik jamiyati paydo bo’la boshlagan paytda barcha qabilalarning yagona mafkura asosida uyushishlariga allaqachonoq sharoit yetilgan edi. O’lkaning turli qabilalarini birlashtirish, ularni ilk buyuk davlatchilik g’oyasi 5 Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. - T.:“O’zbekiston”, 1998.-10-bet.

atrofida uyushtirish zaruriyati tug’ilib qolgan edi. Ana shunday zaruriyatni tushunib yetgan ilg’or kishilardan biri sifatida Zardusht tarix sahnasida paydo bo’ldi. Zardusht ko’p xudolik tasavvurlari, tabiat hodisalariga sig’inishga qarshi chiqib, yakka xudolik g’oyasini targ’ib qildi. Zardushtiylik dinining qonunqoidalari “Avesto”da bayon etilgan. “Avesto” kitobi eramizdan bir necha asrlar ilgari yuzaga kelgan. Manbalarning ko’rsatishicha, “Avesto” o’n ikki ming oshlangan mol terisiga oltin harflar bilan bitilgan ekan. Abu Rayxon Beruniyning “O’tmish xalqlaridan qolgan yodgorliklar” asarida bu haqida shunday deyilgan: “Doro ibn Doro xazinasida o’n ikki ming qoramol terisiga tillo bilan bitilgan bir nusxasi bor edi. Iskandar otashxonalarni vayron qilib, ularda xizmat etuvchilarni hamda uni kuydirib yubordi. Shuning uchun “Avesto”ning beshdan uch qismi yo’q bo’lib ketdi. “Avesto” o’ttiz nask (qism) edi. Majusiylar qo’lida o’n ikki nask chamasi qoldi». “Avesto”da o’tmish ajdodlarimizning diniy tasavvurlari, koinot va yerdagi dunyoning yaratilishi bilan bog’liq, afsona va rivoyatlar, O’rta Osiyo, Eron va Ozorbayjonning tarixi, ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy hayoti, geografiyasi, tabiati, nabototi, ilm-fani o’z aksini topgan. Unda qadimgi Turon o’lkasining iqlimi, suvi, hayvonot dunyosi, yer tuzilishi, sahrolari, tog’lari haqidagi qimmatli ma’lumotlar berilgan. G’arazguylik, xasad, manmanlik, fitna-fasod “Avesto”da qattiq qoralansa, va’daga vafo qilish, ahdga sadoqat, samimiyat, xolislik, o’zaro izzat-ikrom kabi odamlar o’rtasidagi ustuvor bo’ladigan axloqiy qoidalar ulug’lanadi. “Avesto” dunyoni inson uchun sinov maydoni deb tushuntiradi. “Avesto”da odamlarni iymonli bo’lishga, doimo pok, toza yurishga, tanani ozoda tutishga, har qanday yomon niyat va so’zlardan tiyilishga, yomon amallardan voz kechishga, nojo’ya ishlardan yuz o’girishga da’vat etadigan axloqiy qoidalar, diniy o’gitlar, falsafiy g’oyalar nihoyatda ko’p.

“Avesto”da qayd etilgan eng muhim falsafiy fikrlardan biri — insonlarni mehnat qilishga, o’z qo’llari bilan moddiy boyliklar yaratib to’q, farovon hayot kechirishga da’vat etilganligidadir. Zardushtiylikda chorvaning ko’payishiga, yaylovlarning gullab-yashnashiga yordam bergan taqdirda, tinmay mehnat qilgandagina xudoning inoyatiga noil bo’ladi, deyiladi. Zardusht xudo Axuramazdadan yer yuzidagi eng yaxshi joy qaerda, deb so’raganda u, inson qaerdaki o’ziga uy tiklab, oilasi (xotini va farzandlari)ga, podalariga o’rin ajratib bersa, yem-xashagi ko’p bo’lib, chorvasi va itlari to’q yashasa, uyda noz-ne’matlar muhayyo bo’lib, xotini va farzandlari faravon yashasa, uyda e’tiqodi sobit, olovi alangali, boshqa narsalari ham mo’l-ko’l bo’lsa, o’sha manzil, o’sha go’sha ulug’dir, muhtaramdir, deb javob beradi. “Avesto” mehnat qilib, boylik yaratib, yangi joylarni obod qilib, qo’riq va bo’z yerlarni haydab, sug’orib o’zlashtirgan, sut, go’sht, yog’, don-dun yetishtirib jamiyat taraqqiyotiga yo’l ochib bergan, farovonlikni ta’minlagan dehqonlar, chorvadorlar, ovchilarni ulug’laydi. Unda, masalan, yerga mehr qo’yib mehnat qilish zarurligi haqida aytilgan. Kimda-kim, ham o’ng qo’li bilan, ham chap qo’li bilan yerga ishlov bersa, yerga foyda keltiradi. yer ham undan o’zining har xil noz- ne’matlarni, ziroatlarini, mo’l-ko’l hosilini ayamaydi, deyiladi kitobda. Kimki yerga vaqtida ham o’ng qo’li, ham chap qo’li bilan ishlov bermagan, mehnat qilmagan bo’lsa, unday kimsalarga zamin: “O sen, odam, menga topilmaydigan, mehnat qilmaydigan odam! Sen haqiqatan ham tilanchilar qatorida, yot eshiklarga ta’zim qilib, abadul-abad bosh egib turajaksan! Haqiqatan ham sening yoningdan xilma-xil ziroatlarni olib o’tadilar, bu noz-ne’matlarning barchasi mehnat qilayotgan: to’q va farovon yashayotgan xonadonga nasib qiladi. Abadul abad shunday bo’lajak!” - deb mehnatga da’vat qiladi. Zardushtiylik dini va uning “Avesto” kitobida dunyoning moddiy asosi deb hisoblangan yer, tuproq, havo, muqaddaslashtiriladi. yer va havo shunday e’zozlanganki, havoni bo’g’ish, ifloslashtirish, hayvonlar o’ligi u yoqda tursin, odamlar jasadini ham yerga ko’mish, suvni oqizish, olovda yoqish gunohi azim

hisoblangan. Marxumlar yerni, suvni, havoni zaharlab qo’ymasliklari uchun ularning jasadlarini maxsus sopol idishlarda ko’mish rasm bo’lgan. Zardushtiylik diniga amal qilgan O’rta Osiyodagi qabilalar suvga va olovga sajda qilganlar, quyoshni ilohiy mavjudot darajasiga ko’targanlar. Xorazmda, Samarqandda olib borilgan arxeologik qazilmalar guvohlik berishicha O’rta Osiyo xalqlari Quyosh xudosi hisoblangan Mitraga, yer, suv, unumdorlik xudosi Anaxitaga sig’inganlar. “Avesto”da dexqonchilik bilan shug’ullanish o’n ming marotaba ibodat qilish va yuzlab jonivorlarni qurbonlikka keltirishdan afzal hisoblangan. Unda aytilishicha, ekin ekish - yerdagi yovuzliklarga barham berish demakdir. G’alla yerdan unib chiqqanda, - deyiladi “Avesto”da, - devlar larzaga keladi, g’alla o’rib olinayotganda devlar nola-faryod qiladi, g’alla yanchib un qilinayotganda, ular qocha boshlaydi, hamir qilinayotganda esa devlar mahv bo’ladi. G’allaning mo’lko’l bo’lishi, go’yo devlarning labiga qizitilgan temir bosganday ularni tumtaraqay qiladi. Islomgacha O’rta Osiyoda buddizmning, hatto nasroniylik dinining ma’lum darajada tarqalganiga qaramay, diniy e’tiqod bobida zardushtiylik dini asosiy o’rin tutgan. Jahon dinlari keyingi 2-2,5 ming yil ichida qanchalik takomillashgan, ularning marosimlari, urf-odatlari nechog’li xilma-xillashgan, boyigan bo’lmasin, ular barchasi zardushtiylik dinining vorislari hisoblanadi. Avval qayd etganimizdek, “Avesto” va boshqa yozma yodgorliklar qadimgi O’rta Osiyo xalqlarining tarixi, ijtimoiy-iqtisodiy hayoti, madaniyati, tili, qadriyatlari, falsafiy, axloqiy, diniy qarashlarini o’rganishda muhim manba bo’lib xizmat qiladi. Yozma yodgorliklar faqat o’tmishni tushunish uchungina emas, balki bizning bugungi kunimizning ma’naviy masalalarini hal etish, milliy istiqlol mafkurasini ishlab chiqish uchun ham foydalidir. Miloddan avvalgi I minginchi asr hamda eramizning I-II asrlarida moniylik harakati va ta’limoti vujudga kelgan. Uning asoschisi Moniy (216—217 yy.) hisoblanadi. Moniylik zardushtiylik va xristianlikning sintezidir. Mazkur ta’limotga ko’ra, borliqning ikkita substantsiya asosini — yorug’lik, yaxshilik, ruh

olami va zulmat tashkil qiladi. Moniylik ta’limoti hukmron ruhoniy zodagonlar ta’limotidan farqli o’laroq, muhim ma’naviy qadriyatlar — boshlang’ich adolat, erkinlik, mehnatga intilish kabilarni targ’ib qildi. Ijtimoiy-falsafiy fikrlarning paydo bo’lishi, rivojlanishi va namoyon bo’lishi xususida yuqorida qayd etib o’tilganlarning hammasi ayrim tadqiqotchilarning falsafiy tafakkur Sharq xalqlarida bo’lgan emas, falsafiy ta’limot ular uchun mutlaqo yot, falsafa to’la ma’nosi bilan G’arbda boshlangan, degan da’volarining puch va tarixiy haqiqatga tamomila zid ekanligini ko’rsatib va isbotlab turibdi. 3. O’rta Osiyoda O’rta asrlardagi falsafiy ta’limotlar. V—VI asrlarga kelib hukmron ruhoniylarga, zardushtiylikka qarshi qaratilgan Mazdak (770—529 yy.) boshlab bergan Mazdak ta’limoti shakllandi. Eronda keng tarqalgan Mazdakiylik ta’limotiga binoan, olamda bo’ladigan jarayonlar ongli va biror maqsadni ko’zlab harakat qiluvchi ezgulik, yorug’lik manbai bilan ko’rko’rona va tasodifiy harakatlanuvchi qorong’ulik (joxillik) manbai o’rtasidagi kurashdan iborat. Bu kurash «yaxshilik»ning ustidan muqarrar g’alabasi bilan tugallanadi. Mazdakizm dehqonlar, ularning huquqlarini himoya etib, tenglik, adolat o’rnatishga xizmat qildi. Tarixdan ma’lumki, VI-VII asrlarda shimolda Turk xoqonligi vujudga kelib, u Erondagi sosoniylar bilan uzoq, kurash olib bordi va O’rta Osiyo xalqlarini o’ziga qaratdi. Bu yerda qadimgi turk tili tarqala boshladi. VIII asrga kelib mintaqamizni arablar istilo qiladilar va ular o’zlari bilan Islom dinini olib keladilar va bosib olgan xalqlar orasida turli yo’llar bilan uni tarqata boshladilar. Arab bosqinchiligiga qarshi Abu Muslim, Muqanna, Hamza as Xorij, Rafi ibn Leylar boshchiligida qator xalq qo’zg’alonlari bo’lib o’tdi. IX asrning oxiriga kelib O’rta Osiyo mustaqillikka erishdi va bu yerda somoniylar hukmronligi shakllandi. So’ng bu hududda Xorazm-shoxlar,

G’aznaviylar, Saljukiylar, Qoraxoniylar davlatlari faollik ko’rsatadi. Buxoro, Samarqand, Marv, Ko’xna Urganch, Xiva kabi shaharlar o’z davrining madaniyat markazlari sifatida dunyoga tanildi. IX-XV asrlarda Sharq mamlakatlari, birinchi navbatda, O’rta Osiyo xalqlarining madaniy-ma’naviy taraqqiyotida, ijtimoiy-siyosiy, axloqiy, diniy, falsafiy ta’limotlar rivojlanishida keskin o’zgarish, tub burilish davri bo’ladi. Bu madaniy jonlanish va yuksalish jamiyat hayotining barcha sohalariga kirib bordi, ma’naviy hayotni qamrab oldi. Ijtimoiy taraqqiyotning ana shu davrlarda Markaziy Osiyo xalqlari dunyo madaniyati taraqqiyotining yirik va markaziy o’choqlaridan biriga aylanishi xuddi shu davrga to’g’ri keladi. Shu davrlarda O’rta Osiyo xalqlari safidan o’zining aql-idroki va tafakkuri, qomusiyligi insoniyatni lol qoldirgan fan va madaniyatning so’nmas yulduzlari, jahonga mashhur bo’lgan matematik, astronom, kimyoshunos, mineorolog va tibbiyotchilar, shoir, yozuvchi va san’atshunoslar, faylasuf va tarixchi olimlar, adabiyotchi va tilshunoslar, g’azal mulkining sultonlari, “muallimi soniy” va “Shayxur rais”lar saf-saf bo’lib yetishdilar. Buyuk tafakkur egalarining butun bir avlodi yetishib chiqqan, olam uzra dovrug’ taratgan, jahonni ilm, ma’rifat va ma’naviyat nuri bilan yoritgan davr, adolat talabiga ko’ra, Sharq tarixida oltin asr yoki uyg’onish davri deb ataladi. Uyg’onish davri mutafakkirlari ayni vaqtda ham faylasuf, musiqashunos, mantiqshunos, jamiyatshunos va tarixchi ham shoir, adabiyotchi, matematik, xullas, ilmning hamma sohasidan xabardorliklari, ijodning bir necha sohalarida o’zlarining ahamiyatli fikrlarini bildirishga muvaffaq bo’lganliklari bilan ajralib turadilar. Sharq ulug’ siymolarining kishini lol qoldiradigan jihatlaridan biri ularning bir necha tillarda bemalol so’zlashlari, o’sha tillardagi ilmiy manbalar, asarlardan foydalana olganliklaridir. Donishmand bobolarimizning ilmiy-falsafiy ta’limotlari umumbashariy ahamiyatga ega bo’lgan ta’limotlardir. Shu narsa e’tiborga sazovorki, Sharq mutafakkirlari o’z davri dolzarb hayotining markazida bo’ldilar, xalq va Vatan manfaatini himoya qildilar. Bu ularning haqiqiy barkamol inson, otashin

vatanparvar, xalqparvar va buyuk alloma ekanliklarining belgisi va bosh sababidir. Ushbu buyuk zotlar, qomusiy aql egalari yashagan va ijod qilgan davrlardan boshlab Sharq, xususan O’rta Osiyoda, ilm-fan va madaniyat, falsafa yanada rivojlana boshladi. Bu rivojlanish, to’xtovsiz takomillashib borishi bir necha yuz yillarni o’z ichiga qamrab oldi. O’rta Osiyoning jahonga mashhur olimlaridan biri Muhammad ibn Muso alXorazmiy bo’lib, u taxminan 783 yilda Xorazmda tug’ilgan va IX asrning ikkinchi yarmida, aniqrog’i 850 yilda Bog’dodda vafot etgan. Xorazmiy ilmiy- ijodiy faoliyatining alohida davri arab halifaligining poytaxti Bog’dod shahri bilan uzviy bog’liqdir. Xorazmiy halifa Ma’mun rahnamoligida islom Sharqining Fanlar akademiyasi — «Baytul-hikma» («Donishmandlar uyi»)da ishladi. Bu ilm dargohida u ko’plab astronomik ko’zatishlar olib bordi, matematik va astronomlarning katta bir ilmiy jamoasiga ustozlik qildi hamda o’zining ko’pgina shoh asarlarini yozdi. Xorazmiyning Bag’dodda yashab ijod etgan zamondoshlari orasida Ahmad Farg’oniy, Ahmad ibn Abdulloh Marvaziy kabi allomalar, O’rta Osiyolik olimlar O’rta asr ilm-fan rivoji va ijtimoiy-falsafiy fikr taraqqiyotiga katta hissa qo’shgan edilar. «Baytul - hikma»da xizmat qilgan ushbu yirik olimlar qadimda hisoblab chiqilgan yer aylanasi uzunligini tekshirish maqsadida yer meridiani bir gradusining uzunligini o’lchashgan. Barcha tadqiqotlarni o’tkazishda Xorazmiy bevosita ishtirok etgan. Muhammad ibn Muso al-Xorazmiyning ko’p qirrali ilmiy qiziqishlari matematika, nazariy va amaliy astronomiya, geografiya, tarix va boshqa ko’plab fanlarga oiddir. Uning nomini tarixda abadiy qoldirgan asarlaridan biri - «Al-jabr val-muqobala»dir. Bu esa, G’arb va Sharq olimlariga algebra fani bo’yicha dasturi amal bo’lib xizmat qiladi. «Algoritm» va «Algebra» degan atamalar al-Xorazmiy nomi bilan bog’liqdir. Allomaning algebra, arifmetika, matematika, geometriyaga oid asarlari asrlar davomida avlodlar qo’lida merosni taqsimlashda, vasiyatnomalar tuzishda,

molmulkni bo’lib olishda, sud ishlari, savdo-sotiq muammolarida, shuningdek, yerlarni o’lchashda, kanallar qazishda, bino qurishda katta xizmat qiladi. Xorazmiy aytib o’tilgan asarlaridan tashqari «Kitob surat al arz» («Er surati») degan risola ham yozadi. Asarda u Ptolemeyning «Geografiya» nomli kitobini butunlay qayta ishlab chiqdi, Sharq, mamlakatlari va xalqlari to’g’risida ko’pgina qimmatli ma’lumotlar berdi. Unda mamlakatlar, shaharlar, ularning nomlari ko’rsatilgan va bir necha izohlar berilgan, haritalar mavjud. Bu kitobda Orol dengizining tasviri ham berilgan. Asarda bundan tashqari 637 ta muhim joylar, 209 ta tog’ning geografik tafsiloti, dengizlar va okeanlar havzasining shakli, ularda joylashgan orollarning muhim koordinatalari bayon etilgan. Olimning bu kitobi Sharq mamlakatlarida geografiya fani rivojlanishiga katta hissa qo’shdi. «Astronomik jadvallar», «Quyosh soati to’g’risida risola», «Hind kitobi haqida risola», «Usturlab qurish haqida kitob», «Zij» («Astronomik jadval»), «Musiqa bo’yicha risola», «Tarix bo’yicha risola» va boshqa ko’plab nodir asarlar ham Muso Xorazmiy qalamiga mansubdir. Ana shu asarlar nomining o’zidayoq Xorazmiyning ilmiy tafakkuri benihoya kengligi, qomusiy alloma ekanligini, nafaqat o’z davrining, balki hamma zamonlarning eng buyuk matematik va tabiatshunos olimi ekanligini ko’rsatadi. “Muhammad Muso al-Xorazmiyning o’nlik sanoq sistemasini, - deb ta’kidlaydi, O’zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti I.A.Karimov, - algoritm va algebra tushunchalarini dunyoda birinchi bo’lib ilm-fan sohasiga joriy etgani va shu asosda aniq fanlar rivoji uchun o’z vaqtida mustahkam asos yaratgani umuminsoniy taraqqiyot rivojida qanday katta ahamiyatga ega bo’lganini barchamiz yaxshi bilamiz. Bugungi kunda odamzotning ilm-fan va zamonaviy texnologiyalar borasida erishayotgan ulkan yutuqlarini ko’z oldimizga keltirar ekanmiz, beixtiyor ana shu buyuk bobomiz misolida bunday yuksak marralarga erishishda o’zbek xalqining ham munosib hissasi borligidan qalbimiz iftixorga to’ladi” 6 . 6 Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat - yengilmas kuch.-T.:“Ma’naviyat”, 2008. -41-bet.

Muhammad Muso al-Xorazmiy ilm-fan va madaniyat olamida nafaqat buyuk matematik va tabiatshunos olim, balki mashhur faylasuf sifatida ham ma’lum. Xorazmiy maxsus falsafiy asar yozgan bo’lmasada, lekin uning matematika, geometriya, astronomiya, geografiya, tarix va musiqa ilmiga oid barcha kitoblarida ilgari surilgan, ilmiy isbotlangan falsafiy fikr-mulohazalar, nazariya va ta’limotlar son-sanoqsizdir. Uning matematika va boshqa tabiatshunoslik fanlari ilmiy yutuqlariga asoslanib yozishicha, tabiiy qonuniy jarayonlar Olloh tomonidan tinimsiz o’sish, o’zgarish va rivojlanishdadir. Unda nimalar yangidan paydo bo’ladi, ma’lum vaqt mobaynida yashaydi, keyinchalik borib esa u ham eskira boshlaydi va pirovard-oqibatda o’z o’rnini boshqa narsaga qonuniy ravishda bo’shatib beradi. Eski narsa o’rnini yangi, ulayotgan narsa o’rnini o’sayotgan narsa egallashi, Xorazmiy falsafiy ta’limotida qayd etilishicha, tabiiyqonuniy jarayondir. Bu jarayon cheksiz-chegarasizdir. Xorazmiy dunyodagi har bir narsa va hodisa mohiyatida bir-birini inkor etibgina qolmay, ayni paytda bir-birini o’zaro taqozo etadigan, bir-birisiz yashay olmaydigan ikki qutb, ikki qarama-qarshi tomon mavjuddir, taraqqiyot ular o’rtasidagi ana shu birlik va kurash asosida amalga oshadi, deb ko’rsatadi va o’zining bu falsafiy ta’limotini matematika fani dalillari asosida ilmiy isbotlaydi. Xorazmiyning fikricha, dunyo to’rt unsur-tuproq, suv, havo, olovdan tashkil topgan. Dunyodagi barcha narsa va hodisalar ana shu unsurlarning birikishi, o’zaro ta’siri ostida hosil bo’ladi va yashaydi. Xorazmiy chuqur ilmiy dalillar asosida mazmun bilan shaklni, sabab bilan oqibatni, imkoniyat bilan voqelikni, miqdor bilan sifatni, jamiyat bilan tabiatni ajratib bo’lmasligini, ular o’zaro aloqadorligini isbotlagan edi. Muhammad Muso Xorazmiyning bilish masalasiga oid fikrlari ham muhim ahamiyatga ega. U olamni inson sezgisi va bilimining manbai deb biladi. Uning aytishicha, olamdagi narsa va hodisalar mohiyatini bilish nihoyatda murakkab, ziddiyatli jarayondir. Lekin inson bu masalada ham bitmas-tuganmas imkoniyatlarga egadir. Inson o’zining tirishqoqligi, mehnati va amaliy faoliyati,

Olloh ato etgan aql-idrok, qobiliyat va iste’dodi bilan, dunyoni asta-sekin bila boradi, deydi Xorazmiy. Xorazmiy hissiy va aqliy bilishning o’ziga xos xususiyatlarini, mohiyatini, o’zaro aloqadorligini alohida ta’kidlaydi. Uning aytishicha, aqliy bilish hissiy bilishsiz vujudga kelmaydi. Hissiy bilish borliqning tashqi tomonlari haqida bilim berish manbaidir. Aqliy bilish yordamida esa inson narsa va hodisalarning murakkab ichki tuzilishini, mohiyatini, qonuniyatini bilib oladi. Aqliy bilish inson bilish rivojining yuqori bosqichidir. Bunda biz Xorazmiyning aqliy bilish masalalariga alohida e’tibor berganligini ko’rib turibmiz. Bilishda inson aqli va amaliyotining ahamiyatini ko’rsatganligi buyuk vatandoshimizning ajoyib xizmatlaridan bo’lib hisoblanadi. Muso al-Xorazmiy dunyoqarashida ijtimoiy-falsafiy masalalar, xususan, jamiyat va uning istiqboli haqidagi fikr-mulohazalari alohida o’rin egallaydi. Jamiyat taraqqiyotida ilm-fan va madaniyatning, odob-axloqning, islom dini, shariat qonunlarining katta o’rin tutishi haqida alloma tomonidan bayon etilgan fikrlar hozirgi davr uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Odamlarning aql-idroki, imon-e’tiqodini mustahkamlash, ruhan poklash va kishilar o’rtasidagi insoniy munosabatlarni mustahkamlashda fan va madaniyatning, diniy qadriyatlarning muhimligi xususidagi fikrlari tahsinga sazovordir. Buyuk vatandoshimiz Muhammad Muso Xorazmiyning nodir asarlari, yaratgan ta’limoti, ijtimoiy-falsafiy qarashlari hozirgi avlod uchun bitmastuganmas xazina, mustaqilligimiz uchun xizmat qiladigan bebaho ma’naviy boylikdir. Jahon ilm ahlining 1983 yili Muhammad Muso Xorazmiyning 1200 yilligini zo’r tantana bilan nishonlaganligi buyuk vatandoshimizga ko’rsatilgan cheksiz hurmat va ehtiromdir. Abu Nasr Forobiy (870-950 yy.) nafaqat O’rta Osiyo va Sharqning, balki butun dunyoning asrlar osha e’tirof etilgan va benihoya katta hurmatiga sazovor bo’lib kelayotgan buyuk mutafakkiri, qomusiy olimi, mashhur faylasuflaridan sanaladi.

O’rta asr fan va madaniyatiga bebaho hissa qo’shgan, Sharq Uyg’onish davrining donishmandi hisoblangan Forobiy milodiy 870 yilda Aris daryosi Sirdaryoga quyiladigan Forob degan joyda tug’ilgan. U dastlabki bilimni Forobda olgan. Uning ilm-fanga bo’lgan kuchli qiziqishi va intilishiga o’zi tug’ilib o’sgan yurtda olgan bilim kifoya qilmagan. Toshkentda, Samarkand va Buxoroda, O’rta Osiyoning boshqa o’lkalarida olgan tahsili uning ilm-ma’rifatga bo’lgan tashnaligini qondira olmagan. Ilmga juda katta hayotiy ehtiyoj sezgan Forobiy jahon ilm markazlaridan biri — Bog’dodda qo’nim topgan. Bu yerda u tinmay o’qib-o’rganadi, arab tili va adabiyotini mukammal bilib oladi. Keyinchalik Forobiy Shom, Misr o’lkalariga borib, o’z ustida tinmay ishlab, mudarrislik qilib yirik faylasuf sifatida taniladi, shogirdlar orttiradi. Forobiy yirik faylasuf, tilshunos, mantiqshunos, riyozatchigina emas, shu bilan birga jamiyatshunos, filolog, tibbiyotchi, ruhshunos, musiqa ilmining nazariyotchisi va amaliyotchisi hamdir. Forobiy «Falsafani o’rganishda nimalarni bilish kerak», «Falsafiy savollar va ularga javoblar», «Mantiqqa kirish», «She’r san’ati», «Shoirlarning she’r yozish san’ati qonunlari haqida», «Ilmlarning kelib chiqishi to’g’risida», «Musiqa haqida so’z», «Ohanglar tasnifi haqida kitob», «Masalalar bulog’i», «Aql to’g’risida», «Inson a’zolari haqida risola», «Fozil odamlar shahri», «Davlat haqida» kabi va boshqa 360 dan ortiq xilma-xil qimmatli asarlar yozdi. Forobiy shug’ullangan har bir soha, u yozgan har bir asar o’rta asr, yangi davr va hozirgi zamon olimlari tahsini va e’tiboriga sazovor bo’lgan. Forobiy yozgan asarlar o’rta asr ilmining qariyb barcha sohalarini o’z ichiga qamrab olgan. Uning asarlarini shuning uchun ham o’z davrining ko’zgusi, qomusi deyish mumkin. Forobiy qadimgi yunon mutafakkirlari va tabiatshunoslari yirik asarlarining umumiy mazmuni va yo’nalishini ilmiy tahlil qilib maxsus asarlar yaratdi. Arastuning «Metafizika», «Ritorika», «Poetika», «Kategoriyalar», «Analitika», «Etika» va boshqa ko’plab asarlarini izohlab bergan.

Forobiy O’rta asr falsafasi rivojiga katta hissa qo’shdi, birinchi bo’lib o’z davridagi ilmlarni tasnif qildi, ya’ni turlarga bo’ldi. O’zining ona tili turk tilidan tashqari fors, yunon, suriya, arab va boshqa tillarni mukammal bilgan. Sharqning mashhur tarixchi olimi Ibn Hallikon (1211 - 1282 yy.) fikricha, til bilishda hech kim Forobiy erishgan darajaga erisha olmagan. Uning so’zi bilan aytsak, Forobiy yetmishdan ortiq til bilgan. Forobiy o’z bilimi, ma’rifati, fikr doirasining kengligi, qomusiyligi, jahon fani taraqqiyotiga qo’shgan bebaho hissasi bilan shu darajada katta shuhratga erishdiki, oqibatda uni hayotligidanoq, Arastudan keyingi yirik mutafakkir, «Al-Muallim as-Soniy» — «Ikkinchi muallim», «Sharq Arastusi» nomlari bilan ulug’langan. Uyg’onish davrining mashhur faylasufi Forobiy xudoni «birinchi sabab», «birinchi mohiyat», deb izohlaydi. Forobiy barcha mavjudotni, olamni, birinchi sabab — xudodan keltirib chiqaradi. Uning ta’kidlashicha, dunyoning moddiy asosi tuproq, suv, havo, olov va osmondan iborat bo’lib, Forobiy ta’limoticha, osmon jismlari ham, yerdagi jismlar ham ana shu unsurlarning birikuvidan vujudga keladi. Forobiy, hamma narsaning umumiy jinsi olamdir, olamdan tashqari hech nima yo’qdir, deydi. Forobiy olamdagi har bir narsa materiya va shakldan iboratligiga, materiya va shakl biri ikkinchisiga sabab bo’lishi mumkin emasligi, aksincha, har ikkalasi o’zaro birlikda mavjudligi xususida ham o’z fikrini bayon etadi. Allomaning uqtirishicha, harakat materiyaning ob’ektiv xususiyati, moddiy olamdagi ziddiyat esa, harakatning manbaidir, olamdagi narsa va hodisalar to’xtovsiz harakat va o’zgarishda. Harakat, o’sish-o’zgarishining sababi esa boshlang’ich moddiy unsurlarning turlicha qo’shilishidadir. Forobiyning bilish haqidagi fikrlari ham e’tiborga loyiq. Bilish masalasiga u inson mohiyatini tushuntirib berishning tarkibi sifatida qaraydi. Uningcha, inson taraqqiyot mahsuli bo’lib, u hayvonot olamidan farq qiladi, inson — bilish sub’ekti, tabiat esa uning ob’ekti deb biladi. Tabiatning odamdan tashqarida, unga bog’liq bo’lmagan holda mavjudligiga Forobiy shubha qilmaydi. Ob’ekt sub’ektga qadar mavjud bo’ladi. Seziluvchi narsa sezgilarga qadar mavjud

bo’lgani kabi bilinuvchi narsa bilishga qadar mavjuddir, deydi. «Ilm va san’atning fazilatlari» risolasida tabiatni bilishning cheksizligini, bilishning bilmaslikdan bilishga, sababiyatni bilishdan oqibatni bilishga qarab borishini ta’kidlaydi. Forobiy bilishda ikki bosqichni — hissiy va aqliy bilishni farqlaydi: hissiy bilishga borliqning tashqi xossalari haqida bilim berish manbai deb qaraydi. Shu bilan birga, u aqliy bilish hissiy bilishsiz vujudga kela olmasligini uqtiradi. Forobiy tomonidan ta’kidlanganidek, moddiy olam inson, uning sezgisi, aqldan oldin mavjud bo’lgan. Seziluvchi narsa, Forobiy fikricha, sezgilarga qadar mavjud bo’lganidek, bilinuvchi narsa ham unga oid bo’lgan bilimga qadar mavjuddir. Inson o’zini qurshab turgan moddiy olamni, materiyani sezgi a’zolari, aql-idroki orqali bila boradi. Inson va uning aqli moddiy olam rivojlanishining oliy mahsulidir. Forobiy asarlarida, insonning bilish, ruhiy qobiliyatlarini miya boshqaradi, yurak esa barcha a’zolarni hayot uchun zarur bo’lgan qon bilan ta’minlaydi, bu quvvatlardan birortasi ham materiyadan ajralgan holda yashay olmaydi, degan g’oya ilgari surilgan. Forobiy e’tiqodicha, narsalar bizdan, xislatlarimizdan tashqarida turib bizning sezgi a’zolarimizga ta’sir etadi, ta’sir etadigan narsalar esa sonsonoqsizdir. Inson o’zining aqlini, xayolini ishga soladi va shular vositasida bilmagan narsasini bilib oladi, ularga asoslanib bilish manbai bo’lgan olam va uning mohiyati haqida chuqurroq, atrofliroq bilim va ma’lumotga ega bo’ladi. Forobiy bilishda inson aqlining roliga katta baho bergan. Inson aql va tafakkur yordamida tabiatni, borliqni, materiyani, ijtimoiy hodisa va jarayonlar mohiyatini, ma’nosini biladi, deb hisoblagan. Forobiy ijtimoiy hayot, jamiyat masalasida ham muhim falsafiy fikrlarni o’rtaga tashlagan. U o’zining «Fozil odamlar shahri» kitobida har bir inson o’z tabiati bilan shunday tuzilganki, u yashash va oliy darajadagi yetuklikka erishmoq uchun ko’p narsalarga muhtoj bo’ladi, u bir o’zi bunday narsalarni qo’lga kirita olmaydi, ularga ega bo’lish uchun insonlar jamoasiga ehtiyoj tug’iladi, deydi.

Bunday jamoa a’zolarining faoliyati bir butun holda ularning har biriga yashash va yetuklikka erishuv uchun zarur bo’lgan narsalarni yetkazib beradi. Forobiy insonlarni o’zaro hamkorlikka chaqiradi, dunyoda yagona bir butun inson jamoasini tuzish haqida orzu qiladi. «Baxt-saodatga erishuv haqida» risolasida kamolotga bir kishining yolg’iz o’zi (birovning yoki ko’pchilikning yordamisiz) erishuvi mumkin emas. «Har bir inson o’z tabiati bilan shunday tuzilganki, - deydi Forobiy, - u yashash va oliy darajadagi yetuklikka erishmoq uchun ko’p narsalarga muhtoj bo’ladi, u bir o’zi bunday narsalarni qo’lga kirita olmaydi, ularga erishish uchun insonlar jamoasiga ehtiyoj tug’iladi... Shu sababli yashash uchun zarur bo’lgan, kishilarni bir-biriga yetkazib beruvchi va o’zaro yordamlashuvchi ko’p kishilarning birlashuvi orqaligina odam o’z tabiati bo’yicha intilgan yetuklikka erishuvi mumkin. Bunday jamoa a’zolarining faoliyati bir butun holda ularning har biriga yashash va yetuklikka erishuv uchun zarur bo’lgan narsalarni yetkazib beradi» 7 . Forobiy davlatni har tomonlama yetuk, o’zida eng yaxshi insoniy fazilatlarii jo qilgan kishilar yordamida idora etish zarurligini qayd etadi. Shuningdek, u har tomonlama yetuk aholini ilm-ma’rifatga olib boruvchi ideal jamoa haqidagi xayolotini olg’a suradi. «Fozil odamlar shahri» kitobida Forobiy davlatni boshqaruvchi Ollohdan boshqa hech kimga buysunmasligi kerak, u tabiatan o’n ikkita xislat-fazilatni o’zida birlashtirgan bo’lishi zarur, deydi va ularni birmabir sanab ko’rsatadi. Forobiyning «Fozil odamlar shahri» kitobidan keltirilgan yuqoridagi dono fikrlar hozirgi mustaqillik sharoitida yashab faoliyat ko’rsatayotgan shahar, tuman, viloyat rahbarlariga, olimlariga, ziyolilariga, kattayu-kichik barcha kishiga bevosita taaluqlidir. Forobiyning ilmiy-falsafiy ta’limoti insoniyatning mislsiz ma’naviy boyligi va madaniy-ma’naviy kamoloti yo’lidagi dasturi - amalidir. Insoniyat Abu Ali ibn Sino ni (980-1037 yy.) jahon fani va madaniyatining yirik arboblaridan biri sifatida biladi va e’zozlaydi. 7 Abu Nasr Forobiy. Fozil odamlar shahri.-T.:“Xalq merosi”, 1993.-186-bet.

Buyuk alloma bor-yo’g’i ellik yetti yil umr ko’rdi, bu umrdan o’n sakkiz yili ilm tahsiliga sarf bo’ldi. Umrning ko’p vaqti zindonda, talon-taroj bo’lish va o’lim xavfi ostida o’tdi. Ammo shu yillar davomida benihoya ko’p ilmiy ishlar yozdi. Ibn Sinoning to’rt yuzdan ortiq asarlari ilm-fanning barcha sohalariga talluqlidir. Shundan 242 tasi bizga yetib kelgan. Alloma asarlaridan 80 tasi falsafa, ilohiyot, tasavvufga, 43 tasi tabobat, 19 tasi mantiq, 26 tasi esa ruhshunoslikka bag’ishlangan. Ibn Sino o’z asarlari bilan O’rta Osiyo xalqlari madaniyatini dunyo madaniyatining oldingi qatoriga olib chiqdi. Shuning uchun ham uni «Shayxurrais» — «Olim boshlig’i» deb atalishi bejiz emas. Olimning asosiy falsafiy asarlari «Kitob at shifo» («Davolash kitobi»), «Donishnoma», «Najot», «Kitob ul insof» («Adolat kitobi), «Kitob al-qonun fit tib», («Tib qonunlari» kitobi)dan iborat. Ibn Sinoning «Donishnoma» nomli falsafiy kitobi besh xil ilmni — mantiq, tibbiyot, ilmi hay’at (astronomiya), musiqa, ilohiyotni o’z ichiga oladi. Ibn Sino o’tmishdoshlari va zamondoshlari singari xudoni e’tirof etadi, uni borliqning birinchi sababi va manbai deb tushunadi. Ibn Sinoning aytishicha, falsafa borliq haqidagi fandir. Borliq esa abadiydir, u shaklini o’zgartirish, ko’rinishdan ikkinchi ko’rinishga o’tishi mumkin, lekin uning o’zi, materiya yo’qolmaydi. Materiya doimo vujudga kelishi mumkin bo’lgan narsalardan oldin mavjud bo’lib, bu narsalar ularni tashkil etuvchi materiyaga muhtojdir deb ko’rsatadi. Ibn Sino jismlar to’rt unsurdan tashkil topgan, deydi. Bu to’rt unsur — havo, suv, olov, tuproq — o’zaro bog’liq, bir-biriga ta’sir etadi. Shundan u yoki bu narsa paydo bo’ladi yoki yo’qoladi. Lekin ularning asosi — to’rt unsur o’zgarmaydi, yo’qolib ketmaydi. Ibn Sino to’rt unsurdan ikkitasi yengil va ikkitasi og’ir, deydi. yengillari olov va havodan iborat bo’lsa, og’ir-suv va yer — tuproqdir. yer oddiy jism bo’lib,

uning tabiiy o’rni hamma jismlarning o’rtasidir. yerning tabiati sovuq va quruqdir. Suv oddiy bir jism bo’lib, tabiiy o’rni bilan, yer va havo o’z tabiiy o’rinlarida, bo’lganlarida yerni o’raydi va havoga o’ralib turadi. Suv sovuq va ho’ldir. Suv tashqi ta’sirlar tufayli zarralanib tarqalishi, birikishi, turli shakllarga kira olishi mumkin. Oddiy bir jism bo’lgan havo, - olimning ta’kidlashicha, - tabiatiga ko’ra, issiq va ho’ldir. Uning o’rni suvning usti, olovning tagidir. Ibn Sino hamma narsaning mohiyatini materiya tashkil etadi, materiya turlituman shakllarda namoyon bo’ladi, degan falsafiy qarashni rivojlantiradi. Jism materiyasiz bo’lmaganidek, materiya ham shaklsiz bo’lmaydi. Demak, jism va uning shakli bir-biridan ajralmas bo’lganidek, materiya va shakl ham o’zaro ajralmasdir. Materiya harakat, fazo, zamon bilan bog’liqdir. «Har bir narsani bilish, - deydi alloma, - u narsalarning sabablari bo’lsa, shu sabablarni bilish orqali hosil bo’ladi va tugallanadi. Shuning uchun tibbiyotda sog’liq va kasallikning sabablarini bilish kerak bo’ladi. Sog’liq, kasallik va ularning sabablari goho ochiq, goho maxfiy bo’lib, unga his bilan emas, balki belgilarga asoslanib fikr yuritish bilan yetishiladi” 8 . Ibn Sino inson bilimlari olamni bilish asosida paydo bo’ladi va rivojlanadi, deydi. Shu bilan birga u hissiy bilish inson bilimi rivojlanishining dastlabki bosqichi bo’lib unda narsalarning sirtqi, tashqi tomonlari aniqlanishini ta’kidlagandi. Narsalarning ichki tomonlarini, mohiyatini bilib olishda inson aqli va tafakkuriga alohida ahamiyat berdi. Uning ta’limoticha, aql-faol ijodiy kuch va bilish qurolidir. U, aql ikki turlidir — o’zi bilan birinchi sabab orasida hech qanday vosita bo’lmagan aql va o’zi bilan birinchi sabab orasida biror vosita bo’lgan aql, deb yozgan edi. Abu Ali ibn Sino inson aqlining har tomonlama rivojlanishiga, tabiat sirlari va haqiqatni bilish mumkinligiga qattiq ishongan edi. Shuning uchun ham olim odamlarni bir-biri bilan do’st-inoq bo’lib yashashga chaqiradi. Odamlar sofdil, samimiy do’st bo’lib yashasa, bir yoqadan bosh chiqarsa har qanday mushqul ish oson bo’lishiga qattiq ishondi. “...bu benazir allomaning butun ilmiy faoliyati,- deb 8 Abu Ali ibn Sino. Tib qonunlari. 1-kitob. - T.:“Fan”, 1992. -12-bet.

yozadi O’zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti I.A.Karimov, - dunyo taraqqiyotini insonparvarlik ruhida, ya’ni, ma’naviy negizda rivojlantirishga ulkan ta’sir o’tkazdi, deb aytishga barcha asoslar bor” 9 . Buyuk mutafakkir «Qush risolasi»da, baxt o’z do’stlaring yoningda yashagan, sen har kuni ko’rishib turadigan, birga ishlaydigan va o’z vaqtini xushchaqchaq o’tkazib turadigan do’stlaring bilan birga yashaydigan joydadir, deb ta’kidlaydi. Xorazmlik olim Abu Rayxon Beruniy (973-1048 yy.) nafaqat O’rta Osiyo va umuman Sharqda, balki jahon fani va madaniyati tarixida ham eng ulug’ va buyuk mutafakkirlaridan hisoblanadi. Beruniy — ilmiy merosi boy, ilmiy faoliyati ko’p qirrali qomusiy olimdir. Beruniy 160 ga yakin asar yozgan. Uning asarlari astronomiya, matematika, geografiya va geodeziyaga, kartografiyaga, ob-havo masalalariga, fizika, dorishunoslik, tarix va etnografiya, falsafa, din, ritorika va musiqa, adabiyotga, ya’ni ilmning deyarli barcha sohalariga bag’ishlangan. Beruniyning «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar», ''Hindiston», «Minerologiya», «Geodeziya», «Qonuni Mas’udiy» kabi yirik asarlari shular jumlasidandir. Beruniy tabiat, unda cheksiz ravishda ro’y berib turadigan tabiiy hodisalar, jarayonlar xususida muhim ilmiy-falsafiy g’oyalarni ilgari suradi. Olamda bo’lib turadigan o’zgarishlar, ya’ni tuzilish va buzilishlarning, paydo bo’lish va yo’qolishlarning o’ziga xos sabablari borligi haqida tabiiy-ilmiy va falsafiy mulohazalarni maydonga tashlaydi. Tabiiy jarayonlarda bo’ladigan imkoniyat va voqelik, mohiyat va hodisa, sabab va oqibat, shuningdek, irsiyat va o’zgaruvchanlik masalalariga katta e’tibor beradi. Odamlarning rang, surat, fe’latvori va axloqda turlicha bo’lishlarining asosiy sababi, olimning ta’kidlashicha, faqat nasl-nasablarining turlichaligida emas, balki tabiiy-iqlimiy muhitlarning — tuproq, suv, havo va joylarning turlichaligida hamdir. 9 Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch.-T.:“Ma’naviyat”, 2008.- 41-bet.

Borliqning abadiyligi, uni doimiy ravishda o’zgarib turishi haqida ham Beruniy o’z fikrini mukammal bayon etadi. «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» asarida, “Olam azaliy... falak cheksiz bo’shliqqa joylashgan», — deydi. Allomaning fikricha, yer, tabiat azaldan hozirgi holatida bo’lgan emas, bundan keyin ham shunday holatda qolmaydi. Uzoq, yillar mobaynida, tadrijiy o’zgarishlar tufayli yerimizning tashki qiyofasi, hayvonot dunyosi, nabototi, obhavosi, iqlimi bir necha bor o’zgardi, daryolarning oqish yo’llari, oldingidan boshqacha bo’lib qoldi, quruqlikda bir vaqtlar bo’lmagan ko’llar, dengizlar hosil bo’ldi, ba’zilari esa yo’q bo’lib ketdi, tog’lar yemirildi. Ana shu tabiiy sabablar tufayli o’sha joylardagi sharoitlar o’zgarib ketdi. Beruniy yerdagi iqlimning, mavsumlarning o’zgarib turishi Quyoshning harakatiga bog’liq ekanligiga ham e’tibor bergan. «Astronomiya kaliti» asarida Beruniy yerning aylanmasligi haqidagi eskicha tasavvurlarga shubha qilib, yer aylanadi, uning harakati qonuniy ravishda va astronomik hodisalarga muvofiqdir, deydi. Mutafakkirning «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» asarida nur va zamon, nurning tezligi, nur harakati va tovush harakati, nur va issiqlik, nur va qorong’ulik, Oy nuri va Quyosh nuri singari masalalar ham bayon etilgan. Beruniy materiya doimo o’zgarib, harakat qilib, yangilanib, turli shaklga kirib turishi, moddiy narsalar va ularning harakati abadiy ekanligini alohida qayd qiladi. Uning fikricha, olamda narsalar va hodisalar doimo rivojlanib va o’zgarib turadi. Beruniy koinotda yerdan, bizning sayyoramizdan tashqari yana boshqa dunyolar mavjudligi to’g’risidagi hamda harakat ziddiyatga asoslanishi haqidagi ilmiy farazlarini ham ilgari suradi. Uningcha, tabiatda ma’lum qonuniyat bor, tabiat hodisalarni o’sha qonuniyatlarga, tabiatning o’ziga asoslanib izohlash, tushunish kerak.

Buyuk mutafakkirning dunyoni bilish mumkinligini, uning o’ziga xos xususiyatlari, tabiatni bilishning tajriba usullari haqidagi falsafiy ta’limoti ham juda katta ilmiy-amaliy ahamiyatiga ega. Beruniy ta’limotiga ko’ra, tabiatni bilish jarayoni sezgilaridan boshlanib tafakkurga ko’tariladi ; ma’lum narsalardan noma’lum narsalar va hodisalarni bilishga tomon rivojlanib boradi. Bilish jarayonida hissiy bilish — sezgi, idrok, xotira kabilarga Beruniy katta e’tibor beradi va ularsiz tabiat hodisalari haqida tasavvur hosil qilish mumkin emasligini ta’kidlaydi. Bilish jarayonida kuzatish, taqqoslash muhim ahamiyat kasb etishini, bu masalada inson xotirasining ahamiyati kattaligini Beruniy bir necha bor qayd etgan. Uning ta’kidlashicha, xotirasi yaxshi odam hamma narsalarni yaxshiroq, tezroq va oson eslab qoladi. Beruniy tarixiy hodisa va jarayonlarni bilishda inson yolg’on-yashiqlarga, noto’g’ri ma’lumotlarga, yuzaki xabarlarga asoslanmasligi, masalalarni har taraflama, mukammal qilish, o’rganish zarurligini aytib o’tgan. «Hindiston» nomli asarining muqaddimasida bu haqida quyidagilarni ta’kidlagan: «Xabar ko’z bilan ko’rgandek bo’lmaydi, degan kishining so’zi juda to’g’ridir. Chunki ko’rish ko’ringan narsaning o’zi bor paytda va o’z joyida turganida qarovchi ko’zining uni uchratishdan iboratdir. Xabarga yolg’on-yashiriqlar qo’shilmaganda, u ko’rishga nisbatan ortiqroq o’rinda turgan bo’lar edi. Chunki ko’rish va qarash vaqti narsa bor vaqtning bir bo’lagi bilan cheklanadi... Yozish xabar turlarining biri bo’lib, uni boshqa turlardan ko’ra sharafliroq sanash mumkin, qalamning abadiy izlari bo’lmaganda, xalqlarning xabarlarini qanday bilar edik» 10 . Beruniyning jamiyat, uning istiqboli, kelajak sari rivojlanib borishida mehnatning, ilm-fan, madaniyat va ma’naviyat, inson omillarining roli va ahamiyati borasida bildirgan fikr-mulohazalari ham bebahodir. Faylasuf olim inson o’zidan boshqalarning ham baxt-saodatini o’ylashi zarurligi haqida gapirib «Mineralogiya» asarida bunday degan: «Insonning qadr-qimmati o’z vazifasini a’lo darajada bajarishdan iborat. Shuning uchun ham insonning eng 10 Abu Rayhon Beruniy. Tanlangan asarlar. –T.:“Fan”, 1965.-25-bet.

asosiy vazifasi va o’rni mehnat bilan belgilanadi. Inson o’z xohishiga mehnat bilan erishadi» . Beruniy jamiyat taraqqiyotini fan taraqqiyotida ko’radi, ilm diniy va hududiy chegaralarga qaramay, inson va insoniyatga, mamlakat xalqlariga xizmat qilishi kerak, deb hisoblaydi. «Mening butun fikri-yodim, qalbim, bilimlarni targ’ib qilishga qaratilgan, chunki men bilim orttirish lazzatidan baxramand bo’ldim, buni men o’zim uchun katta baxt deb hisoblayman”, — deb yozgan edi olim. X1V-XV asrlarda O’rta Osiyoda yuzaga kelgan Uyg’onish davri soxibqiron Amir Temur ning (1336-1405 yy.) hayoti va faoliyati bilan bevosita bog’liqdir. Uning Movarounnahrda markaziy hokimiyatni qo’lga kiritish, feodal tarqoqlikka barham berish, markazlashgan davlat tuzishdagi xizmatlari O’rta Osiyo xalqlari tarixidagi dunyo ahamiyatiga ega bo’lgan voqeadir. Amir Temur katta imperiya barpo etdi. U davlatni mustahkamlashda savdogarlarga, hunarmandlarga, shayxlarga tayandi, ilm-fan, adabiyot, san’at taraqqiyoti uchun qulay sharoitlar yaratdi, xorijiy mamlakatlardan olimu fuzalolarni, ilohiyotchilarni, san’at namoyondalarini Samarqandga olib keldi. Natijada me’morchilik, rassomchilik, naqqoshlik, madaniyat, ilm-fan taraqqiyoti yuksak chuqqilarga ko’tarildi 11 . Temuriylar sulolasining nomi nafaqat Sharq, musulmon olamidagina emas, balki G’arbdagi xristian dunyosida ham bir necha asrlar mobaynida yod etilib va e’zozlanib kelingan. Ana shunday buyuk zotlardan biri sohibqiron Amir Temurning suyukli nabirasi, Shoxruh Mirzoning o’g’li — Muhammad Tarag’ay — Mirzo Ulug’bekdir (1394-1449 yy.). Hazrat Alisher Navoiy ta’birlari bilan aytadigan bo’lsak, Amir Temur naslidan chiqqan Ulug’bekdek sultonni olam hali ko’rgan emas. Jahonda Ulug’bek nomi bilan shuhrat qozongan Muhammad Tarag’ay 1394 yil 22 martda tug’ildi. Bobosi Amir Temurning katta xotini Saroymulk-Bibixonim tarbiyasini olib ulug’aydi. Amir Temur unga alohida e’tibor bilan qaragan. Saroyda bo’ladigan 11 Temur tuzuklari.-T.:“G’ofur G’ulom nomidagi nashriyot-matbaa birlashmasi”,1991.-144 -bet.

maslahatlar, olimlar bilan bo’ladigan uchrashuvlar va suhbatlarda, chet ellardan kelganlarni qabul qilish, shuningdek, harbiy mashq va yurishlarda Ulug’bek ishtirok etgan. Amir Temur o’z nabirasi Ulug’bekni qilichboz sarkarda emas, balki buyuk olim bo’lib yetishishini orzu qilgan va shu yo’lda unga rahnamolik qilgan. Mirzo Ulug’bek yoshlik paytlaridanoq qaerda bo’lmasin, olimlar, shoirlar, san’atkorlar, diniy ulamolar, shayxlar, dunyoga taniqli allomalar davrasida bo’lgan, ilmiy bahslardan ma’naviy baxra olgan, ilxomlangan, ulardan ko’p narsa o’rgangan, asta-sekin ko’zi pishib, aqli teranlashib, fikran boyib, dunyoqarashi kengayib va chuqurlashib borgan. O’ta murakkab, alg’ov-dalg’ovli va ziddiyatli bir sharoitda yashagan va shakllangan Ulug’bek mamlakatning siyosiy va iqtisodiy hayotini boshqarish bilan bir qatorda ilmiy ishlar bilan ham shug’ullandi, olimlarga rahnamolik qildi, o’z ustida tinimsiz ishlab, o’tmish ilmiy bilim xazinalarini tinmay o’rgandi, mutolaa qildi, ilmiy-falsafiy tafakkurini muttasil kengaytirdi va chuqurlashtirdi. Ulug’bek Axmad Farg’oniy, Muso Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy, Abu Ali ibn Sino, Abu Rayhon Beruniy singari allomalarning falsafa, mantiq, tarix, matematika, astronomiya, tabiatshunoslik va fiqhga oid asarlarini katta qiziqish bilan o’rgandi. Yunon olimlaridan Aflotun, Arastu, Ptolomeyning klassik asarlari bilan tanishdi. Ilm-fan va madaniyatining, tarix va falsafaning Ulug’bek e’tiboridan chetda qoldirgan biron-bir sohasi qolmadi. O’tmish ajdodlardan, xususan, O’rta Osiyo qomusiy aql egalaridan qolgan madaniy meros, umuminsoniy mazmundagi ma’naviy qadriyatlar Ulug’bek ilmiyfalsafiy dunyoqarashi rivojida manba bo’lib xizmat qildi. Ulug’bekning bilimi va tafakkuri zamondoshlaridan bir necha bor o’zib ketgan edi. Ulug’bek boshqa ko’pgina hokimlardan farqli o’laroq, ham davlat arbobi, ham asl olim sifatida faoliyat ko’rsatdi, olimlikni arboblik, arboblikni olimlik bilan qo’shib olib bordi, ilmu amal yo’lini o’z faoliyatida birlashtirdi.

Davlat arbobi sifatida qurilish ishlarini haddan tashqari rivojlantirdi, poytaxtni me’morchilik san’ati bilan bezadi, ulkan binolar bilan obod qildi, o’zigacha boshlangan qurilishlarni nihoyasiga yetkazdi. Ulug’bek zamonida Samarqandda «Shoxizinda», “Guri Amir» maqbarasi singari yirik me’moriy ansambllari, Registonda katta xonaqo, bir qancha shifoxona, hammom va kutubxonalar qurildi. Hunarmandchilik ishlab chiqarishi, savdo rivojlandi. Uning farmoniga binoan 1420 yilda Buxoro va Samarkandda, 1432-1438 yillarda G’ijduvonda madrasalar qurildi. Mirzo Ulug’bek hukmronligi davrida adabiyot, san’at, tarix, falsafa, tibbiyot, she’riyat bilan bir qatorda matematika, astronomiya singari aniq fanlar ham tez rivojlandi. O’zi allomai jahon hisoblangan Mirzo Ulug’bek fan va madaniyat taraqqiyotiga alohida ahamiyat berib, atrofiga o’z zamonasining eng buyuk olimlarini to’plab, ular bilan yaqin ilmiy muloqotda bo’lib, ilmiy yo’nalish va yo’l- yo’riqlar berib turdi. Ulug’bek davrida «Zubdat tavorix» («Salnomalar qaymog’i») nomli ajoyib asar yozgan tarixchi Lutfulla Hofizi Abru (1431 yilda vafot etgan), «At-tarifati Jurjoniy» nomli falsafiy risola muallifi Ali ibn Muhammad Jurjoniy (vafoti 1413 yil), mashhur tibbiyot olimi Mavlono Nafis, lirik shoirlardan Sirojiddin Bastoyi Samarqandiy (1412 yilda vafot etgan), Xayoliy Buxoriy (1449 yilda vafot etgan), 1409-1410 yillarda yozilgan «Yusuf va Zulayxo» dostoni muallifi Badaxshiy Durbek, qasida janrida ijod qilgan Sakkokiy (1465 yoki 1468 yilda vafot etgan) va boshqa ko’plab taniqli olim va san’atkorlar yashab ijod etishgan. Matematika va astronomiya ilmida g’oyat bilimli bo’lgan, «Aflotuni zamon» tahallusiga sazovor bo’lgan Saloxidddin Muso Qozizoda Rumiy, taniqli matematik va astronom G’iyosiddin Jamshid ibn Mas’ud, uning o’g’li Mansur Koshiy, o’z davrining «Ptolomeyi» deb nom olgan Ali Qushchi, Miram Chalabiy singari yirik olimlar ham Ulug’bekning ilmiy rahbarligi ostida samarali ilmiy tadqiqot ishlarini olib borganlar.

Ulug’bek fan va madaniyatda, ayniqsa, matematika va astronomiya ilmida mavjud bo’lgan imkoniyatlarni, ilmning hamma sohalari bo’yicha o’ta qobiliyatli va iste’dodli olimlarning borligini e’tiborga olib yangi maktab — ilmi tafakkur markazini yaratishga qaror qildi. Ana shu maqsadda, aytib o’tilganidek, ko’plab madrasalar qurildi. Qurilgan madrasalar ichida eng muhtashami va mashhuri - Samarkand madrasasidir. 1420 yilda Madrasa ochilgan kuni birinchi bo’lib ma’ruzani Mavlono Shamsiddin Muhammad Havofiy mudarris sifatida o’qigan. Muhammad Havofiyning olimlardan 90 kishi ishtirokida o’qigan ma’ruzasini o’ta chuqur ma’noli, juda murakkab, ilm-fanning barcha sohalarini qamrab olganligi hamda muammoli tarzda bo’lganligi sababli uning nozik qirralarini Ulug’bek bilan Qozizoda Rumiydan boshqa hech kim tushunmagan. Zamonasining dorilfununi hisoblangan Samarkand madrasasi hamda boshqa madrasalarda Kur’on, hadis, tafsir, fiqx (din va shariat qonun-qoidalari) bilan bir qatorda riyozat, handasa (geometriya), ilmi xay’at (astronomiya), tibbiyot, tarix, geografiya, ilmi aruz (poetika), arab tili va uning morfologiyasi kabi dunyoviy ilmlar ham o’qitilgan. Madrasa o’z davrining yirik ilmiy markaziga aylangan. Ulug’bek yirik olimlar va ko’pchilik shogirdlari bilan birga muntazam ilmiy ishlar olib borgan. Ulug’bek 1424-1428 yillarda Samarqand yaqinidagi Obirahmat anhori yonida rasadxona qurdirdi. Olimlarning e’tiroflaricha, Samarqandda barpo etilgan Ulug’bek rasadxonasiga o’zining jihozi, ilmiy yutuqlari bilan tenglasha oladigan rasadxona na undan oldin, na undan keyin ham yaratilgan emas. U aholi o’rtasida «Naqshi jahon» degan nom bilan shuhrat qozongan. Rasadxonada olib borilgan kuzatish va tadqiqotlar tufayli 1018 qo’zg’almas yulduzlarning o’rni va holati aniqlanib, ularning astronomik jadvallari tuzilgan. Ulug’bekning astronomik jadvali va uning rahbarligida bino qilingan rasadxona o’sha davr astronomiya fani yutuqlarining cho’qqisi bo’lib, fan taraqqiyotida chuqur iz qoldirdi.

Qomusiy bilim egasi bo’lgan Mirzo Ulug’bek riyozat, falakiyot, musiqashunoslik, fiqh, tarix ilmlari sohasida ijod qilgan. Mirzo Ulug’bek hazratlari «Bir darajaning sinusini, aniqlash haqida risola», «Risoladar ilmi musiqa», «Risolai Ulug’bek» nomli asaridan tashqari «Tarixi arba’ ulus» degan yirik tarixiy kitobning ham muallifidir. Ulug’bek nomini butun dunyoga yoygan, unga shon-shuhrat keltirgan bebaho asar «Ziji jadidi Ko’ragoniy»dir. Bu asar Ulug’bekning yigirma yil davomida olib borilgan astronomik kuzatishlarining natijasi bo’lib, uning asosiy qismi yulduzlar jadvalidan iboratdir. Ulug’bek o’limidan keyin ikki yuz yil davomida bu jadval o’zining aniqligi va ilmiyligi bilan tengi yo’q hisoblanib kelingan. Bu haqda so’z yuritar ekanmiz, beixtiyor 1996 yili Parijda YUNESKOning o’sha paytdagi Bosh kotibi Federiko Mayor janoblari Ulug’bekning ilmiy merosini yuksak baholab, uning yulduzlar harakatiga oid hisob-kitoblari bugungi kunda kompyuter yordamida tekshirib ko’rilganda atigi bir necha daqiqaga farq qilishi aniqlanganligini aytdi 12 . Mirzo Ulug’bek hayoti, amaliy faoliyati ilm-fan taraqqiyotiga bag’ishlangan edi. U ilm yordamida kelajakni oldindan ko’rdi. Ulug’bekning astronomiya va boshqa fanlar sohasidagi kashfiyotlari va ilmiy ta’limotlari insoniyatning keyingi ilmiy tafakkuri rivojiga favqulodda muhim zamin tayyorlab berdi. «Mirzo Ulug’bekning, - degan edi I.A.Karimov, - umumbashariy qadriyatlarga qo’shgan hissasi beqiyos bo’lib, u bugungi kunda ham hayotimizda ulkan ahamiyat kasb etmoqda va O’zbekistonning xalqaro obro’sini oshirish yo’lida katta xizmat qilmoqda» 13 . Jahon madaniyati tarixida o’chmas iz qoldirgan buyuk mutafakkirlar orasida fahrli o’rin sohibi Alisher Navoiy (1441-1501 yy.)dir. Turkiy zabon shoir, olim va mutafakkir Alisher Navoiyning ilmiy dunyoqarashi, falsafiy ta’limoti u yashagan va ijod etgan ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy, madaniy-ma’naviy muhit va sharoitlar ta’sirida shakllanadi va rivojlanadi. 12 Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat - yengilmas kuch.-T.:“Ma’naviyat”, 2008. -46-47-betlar. 13 Karimov I.A. Istiqlol va ma’naviyat. –T.:“O’zbekiston”, 1994. -98-bet.

“Agar bu ulug’ zotni avliyo desak,- deb yozadi I.Karimov, - u avliyolarning avliyosi, mutafakkir desak, mutafakkirlarning mutafakkiri, shoir desak, shoirlarning sultonidir” 14 . Navoiy butun olam, borliq, koinot xudo tomonidan yaratilganini e’tirof etadi. Butun dunyo, shu jumladan, tabiat va jamiyat ham, allomaning fikricha, Ollohning namoyon bo’lishi, zuxr etilishidir. Uning bu fikri tasavvuf falsafasidagi, xudo butun mavjudotning, borliqning yaratuvchisi, qolgan hamma narsa, jumladan inson ham uning zarralaridir, degan qoidaga to’la asoslangandir. Tasavvuf falsafasi qoidasiga ko’ra, inson xudo tomonidan yaratilgan bo’lib, boshqa ma’lumotlardan farqli o’laroq ilohiy aqlga egadir. Olamning yaratilishidan bosh maqsad, olimning ta’kidlashicha, insondir. Inson butun borliqning ko’rki va sharofatidir. Olam ko’rki bo’lgan inson vujudi tabiatdagi boshqa narsalardan o’tgan, suvdan, havodan, tuproqdan tashkil topgandir. Navoiyning ta’kidlashicha, insonda his, ruh, aql bordirki, uning bu - ruhiy hayoti o’sha to’rt unsurdan tarkib topgan jism a’zolari tomonidan harakatga keltirib turiladi. Jon va ruhni tana va jismdan ajratib bo’lmaydi, ular o’zaro bir bo’lganliklari uchun tirikdir. Alisher Navoiy insonga biologik hodisa sifatida emas, balki ijtimoiy mavjudot tariqasida qaraydi va baho beradi. Ijtimoiy mavjudot hisoblangan insonning xulq-atvori, dunyoqarashi, odob-axloqi, ma’naviy qiyofasi, ijtimoiy muhitga bog’liq. Inson ijtimoiy muhit hosili sifatida shakllanib, kamolotga erisha boradi. Alisher Navoiy asarlari markazida turgan belgilovchi va yo’naltiruvchi bosh masala — inson, xalq, Vatan, uning gullab-yashashi, istiqboli haqidagi muammolardir. Navoiy inson va uning taqdiri, xalq va uning manfaatlari yo’lida g’amxo’rlik qiladigan kishilarni ulug’laydi. Alisher Navoiy insonni butun koinotning markaziy siymosi, butun mavjudotning toji, deb biladi. Butun mavjudotning toji, oliy nuqtasi bo’lgan 14 Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat - yengilmas kuch.-T.:“Ma’naviyat”, 2008. -47-bet.

insonni bezaydigan go’zal xislat va fazilatlar sifatida odob-axloqi, kamtar, muruvvatli, rostguy, mehnatsevar, saxiy bo’lishini alohida ta’kidlaydi. Navoiy mehnatsevarlikni tekinxo’rlikka qarshi qo’yadi, tekinxo’rlikdan nafratlanadi. Alisher Navoiy bilishning mazmun va mohiyati, asosiy bosqichlari, o’ziga xos xususiyatlari va murakkabliklari borasida ham o’zining fikrlarini bayon etgan. Navoiy inson o’zining beshta sezgi a’zolari orqali tashqi moddiy dunyo bilan aloqa bog’laydi va u to’g’rida aniq ma’lumotga ega bo’ladi, ularni miyasida tafakkur yordamida umumlashtiradi, qayta ishlaydi, so’ngra muayyan xulosa chiqaradi, deydi. Navoiyning asarlarida mazmun bilan shakl, ularning bir-biriga bo’lgan munosabati haqida ham qimmatbaho fikrlar bayon etilgan. Uning fikriga ko’ra, mazmun hech qachon shaklsiz bo’lmaydi. Shakl ma’no uchun xizmat qiladigan, uning muvaffaqiyatini, taqdirini hal etishda yaqindan ishtirok etadigan bamisoli libosdir. Navoiy shu tariqa mazmunni bir go’zalning tanasiga, shaklni esa kiygan kiyimga, libosiga, unga beriladigan bezakka qiyoslaydi. Alisher Navoiyning iqtisodiy omillar, mehnat va ishlab chiqarish, moddiy boyliklarni yaratish, fan va madaniyat, ta’lim-tarbiya, ijtimoiy adolat, odobaxloq haqida bayon etgan falsafiy fikrlari ham e’tiborga sazovordir. O’z davrining murakkab va ziddiyatli ijtimoiy-siyosiy hayotida muhim o’rin tutgan yirik siymolardan biri Zaxiriddin Muhammad Bobur (1483-1530 yy.)dir. Bobur juda murakkab hayot, kurash va ijodiy faoliyat yo’lini bosib o’tdi. Tarixiy sharoit tufayli o’z yurti Movarounnahrni tark etishga majbur bo’ldi. Bobur va boburiylarning tarixiy harakatlari tufayli Afg’oniston va Hindistonning siyosiy, iqtisodiy, madaniy hayotida katta o’zgarishlar ro’y berdi, ilm-fan, adabiyot va san’at yuksaldi, ravnaq topdi. Bobur har tomonlama keng va chuqur bilimga ega bo’lgan buyuk siymodir. Buyuk mutafakkir bobomizning asarlari, lirik she’rlari va ruboiylarida inson uchun Vatandan aziz, Vatandek muqaddas, Vatandek oliy ne’mat yo’qligi, odam uchun neki muqaddas bo’lsa, barchasi Vatan bilan bog’liqligi aytib o’tiladi.

Boburni dunyoga tanitgan muhim asari «Boburnoma»dir. U qomusiy asardir. Unda murakkab ijtimoiy-tarixiy voqealar bilan birga ilm-fan, madaniyat va ma’naviyatning, xalq ommasi hayotining turli sohalariga taalluqli juda qimmatli falsafiy fikr-mulohazalar, hayotiy tafsilotlar, ma’lumotlar berilgan. IX-XV asrlarda islom ta’limoti rivojiga ulkan hissa qo’shgan Ismoil alBuxoriy, al-Marvaziy, ash-Shoshiy, as-Samarqandiy, Jamoliddin an-Nasafiy, Imom at-Termiziy, Xo’ja Ahmad Yassaviy, Abdulholiq G’ijduvoniy, Bahouddin Naqshband, Xo’ja Ahror Vali singari buyuk allomalar ijod etdilar. Bular orasida Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy (810-870 yy.) yoshlik davrlaridayoq aql-idrokli, o’tkir zehnli va kuchli xotiraga ega bo’lib, barcha ilohiy va dunyoviy bilimlarni chuqur o’rganishga kirishganlar. U buyuk zot o’zlarining asosiy e’tiborlarini hadis ilmini zo’r ishtiyoq va hafsala bilan o’rganishga qaratadilar. Ismoil Buxoriy islom diniga oid yigirmadan ortiq asar yozganlar. Ul zoti sharifning «Al-Jomi’ as-sahih» («Ishonarli to’plam») deb nomlangan to’rt jilddan iborat hadislar to’plami Sharqda qariyb o’n ikki asr davomida Islom ta’limotida Qur’oni Karimdan keyin asosiy manba sifatida yuqori baholanib kelinmoqda. Sharq ilk uyg’onish davrining Ahmad Yugnakiy, Yusuf Xos Hojib, Mahmud Qashg’ariy singari zabardast mutafakkirlarining «Hibatul haqoyiq», «Qutadg’u bilig», «Devonu lug’otit turk» nomli mashhur adabiy-falsafiy asarlarida dunyoning turlanib-tuslanib, bir ko’rinishdan ikkinchi ko’rinishga o’tib turishi, yangining eskirishi, vaqti kelib inkor etilishi, tabiat kabi jamiyat ham o’tmishdan kelajakka tomon yuksalib borishi singari falsafiy masalalar o’zining chuqur ilmiy ifodasini topgan. Shuningdek, ularning falsafiy ta’limotlarida manmanlik, kibru-havo, mol-dunyoga hirs qo’yish, baxillik, ochko’zlik, tekinxo’rlik, yalqovlik qoralangan, saxovat, ijtimoiy adolat ulug’langan, saxiylik, baxillikka qarama-qarshi qo’yilgan. O’rta Osiyoda falsafiy va ijtimoiy-siyosiy qarashlar taraqqiyotida beqiyos katta o’rin tutgan mutafakkirlardan biri Mirzo Abdulqodir Bedil dir (1644-1721

yy.). O’z davrining atoqli faylasufi va shoiri hisoblangan Bedil O’rta Osiyo xalqlari madaniyati va falsafasi rivojiga ulkan hissa qo’shgan buyuk alloma sifatida yuksak ehtiromga sazovor bo’ldi. Bedil adabiyot va falsafa sohasida o’zidan qimmatbaho ilmiy meros qoldirdi. Mirzo Bedil falsafiy fikri negizini ob’ektiv olam mavjudligini e’tirof etish tashkil etadi. Uning ta’limotiga ko’ra, tabiat abadiy, undagi narsa va hodisalar o’zaro bog’liq hamda dunyo hamisha o’zgarish, rivojlanish holatida turadi. U o’zining «Chor unsur» («To’rt unsur») kitobida tabiat abadiy haqiqatdir, ya’ni abadiy bordir, uning navlari, shakllari, ko’rinishi xilma-xilliga ham o’zidandir. Bizlar — insonlar esa bu olamga kelib-ketuvchi, yo’q bo’luvchilarmiz, deydi. “Olam, - deb ta’kidlaydi Bedil, - sifat jihatdan ham, son jihatdan ham bir lahza bo’lsada bir holatda turmaydi. Bedil abadiy mavjud bo’lgan materiyani shakl bilan birgalikda olib qaraydi. Buni uning shakllarisiz materiya mazmuni ko’rinmaydi, materiya pardani ochmasa, shakllar ifodalanmaydi, materiya shakllar jihatida yashirindir, shakllar materiyada imkoniyat holatidadir”, degan so’zlardan bilib olishimiz mumkin. Bedilning tushuntirishicha, jism — narsalar tarkibida (mavjudot birligi) degan ta’limotda chuqur ifodalangan. Unda aytilishicha, modda bilan ruh, tan bilan jon bir-biriga bog’liq. Jismlar olamini ruhlarsiz tushunish ham to’g’ri emas. Tan quvvati tan salomatligidadir. Agar tan quvvatiga zarar yetsa, ruhning quvvati ham zarar ko’radi. Bedil inson o’z vaqtida ovqatlanib turmasa quvvatdan ketadi, mehnat qobiliyatini albatta yo’qotadi, - degan edi. U, o’z fikrini davom ettirib, tarki dunyo qilganlar, gadoylar o’zlarini azob-uqubat chekishga majbur qiladilar, o’z tanalarini murdaga aylantirib, bu dunyodagi hamma noz-ne’matlardan voz kechadilar, natijada ularning ruhlari so’nadi, bunday kishilar ko’z oldilarida parilar, jinlar gavdalanadi, natijada ular aqldan ozib, jinni bo’lib qoladilar, xuddi yog’i ozayib borib, birdan yalt etib, so’ngra o’chib qoluvchi sham singari o’ladilar, deb ogohlantirgandi.

Bedil nuqtai nazari bilan qaraganda, to’rt unsurning turli birikmalaridan noorganik dunyo paydo bo’lgan, keyin undan organik dunyo — o’simliklar, hayvonlar va odamzod vujudga kelgan. Bedilning tushuntirishicha, jism narsalar tarkibida zarrachalar o’zgarib turadi, natijada yangi narsalar kelib chiqadi, bu xayratga soluvchi sirli hodisa zaruriyat hukmi bilan bo’ladi, bu zaruriyat narsalarning o’zida va ularning o’zaro munosabatlarida mavjuddir. Yog’, pilik va olov birlashib, zaruriyat hukmi bilan yorug’lik beradi. Uzoq vaqt yashash va ovqatlanish natijasida hayvonlar qornida toshchalar to’planadi. Bu ham zaruriyat orqasidandir. Bedil «Irfon»da hamma mavjud narsalarning ilk zamini, barcha mavjudotlar ijodkori havodir, deb yozadi. Bedil havoni tabiatning o’zidan paydo bo’lishini, o’simliklar, hayvonlar, odamzod uchun suv, havo, yorug’lik zarurligini ta’kidlagan edi. Bedilning, dunyodagi har bir narsa va hodisa o’zidan boshqa narsalar bilan zaruriy aloqadorlikdadir, degan fikrlari ham muhim ahamiyatga ega. Bedilning ta’limoticha, inson sezgi organlariga tashqi olam ta’sir etadi, inson narsalar mohiyatini aql-zakovati yordamida bilib oladi. Omma bilish manbai ekanligini u har doim ta’kidlagan. Odam his qilish organlari yordamida (bilish) tashqi dunyo ta’sirini idrok qiladi, tafakkuri bilan esa buyumlarning mohiyatini bilib oladi. Inson atrofidagi narsa va hodisalarni, moddiy dunyoni fan yordami bilan biladi, degan g’oya Bedil falsafiy ta’limotining asosini tashkil etadi. U fanni rivojlantirish zarurligini yoqlab, umr shamlarini fan bilan yoritgan kimsaning umri boqiydir, deydi. Fanni ishlab chiqarish, hayot bilan bog’lab olib borish masalasiga ham Bedil katta e’tibor bergan edi. Amaliyot bilan, tajriba bilan bog’lab, olib borilmaydigan ilm-fan, faylasuf olimning fikricha, insonning qalbi, yuragiga yetib bormaydi. Bedil odamlarning olam sir-asrorlarini bilib olishda bilim hayotida ko’makdosh bo’lishini ta’kidlab, kimki, hayot shamin ilmga yoqdi, hayoti asrlar so’nmadi, degan edi. Uning so’zi bilan aytganda, ilm insoniyat gavharidir.

Mirzo Bedilning ijtimoiy-siyosiy qarashlari ham muhim ahamiyat kasb etadi. Bedil ijodiyotida insonga hurmat va ehtirom bilan qarash, uning kelajagini o’ylash ustuvorlik qiladi. O’zining asarlari va she’rlarida halol yeb, halol yashashga, ta’magirlik qilmaslikka da’vat etadi. U odamlarga qarata, mehnat qilib ter to’kib, rahmat buluti bo’lib tuproqqa yoqqil, deydi. Ish qilmasdan mukofot istash, uningcha uyatdir. Bedil dangasalik, yolg’onchilik, kekkayish, ochko’zlik, makr va xiyonatni tanqid qilib, kamtarlik, saxiylik, mehnatsevarlik, odob-axloq, iymon-e’tiqodga yuksak darajada qaraydi. Bu haqida uning “yaxshilardan begona bo’lmayman, ajralmayman desang, yomon so’zlovchilar, g’iybatchilar bilan oshnolik qilma, o’zingga to’g’ri bo’lsang, oynaning orqasiga boqma”, - degan falsafiy-axloqiy fikrlari hozirgi davr uchun katta ahamiyatga ega. 4. Tasavvuf falsafasi Tasavvuf X—XII asrlarda O’rta Osiyoda keng tarqalgan diniy, axloqiy, falsafiy ta’limotdir. Islom ta’limotida odamlarni xushyor bo’lishga, harom yo’llardan yurmaslikka, mehr-oqibatli, nomusli, oriyatli, iymon-e’tiqodli, odobaxloqli, diyonatli, madaniyatli-ma’rifatli bo’lishga, hayotda yaxshi iz qoldirishga da’vat etadigan umumbashariy qoidalar, g’oyalar, o’gitlar behisob. Ana shu ta’limotlar o’ziga xos tarzda tasavvuf falsafasida ham o’z ifodasini topgan. Tasavvuf - insonning kamolotga yetish, ilohiy xislatlarga yaqinlashish yo’lidir. Tasavvufning boshlanishi - ilm, o’rtasi - ish, oxiri - Ollohning berganidir. O’lkamizda tasavvufning paydo bo’lishi va yoyilishi juda ham uzoqdan boshlanadi. «Hujjatul islom» («Islomning hujjati») laqabini olgan musulmon kalom falsafasining yirik namoyondalaridan biri Muhammad G’azzoliy (1058- 1112 yy.) o’z asarlarida tasavvufni targ’ib qilgan. Imom G’azzoliyning asarlari, mana to’qqiz asrdirki, qo’ldan tushmay, qayta-qayta o’qilmoqda. Uning diniyfalsafiy g’oyalari Sharq mamlakatlarida, jumladan, O’rta Osiyoda g’oyat katta ta’sir ko’rsatadi.

Olimlarning aytishlaricha, tasavvuf oqimi Movarounnahrda XII asrning yirik olimlaridan biri Yusuf Hamadoniy maktabidan boshlangan. U Buxoro va Samarqandni dushman hujumidan himoya qilishda qatnashgan. Uning maktabidan turli tariqatlar paydo bo’lgan. Yusuf Hamadoniy o’z izdoshlarini mehnatga, kasb- hunar egallashga undagan. Uning ta’limoti kishining har bir nafasida ong, aql- idrok bo’lmog’i, bosgan har bir qadamida diqqat-e’tibor sezmog’i, o’z Vatani ishqi bilan band bo’lmog’i, ya’ni uni bilmog’i, xalq bilan aloqada bo’lib, birga hayot kechirmog’i kerak, degan g’oyadan iboratdir. Tasavvuf falsafasining negizida insonning ruhiy, ma’naviy, axloqiy kamolotiga yordam beruvchi g’oyalar ustunlik qiladi. Bu bejiz emas, albatta. Chunki insonning ruhini tarbiyalash, parvarish etish orqali uni go’zal xulq-atvorli, fazilatli qilib yetishtirish mumkin. Tasavvuf futuvvat bilan uzviy bog’liq. Futuvvat tasavvuf tariqatning bir bo’lagidir. Chunki, futuvvat asoslari bilan tasavvuf, tariqat g’oyalari o’zaro muvofiq, hamohangdir. Tasavvuf singari futuvvat ham Husayn Voiz Koshifiyning «Futuvvatnomai sultoniy yoxud javonmardlik tariqati» asarida aytilishicha, inson axloqini poklash, mehru - shafqat, himmat va mardlik ko’rsatishni, bor narsani hech kimdan qizg’anmaslikni, qalbni kibru - havo gina-qudrat, qasd - g’azabdan pokiza tutishni, hamma vaqt xalq xizmatida bo’lishni, barchaga muruvvat ko’rsatish va evaziga hech narsa talab qilmaslikni targ’ib etadi. Tasavvuf ham, futuvvat ham yaxshilik yo’lida jondan kechishga tayyor, fidoiy qalb egasi bo’lishga, do’stlarga naf yetkazish, do’stlarni dushman zararidan himoya etishga da’vat etadi. Ularning muhim talablari qatoriga yolg’on, bo’hton va behuda so’zlardan tilni tiyish, nojo’ya, nomaqbul so’zlardan, g’iybatdan quloqni berkitish, ko’rish nojoiz hisoblangan narsalardan ko’zni yumish, harom narsalardan qo’lni tortish ham kiradi. Man etilgan joylarga borish, haqorat va gunohga sabab bo’ladigan ishlarni qilish, harom ovqatlarni yeyish, zinoga yo’l qo’yish, oqibatini o’ylamasdan ish

tutish, boshqalardan o’zini ustun deb hisoblash, kamtarlikni unutib, manmanlik yo’liga kirib ketish tasavvuf singari futuvvatda ham qoralanadi. Xalq va beva-bechoralarga shafqat, muruvvat ko’rsatish, kishilar gunohidan kechish, qanchalik katta, ulug’ ish qilgan bo’lishiga qaramasdan hech qachon g’ururlanib ketmaslik ular har ikkalasining asosiy g’oyalaridan bo’lib hisoblanadi. Iymon-e’tiqod, aql, ilm, parxez, muruvvat, shafqat, shijoat, xayr- ehson, vafo, sabrtoqat, nafsni tiyish, oliyhimmatlik, sirni berkitish, rahmdillik, ota- ona hurmatini bajo keltirish, ustoz xizmatida bo’lish, hamsoya haqini ado etish va boshqa shunga o’xshashlar tasavvuf va futuvvat falsafasining shartlari jumlasiga kiradi. Tasavvuf va futuvvatning aytib o’tilgan ustunlari va shartlaridan tashqari man etadigan, ta’qiqlaydigan narsalari ham bor. Bular yaxshilarning orqasidan gapirish, birovlarni mazah qilish, gap tashish, ko’p kulish, va’daga xilof ish qilish, hasad qilish, zulm o’tkazish, aldash, odamlardan ayb qidirish, betga choparlik, yolg’on qasam ichish, ta’magarlik, xiyonat qilish, noto’g’ri guvohlik berishdan iboratdir. Ma’lumki, tasavvufda Olloh rahmatiga yetishning, inson ma’naviy kamolot yo’lining to’rt bosqichi mavjudligi tasdiq etiladi. Bular shariat, tariqat, shuningdek, ma’rifat va haqiqatdan iborat. Shariat — diniy qonun-qoidalar va marosimlarni, Qur’oni Karim va hadisi sharifdagi axloqiy, ilohiy ko’rsatmalarni puxta o’zlashtirish, aynan, izchil suratda bajarish, xudoga ibodat qilishdir. Shariat xudoni idrok bilan tanishni ko’zda tutadi. Shariat talablari, qoidalarini bajarmasdan tariqatga o’tish mumkin emas. Tariqat yer yuzidagi lazzatlardan voz kechib, nafsni tiyib, xilvatda yashab, faqat xudo haqida o’ylash, xayol surish, eslash, uni qalbdan sevishdir. Ma’rifat — hamma narsaning, butun borliqning asosi xudo ekanini bilish, aniqlash va shu tariqa xudoga yetish demakdir. Ma’rifatda olam, yulduzlar, Oy, Quyosh, odamlar, hayvonlar, qushlar, kaptarlar, boshqa jamiki narsalar xudoning zuxurotidan iborat,

odam Olloh quyoshning zarrasi deyiladi. Haqiqat — o’zini xudoning dargohiga erishgan, vasliga yetgan, xatto u bilan ko’shilib ketgan deb bilishdir. Tasavvufning oqimlari, asosiy yo’nalishlari nihoyatda ko’p va xilma-xil bo’lib, turli davrlarda dunyodagi ko’pchilik mamlakatlarda uning har xil yo’nalishlari paydo bo’lgan va yoyilgan. Bizning yurtimiz — Turon zaminida va musulmon Sharqida tasavvufning bir necha buyuk tariqati — ta’limotlari paydo bo’ldi. Bular XII asrda Turkistonda maydonga kelgan yassaviya va suxravardiya, XII asr oxirida Xorazmda vujudga kelgan kubroviya, XVI asrda Buxoroda yuzaga kelgan naqshbandiya va boshqa tariqatlardir. Xoja Ahmad Yassaviy (1041-1167 yy.) tasavvuf falsafasining yirik namoyondalaridan hisoblanadi 15 . Yassaviya tariqatining birinchi va asosiy fazilati — uning xalqchilligidir. Unda ham Olloh, ham inson madh etiladi. Yassaviy o’zining «Hikmat»larida insonni qadrlaydi, uni adolatsizlikdan, zulmdan himoya etishga chaqiradi. Buyuk mutafakkirning asosiy maqsadi odamlarni Ollohni tanishga, uning yaqini bo’lishga da’vat etish, insonni xudoning eng aziz bandasi sifatida e’zozlash, adolatsizlikni qoralash, bu dunyoning dog’larini insonga yuqtirmaslikdan iboratdir. Ahmad Yassaviy inson o’z azaliy pokligini saqlashi, gunoh orttirmasligi uchun nima ish qilishi kerak, degan savolga ham o’zicha javob beradi. Yassaviy inson o’zining azaliy pokligini saqlashi uchun bu dunyodan yuz o’girishi, umrini odamlardan uzoqda, yolg’izlikda, uzlatda toat-ibodat bilan o’tkazishi lozim, deb hisoblaydi. Buni u Ollohga yaqin bo’lishining, o’ziga foniy bo’lishi uchun shariat, tariqat, ma’rifat, haqiqat kabi u dunyoda saodat ta’minlashning shartlaridan biri deb biladi. Yassaviyning fikricha, insonning xudo vasliga yetishi, unda bosqinchilarni birma-bir bosib o’tishi, dunyodan, o’zligidan voz kechishi, o’zini xilvatga tortib, ham fikrini, ham zikrini xudoga berishi kerak. Agar odam jonini qiyin bo’lsada, ibodat qilish, nafsini o’ldirib qanoat qilishga odatlansa, ho’rlash va malomatlarga bardosh bersa, o’shanda xudoning diydoriga yetadi, deydi. 15 Qarang:Xoja Ahmad Yassaviy.-Chimkent, 1992. -11-bet.

Abdulholiq G’ijduvoniy Yassaviya tariqatining ko’zga ko’ringan vakillaridan biridir. U ustodi Xoja Yusuf Hamadoniy va birgalikda ta’lim olgan zamondoshi shayx Ahmad Yassaviyning ishini davom ettiribgina qolmay, ular yaratgan tariqatini mustaqil, yangi yuqori bosqichga ham ko’taradi. Buni uning farzandi uchun maxsus yozilgan «Vasiyatnoma»sida bayon etilgan falsafiy g’oyalardan ko’rish mumkin. «Vasiyatnoma»ning butun mazmuni, mohiyati odob- axloq masalalariga qaratilgandir. Tariqat ahdining bosh vazifasini Yassaviy Ollohga yaqinlashish uchun jamiyatdan uzoqlashishni, uning tashvishlaridan yuz o’girish, uzlatga ketish, tarki dunyo etish deb tayinlagan bo’lsa, Abdulholiq G’ijduvoniy «Vasiyatnoma»sida jamoatga mulozim bo’lish, jamiyatga xizmat etishni muqaddas vazifa - Ollohga yaqinlashishning muhim yo’li deb hisoblaydi. Shu bilan birga u odamlarni hadeb o’ldiravermasdan, Ollohga toat-ibodatni haddan tashqari oshirib yubora bermasdan mehnat qilish va halol yashashga da’vat etadi. Halol yegil va shubhadan parhez etgil, ya’ni halolligi shubhali ovqatdan qo’l tortgil, deydi. Bu dunyoda odamlar hayotida faol ishtirok etish, ularni himoya qilish, Abdulholiq G’ijduvoniy tomonidan ta’kidlanganidek, — Ollohga yaqinlashishning asosiy yo’lidir. Tasavvuf falsafasining yirik siymolaridan yana biri xorazmlik Najmiddin Kubro dir (1145-1221 yy.). U «Favoix al-jamol va favotix al-jalol» («Jamolining muattarlari va kamolotining egalari»), «Al-usul al-ashara» («O’nta qonun va qoidalar») nomli asar va risolalar yozgan. Najmiddin Kubroning vatanparvarlik, xalqparvarlik haqidagi falsafiy ta’limoti shunchaki quruq so’z, shior, g’oya bo’lib qolmasdan uning shaxsiy hayotida ham o’zining to’la tasdig’ini topgan. Yoshi yetmish oltiga chiqqan bo’lishiga qaramay Najmiddin Kubro Xorazm himoyasi uchun mug’ullarga qarshi jangga kiradi va shahid bo’ladi. Ular paytida u bir mo’g’ul askarining kokili (sochi)ni shunday mahkam ushlab oladiki, vafotidan keyin o’n kishi ham uning

qo’lidan kokilni ayirib ololmaydilar. Oxiri o’sha kokilni kesishib, qo’ldan ajratadilar. Tasavvuf falsafasi XIV asrda naqshbandiya ta’limotida yanada rivojlanadi. Bahouddin Naqshband asos solgan suluk naqshbandiya deb ataladi. Naqshband so’zi u buyuk zotning laqablari bo’lib, matoga gul — naqsh solishni bildiradi. Hazrat Bahouddin Naqshband kishilar hayotida go’shanishinlik, xilvatchilik — tarkidunyochilikda hayot kechirsin degan xulosa chiqarmaydi, balki shu dunyoda, tabiatda shod va hurram yashash kerak deydi. Bu narsa uning fikricha, xudoni, kelajakni unutib qo’yishga olib kelmasligi lozim. U jamiyatdan, insonlardan ajralgan holda yashash, yakkalikda kuch kechirish, xilvatxonalarda maskan qilib olib hayot kechirish inson uchun nomaqbul deb biladi, hurram hayot kechirishga da’vat etadi. Undan tashqari Bahouddin «kishi zoxirida odamlar bilan, botinadi (ichdan) esa xudo bilan bo’lishi kerak», - deydi. O’z qo’l kuchi bilan, o’z mehnati bilan, o’z mehnatidan olinadigan daromad bilan kun kechirish, tirikchilik o’tkazishni targ’ib va tashviqot qilgan. Shunday qilib, islom dini singari tasavvuf falsafasi ham oda har doim xushyor bo’lishga, harom yo’llardan uzoq, yurishga, insofli-tavfiqli bo’lishga, o’zidan yaxshi iz qoldirishga mlarni iymon, odob-axloq, diyonat, madaniyat, ma’naviyat va ma’rifatga da’vat etgan. Odamzodni hech qachon yomon yo’lga boshlamagan. Odam bolasini undagan. «Ko’hna tariximizning qaysi davrini eslamaylik, din har doim odamlarni o’zo’zini idora etishga, yaxshi xislatlarini ko’paytirib, yomonlaridan halos bo’lishga chorlagan. Har bir insonga, oila, jamoa, mintaqa, bir so’z bilan aytganda, umumxalqqa rahnamo bo’lgan. Uni sinovlarga bardosh berishga, yopyg’ kunlarga intilib yashashga da’vat qilgan, ishontirgan. Bunday da’vat o’z navbatida odamlarga kuch-quvvat bag’ishlagan, irodasini mustahkam qilgan, bir-biriga mehru oqibatini oshirgan».

«Ma’lumki, insonparvarlik g’oyalari bilan oziqlangan Xoja Ahmad Yassaviy, Xoja Bahouddin Naqshband, Najmiddin Kubro kabi zotlar asos solgan muqaddas g’oya va tariqatlarning Vatani ham Turkiston zaminidir» 16 . Sharq mutafakkirlarining, islom va tasavvuf falsafasi allomalarining, buyuk muhandislarining asrlar davomida odamlarni eng ulug’ maqsadlar yo’lida birlashishga, hamjihat bo’lishga chaqirgan g’oya va o’gitlari mustaqil O’zbekiston Respublikasi taraqqiyoti uchun ijobiy ta’sir etmoqda. 5. XVII-XX asrlarda O’zbekiston hududidagi ijtimoiy - falsafiy fikrlar Ilm-fan, aql-zakovat va ilmiy tafakkur, madaniyat va ma’naviyat, ma’rifatning qadr-qimmati jamiyat taraqqiyoti, xalq va millat kamoloti, Vatan istiqboli uchun muhim ahamiyat kasb etishini targ’ib-tashviq etish O’rta Osiyoning barcha mutafakkirlari falsafiy ta’limotlarida azal-azaldan yetakchi o’rin tutib kelgan. O’rta Osiyoning buyuk mutafakkirlari tomonidan ilgari surilgan ma’rifat haqidagi ajoyib g’oya va ta’limotlar XVII-XIX asrlarda adiblar, tarixchilar, faylasuflar, ziyolilar tomonidan o’ziga xos tarzda ijodiy rivojlantirildi, yangicha ma’no va mazmun bilan boyitildi. Turdi Farg’oniy, Boborahim Mashrab, Mujrim Obid, Shermuhammad Munis, Muhammad Sharif Gulxaniy, Muhammad Rizo Ogahiy va boshqalar o’sha murakkab tarixiy davrning el-yurt nazariga tushgan fan arboblari, atoqli shoir va yozuvchi-olimlaridir. Xalqimizning tub manfaatlarini, ozodlik, mustaqillikka bo’lgan intilishlari, orzu-niyatlarini o’zida aks ettirgan yangi ijtimoiy-falsafiy tafakkur - ma’rifatparvarlik Turkistonda XIX asrning oxirlaridan boshlab paydo bo’la boshladi. Ularning yirik namoyondalari Ahmad Donish (1827-1897 yy.), Furqat (1858-1909 yy.), Zavqiy (1853-1921 yy.), Avaz O’tar (1884-1914 yy.) hisoblanadi. 16 Karimov I.A.Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir.3-Jild.–T.:“O’zbekiston”, 1995.-40-41-betlar.

Tariximizda ma’rifatparvarlar deb ataladigan ahli donishlarning barchasiga xos bo’lgan umumiy tomonlar mavjud. Mamlakatni mustamlakachilik qulligidan abadiy qutilib, ozod, hur, mustaqil bo’lishini ko’rish — xalqimiz asl farzandlari, adiblari, ilm-fan, madaniyat arboblarining hammasiga xos bo’lgan umumiy tomonlaridan bo’lib hisoblanadi. O’zining butun hayoti va borlig’i, aql-idroki va tafakkuri qudratini xalqi va Vatani istiqboli yo’liga tikkan olimu fuzalolarning diqqat markazida turgan, ularning hammasiga bir xilda daxldor bo’lgan umumiy tomon va asosiy maqsadlardan yana biri — xalqni ilmli, madaniyatli qilish, milliy ong va g’ururini o’stirish asosida el-yurtni yakdil, yaktan qilib birlashtirish, odamlar ko’zini g’aflat uyqusidan ochish yo’li bilan Vatanimiz mustaqilligi, millatimiz erkinligi va ozodligini ta’minlashdan iborat edi. Chor amaldorlari ming bir makr-xiyla ishlatib, zo’rlik-zo’ravonlik qilib, odamlarni aldab, qo’rqitib, masjidu — madrasalarni berkitib, milliy madaniyma’naviy boyliklarimizni talab xalqni jaholat sari sudrab, ilm-ma’rifat yo’liga to’g’anoq bo’lib turgan bir paytda xalqimizning ma’rifatparvar fidoiy farzandlari bunga qarshi xalqni bilimli, ongli bo’lishiga, jaholatdan yiroq turishga da’vat etdilar. Ma’rifatparvarlarni o’z davrining jasur, xalqparvar, millatparvar, vatanparvarlari deb atash mumkin. Elim, yurtim deb yashashni o’zlari uchun yuksak maqsad deb bilmaganlarida, boshlaridan kechgan azob-uqubatlarga, tazyiqlarga, kamsitishlarga, quvg’inlaru darbadarliklarga, o’z Vatanlarida begonalardek bo’lib yashashlariga chiday olmagan bo’lar edilar. Xalqqa, Vatanga qo’lidan kelgancha, ozmi-ko’pmi xizmat qilishni o’zlari uchun shon-sharaf, buyuk maqsad deb bildilar. Ana shu niyatda ulardan biri o’zining o’tkir satirik asari bilan, boshqasi chuqur ma’noli she’rlari, g’azallari, o’ta ta’sirchan publitsistik maqolalari, falsafiy asarlari bilan yurt qayg’usi, xalqning dardu-hasratini imkoni boricha bayon etdilar. Kelajak orzu-umidlari yo’lida ijod qildilar. Yuksak saviyali ilmiy-falsafiy, badiiy, tarixiy asarlar yozdilar.

Ma’rifatparvarlarning - xalqimiz asl farzandlarining asarlari, ilmiy-falsafiy, madaniy meroslari ular yashab ijod etgan murakkab davrning mazmunini, mohiyatini, murakkabliklari va ziddiyatlarini o’zida chuqur va tiniq aks ettirgan bamisoli tarixiy ko’zgudir. Ulardan bizlarga ilmiy, madaniy meros bo’lib kelayotgan, milliy ma’naviy boyligimizning tarkibiy qismi hisoblangan badiiy, falsafiy asarlar, hikoyalar, odob-axloq majmualari, ruboiylari, nazmiy va nasriy maktublar, dostonlar, xotirotlarni o’qib, mazmuni bilan tanishib, xalqimizning dardu hasratini, orzu-armonlarini, kechmish tarixini ko’ramiz. XIX asr oxiri va XX asr boshlarida Turkistonda jadidlar harakati vujudga keldi. G’oyaviy-siyosiy jihatdan yetuk, kelajakni oldindan ko’radigan, el-yurt qayg’usi bilan yonib-kuyib yashaydigan, milliy istiqlol uchun kurashga hamisha shay turgan olimlar, adiblar, faylasuflar, fan va madaniyat arboblari ko’rina boshlaydilar. Xalqimizning zukko farzandlari Madmudxo’ja Behbudiy, Munavvar Qori, Abdurauf Fitrat, Abdulla Avloniy, Cho’lpon, Usmon Nosir, Abdulla Qodiriy shular jumlasiga kiradilar. Ular xalqni ma’rifatli qilish, bilim saviyasini ko’tarish, fikr doirasini o’stirish, milliy istiqlolga erishishning zarur shartlaridan biri deb tushundilar va ana shu olijanob niyatlarini amalga oshirish uchun tinmay harakat qildilar. Turkistonning kelajak taqdiri to’g’risida, millatning istiqboli haqida tinmay qayg’urdilar, izlandilar, milliy istiqlolimizga zamin yaratdilar. «Mustaqillik poydevoriga xalqimizning boshiga tushgan og’ir kunlarda qatag’onga uchrab, gunohsiz qurbon bo’lgan minglab zabardast, unutilmas farzandlari tamal toshini qo’yganlar. Shuning uchun ham mustabidlik zamonida xalqimiz xotirasidan ataylab o’chirilgan mu’tabar insonlarning nomlari birinketin tiklanyapti. Abdulla Qodiriy va Abdulhamid Cho’lpon, Abdurauf Fitrat va Usmon Nosir kabi Vatanimiz, millatimiz ozodligi yo’lida shahid ketgan o’nlab siymolarning ma’naviy meroslari bugun xalqimiz bisotiga qaytmoqda» 17 . 17 Karimov I.A. O’zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura.- T.:“O’zbekiston”,1993. 85-bet.

Mahmudxo’ja Behbudiy (1875-1919 yy.) asrimizning birinchi choragida Turkistonning eng mashhur kishilaridan edi. Behbudiy Turkistondagi jadidlar harakatining yirik namoyondasi, uning nazariy asoschilaridan biri, taniqli yozuvchi, jurnalist va jamoat arbobidir. Behbudiy o’z davrining buyuk donishmandidir. Ilm-fan va madaniyatning hamma sohalari, ayniqsa, Sharq falsafasi va Yevropa adabiyotidan chuqur bilim va ma’lumotga ega bo’lgan. «Siyosiy, ijtimoiy faoliyati va bilimining kengligi jihatidan Turkistonning o’sha vaqtlardagi jadidlaridan unga teng kela oladigan kishi bo’lmasa kerak» 18 , — deb yozgan edi F.Xo’jaev. Umuman olganda, Behbudiyning Turkistonda yangi usuldagi maktablarni tashkil etishdagi va jadidchilik g’oyalarini matbuot orqali targ’ib qilishdagi xizmatlari g’oyat katta. Behbudiy 1903-1904 yillarda o’zbek va tojik tillarida «Qisqacha umumiy geografiya» asarini, yangi usuldagi maktablar uchun darslik va qo’lllanmalarni yozdi. «Behbudiy» nomli nashriyotni tashkil etib, unda o’zbek tilida darsliklar bosib chiqardi. Samarqandda mahalliy aholi uchun qiroatxona ochishga boshchilik qildi. Behbudiy 1913 yilning aprelida «Samarqand» gazetasini, o’sha yilning avgust oyidan boshlab esa «Oyna» gazetasini chiqarishga kirishdi. Mahalliy xalq vakillaridan birinchi bo’lib harita tuzgan, o’z uyida kutubxona ochgan, tarixga, islom huquqiga oid asarlar, o’quv kitoblari yozgan ham Behbudiydir. Behbudiy Turkistonni chor mustamlakachiligi zulmidan qutqarish g’oyasini o’z asarlarida ilgari surdi. Xalqni milliy istiqlol uchun kurashga chorladi. Millat taraqqiyoti va istiqboli, Turkistonning kelajagi haqida o’ylar ekan, xalqni jaholat va nodonlik, erksizlik va qashshoqlik botqog’idan qutqarib olishning birdan-bir yo’li ilm-ma’rifatli bo’lishdir, degan xulosaga keldi. Xalq hozirda hukm surib turgan bid’at, xurofotdan halos bo’lsa, kelajakka umid ko’zi bilan qarab, ilm- fan eshiklarini ochsa, yaxshilik tomon yuz tutsa, bolalarini Ovro’pa dorilfununlariga yuborsa, ulardan advokat va hunarmand, savdogar va muhandislar 18 Fayzulla Xo’jaev. Tanlangan asarlar.I-Jild.- T.:“Fan”,1976.-84-bet.

chiqsa — naqadar oliy va go’zal ish bo’lur edi, deb ko’nglidan o’tkazardi. Behbudiy fikricha, xalqdan mablag’ yig’ib o’qishga, ilmga rag’batli bo’lgan, ammo ota-onasining qurbi yetmaydigan Turkiston yoshlarini chet el dorilfununlariga yuborib o’qitib, millatning rivoji va istiqboli uchun zarur bo’lgan muhandis va muallimlarga, Ovro’pa bozorlarida savdo-sotiq qiladigan, xorijliklar tilini biladigan zamonaviy ilmiy xodimlarga ega bo’lish kerak. Allomaning yuqoridagi fikrlari o’z ahamiyatini hozirgi davrda to’laligicha saqlab turibdi. Xalq ommasini ilm-ma’rifatli qilishning millatimiz va Turkiston istiqboli uchun qanchalik muhim ahamiyat kasb etishi Behbudiyning 1911 yilda yozilgan «Padarkush» drammasida har tomonlama ko’rsatilgan. Behbudiy tomonidan ta’kidlanganidek, o’qimoq-o’rganmoq, bilimli - ma’rifatli bo’lmoq barcha musulmonlarga, erkak yo xotin bo’lsin farzdir. Mahmudxo’ja Behbudiy haloyiqni diniy va axloqiy jihatdai tarbiyalashda islomiy ilmlarning ahamiyati xususida o’zining fikr-mulohazalarini bayon etgandan so’ng dunyoviy ilmlarning muhim va zarurligini ham alohida uqtiradi. Behbudiy «Padarkush» asarida chor mustamlakachilik siyosati tufayli mahalliy aholi va ayniqsa, yoshlar o’rtasida ichkilikbozlik, maishiy buzuqlik, qimorbozlik, o’g’rilik, poraxo’rlik, tovlamachilik, bezorilik singari mutlaqo zararli rasm va odatlar tarqala boshlaganligini, natijada odamlar o’rtasida mehr-oqibat so’na boshlab, aka bilan uka, ota bilan bola bir-biriga yov-dushman bo’la boshlaganini, padarkushlar ko’payib borayotganligini qahr-g’azab va nafrat bilan tasvirlaydi. Behbudiy o’zining 1914 yili yozgan «Ikki emas, to’rt til kerak» maqolasida Turkiston xalqlarining turkiy, forsiy, arabiy va rusiy tillarni o’rganishga targ’ib etish uchun tarixiy manbalarga murojaat etib, Muhammad payg’ambarimiz ham o’zlariga g’oyaviy dushman bo’lgan yahudiy tilini o’rganishga amr etganliklarini eslatib o’tgan. Mahmudxo’ja Behbudiy milliy istiqlol yo’lida shahid ketgan buyuk siymodir. Uning muborak nomi, milliy istiqlolimiz yo’lida qilgan bebaho xizmatlari xalqlarimiz qalbida abadiy saqlanadi.

XX asr o’zbek adabiyoti, san’ati, madaniyati, ijtimoiy-falsafiy fikr taraqqiyotining yirik olimi va nazariyotchisi, taniqli jamoat arbobi Abdurauf Fitrat ning (1886-1938 yy.) serqirra ijodi va ijtimoiy-siyosiy faoliyatida hozirgi zamon va kelajagimiz haqidagi g’oyalar bayon qilingan. Fitrat o’zbek xalqi ilmfani va madaniyati tarixida samarali iz qoldirgan siymolardan, istiqlolimizni oldindan ko’ra olgan fidoiylardan bo’lib hisoblanadi. Abdurauf Fitrat asarlarida chor Rossiyasi tomonidan Turkiston zo’rlab bosib olinib mustamlakaga aylantirilganligi, keskin qoralangan. U bu haqida o’zining «Yurt qayg’usi» she’riy to’plamida «Ko’rdim, yozdim, eshitdim, o’qidim. Mamlakatlar orasida Turkistonimiz kabi baxtsiz bir mamlakat yo’qdir» 19 , — deb yozgan edi. Xalqimiz o’zining donishmand farzandi, faylasuf olimi Abdurauf Fitratni mustaqillik poydevoriga tamal toshini qo’ygan, elim, yurtim deb yonib-kuyib yashagan fidoyi farzandi sifatida qalbida mangu saqlaydi. Mustaqillik tufayli uning mustabidlik zamonida ataylab o’chirilgan muborak nomi tiklandi, ilmiyfalsafiy merosi xalqimiz bisotiga aylandi. Abdurauf Fitrat — Vatanimiz, millatimiz ozodligi yo’lida shahid ketgan o’nlab siymolardan biridir. O’z jonini, aqlu zakovatini, iste’dodini Vatanimiz erkinligi va mustaqilligi, xalqimizning baxt-saodati yo’lida fido qilgan ulug’ zotlardan biri — o’zbek xalqning asl farzandi Abdulhamid Cho’lpon (1897-1937 yy.)dir. Abdulhamid Cho’lpon yoshligidanoq arab, fors, tojik, turk tillarini mukammal egallaydi, Sharq falsafasi, Sharq adabiyoti va tarixini sevib qoladi, Forobiy, ibn Sino, Beruniy, Firdavsiy, Hofiz, Sa’diy, Umar Hayyom, Jaloliddin Rumiy, Bedil, Navoiy singari buyuk mutafakkirlar asarlari, ilmiy-falsafiy meroslarini katta qiziqish bilan o’rganadi. Yevropa ilm-fani, madaniyati, adabiyoti va san’atiga bo’lgan qiziqish unda ayniqsa kuchli bo’lgan. Ham sharqona, ham Yevropacha puxta va har 19 Boltaboev H. Yurt qayg’usi. // Sharq yulduzi, 1992, 4-son. -182-bet.

tomonlama bilim va ma’lumot olgan Abdulhamid o’n olti - o’n yetti yoshlaridanoq ilg’or fikrli ziyoli bo’lib yetishadi 20 . Abdulhamid Cho’lpon mashhur tarixchi, yetuk faylasuf, sharqshunos olim, adabiyot, san’at va madaniyat ilmining buyuk donishmandi sifatida roman va dramatik asarlar, qator risolalar, esdalik va xotiralar, adabiy va tanqidiy san’atga oid ilmiy-nazariy maqolalar, ko’plab hikoyalar, ikki yuzga yaqin she’rlar, bir qancha tarjimalarning muallifidir. Uning «Kecha va kunduz» nomli romani, «Yorqinoy» deb atalmish dramatik asari, «Adabiyot nadur?», «Mirzo Ulug’bek», «Tilimizning ishlanishi» nomli maqolalari, «Sharq nuri», «Sharq qizi», «O’zbegim», «Turkistonli qardoshlarimizga», «Odam va qush», «Xalq», «Buzilgan o’lkaga», «Qilich va qon», «Kishan», «Erkinlik istagi», «Yana o’t» nomli she’rlari ijtimoiy-falsafiy fanlarimiz taraqqiyoti uchun ham muhim ahamiyatta egadir. Milliy uyg’onish, milliy mustaqillik, erkinlik g’oyalari, tabiiyki, Cho’lpon ijodida katta o’rin egalladi. Cho’lpon o’z asarlarida millatni ravnaq toptirish, mustamlaka asoratidan halos etish uchun xalq o’z-o’zini tanigan, o’zaro birlashgan, milliy hamjihatlikka erishgan, milliy iftixor tuyg’usiga ega bo’lgan, o’z yurtining otashin vatanparvariga aylangan bo’lmog’i lozim va zarur, degan falsafiy g’oyani dadillik bilan ilgari suradi. Uning buyukligi, o’z xalqi va Vatanining fidoyi farzandi ekanligi ham ana shundandir. Cho’lpon Turkistonning taqdiri, millatining istiqboli haqida chuqur qayg’urdi, elim deb yashadi, Vatanini Ka’ba sanab, unga toabad sajda qildi, erkinlik, hurriyat, mustaqillik yo’lida jonini fido etdi. Cho’lpon — o’z xalqi kuch-qudrati va imkoniyatiga astoydil ishongan, xalqining buyuk aql-idroki va tafakkuriga ixlos bilan qaragan, mustamlakachilik kishanlarini yo’q qiladigan, Vatan mustaqilligini ta’minlab milliy istiqlol va istiqbol yo’lini ochadigan hal qiluvchi kuch xalq ommasi ekanligiga butun vujudi 20 Qarang: Sharofiddinov O. Cho’lpon.- T.:“Cho’lpon”,1991.-7-8 betlar.

ila ishonch bilan qaragan ajoyib insondir. Uning buyuk xalqparvar adib, yetuk faylasuf-olimligi, eng avvalo, «Xalq» deb atalgan faylasufona she’rida yaqqol ko’rinadi. Cho’lpon xalqqa buyuk e’tiqod bilan sig’inadi, xalqqa astoydil ishonadi. «Xalq dengizdir, xalq olovdir, xalq kuchdir», deb ta’riflaydi. Agar xalq qo’zg’alsa, g’alaba oyoqqa tursa uni to’xtatib qoladigan, xalq istagini yo’q etadigan quvvat dunyoda topilmaydi, deb ko’rsatadi. Erkinlik, hurriyat har bir insonning, ayniqsa, o’z erkidan mahrum etilgan, bo’yniga mustamlakachilik kishanlari kiydirilgan xalq uchun buyuk orzuarmondir. Cho’lpon she’riyatida odamlarning qo’l va oyoqlaridagi, yurak va tillaridagi kishan zanjirlarini parchalab tashlash, hur yashash, mustaqillikda hayot kechirish haqidagi falsafiy g’oyalar yetakchi o’rin tutadi. Abdulhamid Cho’lpon tomonidan qayta-qayta ta’kidlanganidek, erkin bo’lib yashash inson uchun hamma narsadan aziz va mo’tabardir, lekin inson erkinlikka osonlik bilan erisha olmaydi, erkinlik qurbonsiz, katta va qonli kurashlarsiz bo’lmasligini ham o’z asarlarida bayon etadi. Turkiston xalqlarining sevimli adibi, faylasufi, ozodlik va istiqlol kuychisi hisoblangan Abdulhamid Cho’lpon nazmiy va nasriy merosida jahon fotixlari changalida ezilib yotgan Sharq o’lkalari mavzusi yetakchi o’rin tutadi. Cho’lpon Sharq va sharqliklar taqdirida o’zini va o’zligini ko’radi. «Sharq nuri» she’rida dunyo tarixini yozgan muarrixlar yo’qsul Sharq tarixini aqalli bir bet bo’lsada yozmadilar, uni nazar-pisand qilmadilar deb qattiq o’ksinadi. Sharq haqida gap ketganda faqatgina «yo’qlik, ko’lim, zulm, qarg’ish eslanadi», deb afsuslanadi. Ta’kidlanganidek, bir zamonlar yer yuzida ulug’ madaniyat va ma’naviyatni yaratgan ul go’zal Sharq keyinchalik chet ellik bosqinchilar iskanjasiga tushib qoladi. Alloma adib faxr-iftixor bilan «kun ham Sharqdan, Oy ham Sharqdan chiqadir» deb yozadi. Sharq taqdirini o’z taqdiri deb bilgan Abdulhamid Cho’lpon bir kunmas, bir kun Sharqning uyg’onishiga, milliy ozodlik harakatlarining kuchayishi va

alangalanishiga, mustamlakachilik zanjirlarining tilkapora qilinishiga astoydil ishonadi, bir umr ana shu orzu-umid bilan yashaydi. Ming afsus bo’lsinkim, Abdulhamid Cho’lpon orzu-armonlari ro’yobga chiqqan, O’zbekiston davlat mustaqilligiga erishgan tarixiy kunlarni ko’rolmadi. O’zbek adabiyoti, madaniyati va san’atining ulkan arboblari — Mahmudxo’ja Behbudiy, Abdulla Qodiriy, Abdurauf Fitrat, Usmon Nosir, Elbek, Botular qatorida Abdulhamid Cho’lpon ham adolatsizlik qurboni bo’ldi. Vatanimiz, millatimiz ozodligi va mustaqilligi yo’lida qurbon bo’lgan xalqimiz aziz farzandlarining bebaho asarlari, nazmiy va nasriy meroslari, ijtimoiy- falsafiy g’oyalari o’zbek xalqining ma’naviyat va ma’rifatini, milliy qadriyatlari va ongini yuksaltirish yo’lida xizmat qilib avlodlar qalbida Vatanga muhabbat va sadoqat tuyg’ularini tarbiyalab kelmoqda. Muborak nomlari faxr-iftixor ila eslatib o’tilgan fozilu fuzalolar faqat o’zbeklarning emas, balki Turkiston xalqlarining ham sevimli adiblari, ozodlik va istiqlol kuychilari hamdir. Mustaqillik tufayli ul mo’tabar insonlarning nomlari tiklanib, tavallud topgan kunlari tantanali nishonlanayapti, asarlari qayta-qayta chop etilayapti. Yuqorida nomlari eslatib o’tilgan ma’rifatparvar, xalqparvar, vatanparvarlarning asarlarida bayon etilgan falsafiy fikrlar xalqimizning madaniyma’naviy qadriyatlari sifatida hanuzgacha saqlanib kelmoqda. 6.Hozirgi davr O’zbekiston falsafasi Insoniyat madaniyati tarkibiy qismi hisoblangan falsafa sho’ro davrida o’zining fan xususiyatini asta-sekin yo’qotib siyosiylashgan mafkuraviy g’oyalar yig’indisiga aylanib qolgan edi. Bu davrda falsafani fanga aniq, mavjud voqelikni qay darajada haqqoniy, ilmiy va xolis aks ettirganligiga qarab emas, balki hokimiyat tepasida turgan kuchlar va «birinchi darajali oliy rahbarlarning maqsadlari», manfaatlariga muvofiqligiga qarab baho berilgan. O’tgan asrning 70 yili mobaynida marksizm qoidalari, aqidalari barcha ijtimoiy fanlarga, jumladan, falsafaga asosiy poydevor qilib olingandi. U belgilab

bergan «ilmiy yo’ldan» chiqishga, boshqacha o’ylash va fikrlashga na biron-bir olim va ziyolining, na biron-bir faylasufning haqqi yo’q edi. Rasmiy tafakkurdan, ta’limotdan chetga chiqish, ularga zid yo’ldan borib, erkin fikr yuritmoqchi bo’lgan olim va ziyolilarni partiyaviy jazolash, partiyaviylik, g’oyaviylikdan chekinishda, sinfiy xususiyatlarni yo’qotishda va boshqa kamchiliklarda ayblash odatga aylanib qolgan edi. Bunday vaziyat, albatta, ijtimoiy fanlarning, birinchi navbatda falsafa fanining rivojlanishiga salbiy ta’sir ko’rsatdi va ijodiy fikrlashga imkoniyat bermadi. O’rta Osiyo mutafakkirlarining falsafiy ta’limotlari kommunistik mafkura tomonidan kamsitilib, g’ayri-ilmiy deb baholandi, Sharq falsafasiga yetarli e’tibor berilmadi. Ahvol shu darajaga borib yetdiki, Islom dini bilan bog’liq bo’lgan mukammal falsafiy asarlar va ta’limotlar o’qib-o’rganilmay yaroqsiz bir meros sifatida qoralandi. Shu sababli O’rta Osiyo xalqlarining falsafiy merosini chuqur o’rganish imkoniyatlari ham deyarli yo’qqa chiqarildi. Bahouddin Naqshband, imom Ismoil Buxoriy, Ahmad Yassaviy, Iso Termiziy, Xoja Ahror va shunga o’xshash allomalar keskin tanqid qilindi. O’sha zamonlarda Navoiy, Bobur, Mashrabdan va qator shoiru adiblardan zo’r berib dahriylik, ateistik g’oyalar izlana boshlandi. Agar «topilgudek» bo’lsa, uni yolg’on-yashiriqlarga o’rab bo’rttirib va ko’paytirib xalqqa yetkazildi. Qaysi bir shoiru adibdan dahriylikni topishmasa, ularni tarkidunyochi, ezuvchi sinf himoyachisi, deb haqoratlandi. Eng achinarlisi shundan iborat bo’ldiki, Qur’oni Karim va hadisi sharif, So’fi Ollayor, Sulaymon Boqirg’oniy, Huvaydo, Yusuf Saryomiy, Cho’lpon, Fitrat, Behbudiy, Usmon Nosir singari buyuk alloma va adiblarning asarlari «diniy g’oyalar bilan sug’orilganligi», «millatchilik ruhida bo’lganligi» uchun foydalanishga ruxsat etilmadi. Shuni ta’kidlash kerakki, mafkuraviy tazyiq va cheklab qo’yishlariga qaramay, O’zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi, uning qator institutlari, bo’limlari tashkil etildi, ko’plab universitet va institutlarda esa falsafa kafedralari ochildi. Ijtimoiy-falsafiy tafakkurni rivojlantirish, ilmiy qadrlarni o’stirish,

respublikamizda ijtimoiy fanlarni yanada taraqqiy ettirishga katta e’tibor berilmoqda. Respublikamizda falsafa fanini rivojlantirish, yoshlarning falsafiy bilimlari, falsafiy tafakkurlash madaniyatlari va dunyoqarashlarini o’stirishda olimlarimiz tomonidan yaratilgan darsliklar, o’quv qo’llanmalar, ilmiy-uslubiy asarlar muhim ahamiyat kasb etadi. Respublika faylasuf olimlarining dialektika va bilish nazariyasi, tabiat fanlarining falsafiy masalalari, madaniyat, ma’naviyat va qadriyat, madaniy meros muammolari bo’yicha olib borilgan chuqur ilmiy tadqiqot asarlari e’tiborga sazovordir. Respublikamizda ijtimoiy falsafa va sotsiologiya, axloq, nafosat, tabiatshunoslikning fan tarixi va tarixshunoslikning falsafiy muammolari, madaniyat, milliy munosabatlar, urf-odatlar, axloqiy tarbiyaga doir va boshqa sohalarda ham katta ishlar amalga oshirildi. O’rta Osiyo, Sharq va xususan O’zbekiston xalqlarining tabiiy-ilmiy, ijtimoiy, falsafiy fikrlari tarixi va ma’naviyati merosi bo’yicha ham ibratli ishlar qilindi. O’zbekiston faylasuflarining uzoq yillar davomida olib borgan samarali mehnatlari natijasi sifatida Forobiy, ibn Sino, Muhammad G’azzoliy, Bahouddin Naqshband, Mahmud az-Zamaxshariy, Beruniy, Mahmud Qoshg’ariy, Yusuf Xos Xojib, Ulug’bek, Navoiy, Bedil, Najmiddin Kubro kabi mutafakkirlarning dunyoqarashi, ijtimoiy-falsafiy, diniy-axloqiy ta’limotlari, Ahmad Donish, Muqimiy, Furqat, Zavqiy, Behbudiy singari mashhur olim va adiblarning tabiiyilmiy, falsafiy fikrlari tadqiqoti bo’yicha ajoyib qo’llanmalar, risolalar yaratildi. Respublikamiz faylasuflari O’rta Osiyo va Sharq xalqlarining o’tmishda yaratgan boy ilmiy-falsafiy, diniy-axloqiy merosini va madaniy-ma’naviy yodgorliklari hamda qadriyatlarini har tomonlama o’rganish va xalqimizga yetkazish borasida ham juda katta kuch sarfladilar. Ular Abu Ali ibn Sinoning besh

tomlik «Tib qonunlari»ni, buyuk faylasuf olim Abu Nasr Forobiyning «Ilmlarning kelib chiqishi to’g’risida», «Fozil odamlar shahri», Abu Rayhon Beruniyning «O’tmish avlodlardan qolgan yodgorliklar», «Hindiston», «Geodeziya», «Qonuni Mas’udiy» asarlari, Narshaxiy, Bayhaqiy va boshqa mutafakkirlarning asarlarini o’rganish, o’zbek tiliga tarjima qilishda faol ishtirok etdilar. Xullas, o’zbekistonlik faylasuf olimlarning tazyiqu-dashnomlarga qaramay, olib borgan chuqur ilmiy-tadqiqotlari natijasida Sharqda, xususan, O’rta Osiyoda ijtimoiy-falsafiy fikr o’zining uzoq tarixiga ega ekanligi, donishmand bobomiz Amir Temur va temuriylar davrida o’lkamizda ilm-fan, falsafa, diniy, axloqiy qadriyatlar, madaniyat, ma’naviyat, ma’rifat gullab-yashnaganligi, Sharq G’arbdagi uyg’onish davri uchun ilmiy zamin yaratib berganligini inkor etib bo’lmaydigan dalillar asosida isbot qilindi. Tobelik va qaramlikka asoslangan totalitar-buyruqbozlik tuzumi tugab, O’zbekistonda davlat mustaqilligiga erishilgandan keyin, falsafa fani taraqqiyoti uchun ilgari bo’lmagan yangi imkoniyat va shart-sharoitlar yuzaga keldi. Falsafa fanini siyosiy mafkuralardan holi fan sifatida o’rganish, falsafiy muammolarni haqiqiy, xolis va odilona tadqiq etish, sinfiylik va partiyaviylik illatlaridan batamom qutilib, umuminsoniy qadriyatlar ustuvorligiga asoslanib, rivojlantirish imkoniyatlari tug’ildi. Yangi tarixiy sharoitda falsafa fanining nazariy asoslarini yangilash, yangi g’oyalar bilan boyitish zaruriyati kun tartibida paydo bo’ldi. Davlatimiz rahbarlari asarlarida ijtimoiy fanlar vakillari, faylasuf olimlar oldida turgan ulkan vazifalar belgilab berildi. Boy ma’naviy merosimiz, xalqimizning tarixiy, axloqiy, falsafiy qadriyatlarini, dono fikrlarini o’rganish, asrash, ulardan ijodiy, oqilona foydalanish buyuk aql sohiblarining merosiy asarlarini sinchiklab o’rganish, nashrga tayyorlash, yosh avlodlar ongiga singdirish olimlar, birinchi navbatda, faylasuflarning vazifasidir. Falsafa faniga hozirgi sharoitda yangicha mezonlar asosida yondashish, mamlakatimiz mustaqilligi, uning rivojlanish qonuniyatlari, mustaqillikning

qonuniy o’sish, rivojlanish jarayoni ekanligi, uning o’ziga xos muammolari, qiyinchiliklari, harakatlantiruvchi kuchlari mavjudligini ko’rsatib beradigan ilmiy tadqiqotlar olib borishga alohida e’tibor berish lozim. Insonni falsafiy-axloqiy tahlil etish, madaniyat, ma’naviyat, qadriyatlar, ularni tiklash va rivojlantirishning nazariy-falsafiy muammolarini falsafiy tadqiq etish, milliy istiqlol mafkurasini yaratish va hayotga joriy etish zarurligini har bir inson ongiga yetkazish, O’zbekiston kelajagi buyuk davlat ekanligi asosiy shart-sharoitlari va imkoniyatlarini ko’rsatib berish, shular asosida ulug’ xalqimiz va davlatimizning istiqboli porloq ekanligini bayon etish respublikamiz faylasuflarining olijanob vazifalaridir. Respublikamiz faylasuf olimlari qator vazifalarni bajarish bo’yicha dastlabki natijalarni qo’lga kiritdilar. «Hayot falsafasi», «Istiqlol va taraqqiyot mafkurasi», «Mustaqillikning ma’naviy zaminlari», «Mustaqillik va milliy manfaatlar», «Mustaqillik va milliy tiklanish», «Mustaqillik ma’suliyati», «O’zbekistonda ijtimoiy-falsafiy fikrlar tarixidan lavhalar», «Buyuk siymolar», «Allomalar», «Qadriyatlar falsafasi» singari va boshqa yirik monografiya va risolalar nashr etildi. Mamlakatimizda ilm-fan rivoji masalasi davlat darajasiga ko’tarilgan hamda uchun barcha sharoitlar yaratilgan. “Bugungi kunda, -deb ta’kidlaydi O’zbekiston Prezidenti Sh.M. Mirziyoyev, -innivatsion g’oyasiz, ilm-fan yutuqlarisiz bironta sohaning rivojlanishi mumkin emas. Shu ma’noda, zahmatkash, fidoyu olimlarimizni…asrab-avaylashimiz, har tomonlama qo’llab- quvvatlashimiz lozim.”

Adabiyotlar: 1.Abdulla Sher. Estetika.Darslik. -Toshkent: O’zbekiston, 2016. 2.Abdulla Sher. Axloqshunoslik. Darslik. - Toshkent: O’zbekiston faylasuflari milliy jamiyati, 2010 3.Основы философии. Учебник. Издание 2-е. /Под редю M.A.Ахмедовой, В.С.Хана. – Т.: Mehnat. 2004. 4. Пулатова Д. Иззетова Е. Философия. - Т.: Шарқшунослик, 2012. 340б. 5.Саифназаров И. и др. Философия . - T.: 2002. 6.Tulenov J., Tulenova G., Tulenov K. Falsafa. Darslik. – T.: Fan texnologiyalar, 2016. 7.Falsafa / М . Axmedovaning taxriri ostida. - Toshkent: O’zbekiston faylasuflari milliy jamiyati, 2006. - 496 b. 8. Falsafa. /Q. Nazarovning taxriri ostida. - Т .,2000. 9. Falsafa. (O’quv qo’llanma) /E. Yusupovning taxriri ostida остида . - T.: Sharq, 1999.-496 b. 10.Husanov B., G’ulomov B. Myomala madaniyati. Darslik. – Т .: Iqtisodmoliya, 2010. 11.Sharipov M., Fayzixujaeva D. Mantiq. - T.: Universitet, 2007. 12.Shermuxamedova N.A. Falsafa -T.:Noshir, 2012.

Похожие

Falsafiy tafakkur taraqqiyoti bosqichlari - g'arb falsafasi

Sharq falsafasi

Falsafiy tafakkur evolyusiyasi. qadimgi davr, o‘rta asrlar, uyg‘onish davri falsafasi

Falsafiy tafakkur evolyutsiyasi. Qadimgi davr, o‘rta asrlar, uyg‘onish davri falsafasi

Falsafiy antropologiya (inson falsafasi)