Ioniya falsafasi. Qadimgi grek mifologiyasi - Философия - Рефераты

Ioniya falsafasi. Qadimgi grek mifologiyasi

Загружено в:

15.10.2023

Скачано:

0

Размер:

134 KB

Ioniya falsafasi. Qadimgi grek mifologiyasi Reja: 1. Milet maktabi falsafiy ta’limoti. Geraklit falsafasi. 2. Milet maktabi falsafiy ta’limoti Fales 3. Anaksimen 4. Geraklit falsafasi

Milet maktabi falsafiy ta’limoti. Geraklit falsafasi. Qadimgi Gresiya tarixida neolit va bronza asrlarini, bronza asri ichida Krit (er.avv. ikkinchi ming yillikning ikkinchi yarmi) va Gomer (er.avv. birinchi ming yillikning ikkinchi yarmi) “osiyosifat” ilk sinfiy jamiyatlarini ajratish mumkin. Gomer Gresiyasi-Ellada ilk eposlar- “Iliada” va “Odisseya” ning yaratilishi bilan mashhur. Ular Qadimgi Gresiyada falsafaning vujudga kelishida muhim rol o’ynagan. Elladada (qadimgi greklar o’zlarini ellinlar deb atashgan) falsafa quldorlik munosabatlarining shakllanishi bilan bog’liq holda vujudga keldi. Unda yer egalari aristokratiyasiga qarshi hokimiyat uchun kurashayotgan shahar sanoat- savdo sinfi dunyoqarashi o’z ifodasini topgan. Elladada polislar (shahar-davlatlar) ning vujudga kelishi va rivojlanishi shahar madaniyatining taraqqiy etishiga, shuningdek tovar-pul munosabatlarining rivojlanishiga turtki berdi. Siyosiy sohada esa avtoritar aristokratik tuzumdan boshqarishning dastlabki demokratik shakllariga o’tishiga olib keldi. Bu jarayon dastlab Qadimgi Gresiyaning rivojlangan hududi Ioniyada sodir bo’ldi. Ioniya–Gresiyaning boshlanishi va Osiyoning oxiri. Er. avv. XII asrda doriylar bosqinchiligi natijasida ko’hna egey madaniyati xarob bo’lgach, Gresiyaning o’zi nisbatan xaos va varvarlik holatida bo’lsa ham, Ioniya ko’hna sivilizasiya ruhini saqlab qolgan edi 1 . Er.avv. VIII-VII asrlarda Ioniya Egey dunyosining ilg’or qismi bo’lgan. U Kichik Osiyo yarim orolining g’arbiy qirg’og’ida joylashgan. 12ta mustaqil polislardan: Milet, Efes, Klazomen va boshqalardan tashkil topgan. Ioniya – epik poeziya vatani. Gomer Ioniyalik bo’lgan. Ioniya lirika vatani hamdir. Birinchi logograflar (“so’z yozuvchilar”) va birinchi tarixchilar ham ioniyaliklar. Ular orasida Miletlik geograf Gekatey, tarixchi Gerodot ham bor. Birinchi grek faylasuflari ham ioniyaliklar ekanligini aytish lozim. Grek falsafasining shakllanishi shart-sharoitlari haqida gapiradigan bo’lsak, uning nafaqat ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, balki ma’naviy omillar bilan taqozalanganligini ham aytish zarur. Ana shunday ma’naviy omillardan biri grek mifologiyasidir. Qadimgi greklar ma’naviy dunyosini aks ettiruvchi Gomer va

Gesiod poemalari uning muhim namunasidir. Mazkur poemalar sosioantropomorfizmning yorqin ifodasi bo’lib, unda badiiyat, mifologiya va din elementlari birgalikda mavjuddir. Endi grek mifologiyasiga tegishli poemalar mazmuni ustida to’xtalib o’tamiz. Avvalambor, aytish kerakki, Gomer va Gesiod poemalari va, umuman, shu davrning boshqa eposlari mazmunida mifologik dunyoqarashga xos xususiyatlar o’z aksini topgan. Ma’lumki, mifologik dunyokarashda olamning boshlang’ich asosi masalasi Kosmosning boshlang’ich asosi yoki g’ayritabiiy er-xotin juftligining dunyoning boshlang’ich ibtidosi ekanligi masalisidan iborat. Bunday juftliklarni Gomer erkak xudo Okean va ayol xudo Tefidda ko’radi. Okean– xudolarning ibtidosi, u suv, daryolar, quduqlarni yaratadi. Stiks bilan Okean yer osti hoqonligi orkali oqadi. Gomer kosmologiyasi bo’yicha dunyo 3 qismdan: osmon, yer va yer ostidan tashkil topgan. Yer harakatsiz, dumaloq tekislik. Osmon majmuasi asosan misdan yaralgan. Juda kam hollarda temirdan yasalgani to’g’risidagi fikrlar uchraydi. Osmon va Yer oralig’ining yuqori qismi efir, quyi qismi havo bilan to’ldirilgan deb aytiladi. Osmon ustunlarga tayanib turadi. Ustunlarni titan Atlant qo’riqlab turadi. Quyosh–Gelios xudosi, Oy-Selena ona xudosi, uning singlisi Eos-Tong xudosi. Yulduzlar turkumi vaqti-vaqti bilan Okeanga sho’ng’ib, o’z jilvalarini yangilab turishadi. Yer osti esa Erib, Aid va Tartardan tashkil topgan, bunda Eribga Okean ortidagi joydan kiriladi. Sosioantropomorfizm Gomer eposiga xos xususiyatdir. Bu eposda tabiiy va ijtimoiy hodisalar g’ayritaabiiy antromorf qobig’iga ega. Xususan, g’ayritabiiy kuchlar o’zaro qon-qarindoshlik munosabatlarida bo’lishadi. Masalan, uyqu xudosi- Gippos, o’lim xudosi Tanatos, ukasi- egizagi dahshatlar xudosi, Fobos-urush xudosi Aresning o’g’li. Yer, suv va osmon aka-ukalar Aid, Poseydon va Zevslarni gavdalantiradi. Tibbiyot-Pean, aqlsizlik-Ata, qasos–Eriniya, janjal-Erida xudolari bilan bog’lanadi. Ko’rib turibmizki, xudolar Qadimgi Misrdagidek yarim hayvon- yarim odam qiyofasida emas, balki sof odamlar timsolida namoyon bo’lishadi. Xudolarning odamlarga o’xshashligi ularning xulq atvoridan ham ko’rinadi. Xususan, xudolar tanali, ularni jarohatlash mumkin, bundan ular iztirob chekadilar.

Lekin xudolar, odamlardan farqli o’laroq, abadiy navqiron va mangudir. Ularning qoni alohida tuzilishga va ko’rinishga ega. Olimpiya dini-bu Qadimgi Gresiya polislarining rasmiy dinidir. Uning nomi Olimp tog’idan (Fessaliyada) kelib chiqqan bo’lib, qadimgi greklar tasavvurida unda xudolar yashagan. Olimpiyaning bosh xudolari o’n ikkita: Zevs, uning ukasi Poseydon, Zevsning singillari-Gestiyning istiqomat qiladigan joyi xudosi, yer hosildorligi xudosi Demetra, Zevsning singlisi-xotini Gera, Zevsning farzandlari: Afina, Afrodita, Gefest, Germes, Ares, Geba, Apollon. Gomer mifologiyasida antropologik tasavvurlar ham mavjuddir. Xususan, unda odamlarning kelib chiqishi, hayot mazmuni xudolar bilan bog’liq holda tushuntiriladi. Insonlarning burchi-xudolarga qurbonlik qilish, ulardan shavqat, ko’mak so’rash. Lekin xudolar insonlar iltimoslarini qabul qilishi ham, qabul qilmasligi ham mumkin. Insonda tana va uch turdagi ruh mavjuddir. Ulardan biri-psyuxe. Bu–oddiy jon, u tanaga o’hshaydi, uning boshqa ko’rinishi. “Psyuxe”-hayotning ibtidosi va tana harakatining manbai. Inson o’limidan keyin u tanani tark etadi, Aidga ko’chib o’tadi. Ruhning boshqa ko’rinishi - “Tyumos”. U ruhning affekt-iroda qismi. Uchinchi turi- “Noos”, ya’ni aqldir. Ruh, psyuxe butun tana bo’ylab tarqalgan, tyumos-ko’krakda, noos esa-diafragmada joylashgan. Xudolar va insonlarga ruhning barcha turlari, hayvonlarga esa, dastlabki ikkisi xosdir. Gomer eposida taqdir qadimgi grek so’zlari “Moyra”, “Moros”, “Ananke” va “Aysa” orqali ifodalanadi. Taqdirni hyech bir kuch bo’ysindira olmaydi, u xudolardan ham kuchli. Odamlar va xudolar taqdirga bog’liq. Gomer eposida xudolarga qarshi kurash ham tasvirlanadi. Xususan, Dnomed Afroditni yarador qiladi. U xudolar bilan tenglashishga tayyor. Xudolar va odamlar oralig’ini qahramonlar, yarim odam – yarim xudolar to’ldirishadi. Masalan, Axill- Shox Peleya va ona xudo Fetidalarning o’g’li. Qahramonlar-o’ladigan shaxslar. Ular odamlar orasida odamlar kabi yashashadi. Gomer eposida falsafiy fikr elementlari ham yo’q emas. Buni Okean va Taqdirning deantromorflashtirilishida, xudolarning shaxssiz taqdirga

bo’ysundirilishida, xudolarga qarshi kurashlarida, aqlni ulug’lashda ko’rish mumkin. Narigi dunyo bu dunyoga nisbatan yomonroq deb baholanadi. Aidda “psyuxe” sharpa singari mavjud, unda faqat o’lgan, ongdan judo bo’lgan kishilar soyasida o’tiradi. Axill yer ostida shox bo’lishdan ko’ra, yer ustida xizmatkor bo’lishni afzal ko’radi. Gesiod. Gomer yarim afsonaviy shaxs bo’lsa, Gesiod tarixiy shaxsdir. U Beotiyning Askra shahri yaqinida yashagan. Gesiod ijodi davomida miflarni sistemaga solgan. Uning nomi bilan ikkita poema: “ishlar va kunlar” va “Teogoniya” bog’liq. Birinchisida asosiy e’tibor inson va uning ehtiyojlariga qaratiladi, xudolar xaqidagi afsonalar yordamchi rol o’ynaydi. Bu asarda Gesiod ukasi bilan bo’lgan nizo to’g’risida gapiradi. Merosdan o’z ulushini olgan ukasi Pers keyinchalik beandishalik qilib, Gesiod ulushini ham sud orqali olib ko’yadi. Gesiod ijtimoiy adolatsizlikni ko’radi. U ochlikda qoladi. Biroq, uni haqgo’yligi va mexnatsevarligi qutqaradi. O’z ukasini halollikka chaqiradi. Ikkinchi poema- “Teogoniya”da xudolarning kelib chiqishi to’g’risida so’z boradi. Xudolarning tabiiy va ijtimoiy hodisalarni o’zida namoyon qilishini hisobga olsak, bu poemaning olamning paydo bo’lishi, unda odamning tutgan o’rni to’g’risida ekanligini, ya’ni dunyoqarash mazmunga egaligini payqash qiyin emas. Gomer eposida ko’proq aristokratlar ideallari aks etgan bo’lsa, Gesiod eposida dehqonlar manfaati tavsifi o’z ifodasini topgan. Poemada mavjud bo’lgan tovar-pul munosabatlari, boylarning jamiyat hayotida hukmron mavqyei, boylar va kambag’allar o’rtasidagi farqning kundalik turmushda namoyon bo’lishi aks etgan. Gesiod fikricha, dehqon oldida ikkita yo’l bor: inqirozga uchrab, yeridan ajralish va batrakka aylanish yoki boyib ketib, boshqalarning yerini sotib olish. Gesiod boylikni orttirishning adolatli, toza yo’lini yoqlaydi; aldash, kuch ishlatish yo’li bilan orttirilgan boylikni qoralaydi. Uning ta’kidlashicha, “Oltin davr” ortda qolgan. Besh avlod konsepsiyasi Gesiod ijodida muhim o’rin tutadi. Gesiod fikricha, oltin, kumush, bronza qahramonlar, temir avlodlar mavjud. Dastlabki ikkitasi Zevsning otasi Kronning hukmronligi davriga to’g’ri keladi, keyingi uchtasi Zevs

davriga oiddir. Birinchi avlod “mangu xudolar” tomonidan oltindan yaratilgan. Bu odamlar xudolar singari umr kechirishgan. Keyin avlodlar tobora yomonlashib borgan. Temir davriga kelib yerni temir odamlar egallashadi. Kunu tun mexnat qilishadi va azob uqubatda bo’lishadi. Buni ularga xudo ravo ko’rgan. Gesiod oltin davrga qaytib, qayta tug’ilishni istamaydi. Aksincha, temir davrining tugab, “oq chaqaloqlar” tug’ilishini orzu qiladi. Bunda temir davri (asri)ga xos ijtimoiy munosabatlar aks etgan. Prometey va Pandora. Prometey-titan (ulkan) Iapetning o’g’li odamlarga olovni sovg’a qiladi. Uni Prometey Zevsdan o’g’irlab olgan. Zevs Prometeyni jazolagan, lekin odamlardan olovni tortib ola olmagan. Bu yerda taraqqiyot, progressning orqaga qaytmasligi to’g’risida fikr bor. Zevs faqat muvozanatni saqlash uchungina yovuzlikni keltirishi mumkin. U odamlardan nafratlanadi. Zevs boshqa xudolarga ayolni yaratishni buyuradi. Bu birinchi ayolning ismi Pandora (ya’ni barcha tomondan iqtidorli). U-go’zal, ammo ikkiyuzlamachi, qalbi aldoqchi. Undan ashaddiy ayollar tarqagan. Qiziqqon bo’lgan Pandora azob- uqubatlar solingan idishning qopqog’ini ochganda, ular chiqib keta boshlaydi. Qopqog’ini yopishga urinib, arang bitttasi- “umid”ni ushlab qolishga muvaffaq bo’ladi. Ana shuning uchun ham yaxshi kelajakka bo’lgan umid insonlarga son- sanoqsiz kulfatlar, azob-uqubatlarni yengishga yordam beradi, bu ishda ularni qo’llab-quvvatlaydi. Antik davr etikasini Gesiodning “Asarlar va kunlar” poemasidan boshlanadi, deb aytsa bo’ladi. Gomer qahramoni axloqsiz, unda faqat bitta fazilat– qahramonlik va bitta illat–qo’rqoqlik bor. Odissey vosita tanlashda qiynalmaydi. Vijdon ta’nalarini u tushunmaydi. U-ayyor. Bu ayyorlikni Odissey bobosi Avtolik– aldoqchi va o’g’ridan meros qilib olgan. Qyeyinchalik, er. avv. V asrda Odissey Sofoklning “Filoktet” pyesasida- “tugal yaramas” ko’rinishida tasvirlanadi. Bu mazkur davrga kelib, ellinlarda axloqiy ongning rivojlana borganligidan dalolat beradi. Xususan, u Gesioddan boshlanadi. Ayni o’sha Gesiod: “Inson yaxshi nima- yu, yomon nima ekanligini biladi, ana shunisi bilan u hayvondan farq qiladi”, degan tezisni ilgari suradi. Uning fikricha, mavjud olamda sodir bo’layotgan

voqyealar inson tabiatiga ham, Zevs qonuniga ham ziddir. Lekin u mazkur ziddiyatni hal etish yo’lini ko’rsata olmaydi. Gesiod adolatli davlat obrazini yaratadi. Uning yaratgan axloq kodeksini quyidagicha ifodalash mumkin: “barcha hollarda me’yorni saqla va ishlaringni o’z vaqtida qil, musofirlarni, yetimlarni, qarigan chog’ida otangni xafa qilma, ukangning xotini bilan ishq mojarosida bo’lma”. “ Teogoniya ”- mifologik poema. Bu poema Gesiod “Eng avval nima vujudga kelgan?”, degan savol qo’yib, unga xudolarning genologik daraxti yordamida olamning kosmogonik manzarasini chizish orqali javob beradi. Bu savol-javobning dunyoqarash xarakteriga e’tibor qaratish zarur, unda olamning ibtidosi, boshlang’ich asosi, ya’ni substansiyasi haqida mulohaza yuritiladi. Gesiod savoliga “Birinchi bo’lib olamda xaos vujudga kelgan”, -degan javob berishgan. Biroq bu tartibsizlik ma’nosidagi xaos emas, shu’lalanish ma’nosidagi xaosdir. Qadimgi grek so’zi hisoblangan “xaos”–“xayno” fe’lidan kelib chiqqan bo’lib, “ochilish” ma’nosini beradi. Bu olamning dastlabki shaklsiz holati, osmon va yer oralig’idagi shu’ladir 1 . Gesiod bu yerda substasiya g’oyasiga yaqin keladi. Uning fikricha, olam paydo bo’lgandan keyin, ya’ni shaklga, ko’rinishga ega bo’lgandan keyin xaos uning asosiga aylanadi. Bunday fikr-mulohazalar, albatta, Gesiodning ko’proq mifologiya doirasida qolganidan dalolat beradi. Zero, kosmogonik jarayon – bu xaosdan keyin qator xudolarning izchil tarzda paydo bo’lishidan iborat. Bunda xaos teogoniyaning birinchi bosqichini tashkil etadi. Teogoniyaning ikkinchi bosqichida “keng yag’rinli Geya”, “g’ira-shirali Tartar”, “ajoyib Eros”, “qora Nyukta-tun”, “xo’mraygan Erek–qorog’ulik, zimistonlik” tushunchalari orqali ifoda qilinadigan kuchlar gavdalanadi. Uchinchi bosqichida Geya–yer, Uran–osmonni, Nilef va Pont shovqinli va hosilsiz dengizni yaratadi. To’rtinchi bosqichida Geya eros qonuniga muvofiq Uran bilan birlashib, titanlarni, kiklonlarni, gekatonxeyrlarni yaratadi. Ularning barchasi daxshatli mavjudotlardir: gekatonxeyrlar (yuz qo’lli va ellik boshli), kiklonlar–bir ko’zlilar,

titanlar va titanidlar–stixiyalarni gavdalantiruvchilar. Yer–Geya azob-uqubat chekadi, o’n sakkiz bolasi bilan ovora, erini (Uranni) ko’rarga ko’zi yo’q. Shu tariqa dastlabki kosmik konflikt kelib chiqadi. Geya bolalarni otasiga qarshi qo’yadi, Uran – osmonni qo’rqinchli fikrlarga egalikda ayblaydi. Mana shu kosmik xiyonat ta’sirida Nyukta-tun bir o’zi aldamchilik, qarilik, o’lim, qayg’u, toliqtiradigan, tinkani quritadigan mehnat, ochlik, unutish, ayovsiz jajalllar, og’ir kechuvchi sudlar, qonunbuzarlik va boshqalarni dunyoga keltiradi. Beshinchi avlod xudolari to’rtinchilar bilan urishadilar. Bu urushda hal qiluvchi rolni Zevs o’ynaydi. Gekatonxeyrlarni ozod qiladi. Ular Zevsga o’z kurollari–chaqmoq va momaqaldiroqni berishadi. Shundan boshlab Zevs- momaqoldiroq xudosi. Faqatgina shu Zevs g’alabasidan keyingina olam Gomer eposida tasvirlangan ko’rinishga ega bo’ladi. Xudolarning oltinchi avlodi. Zevsning birinchi avlodi nikohida uning o’gay singlisi bo’lgan, ikkinchi nikohi titanida Femida-qonun, huquq timsoli. Undan olti qiz ko’rgan. Uchinchi xotini-okeanida Yevrinoma, undan uchta farzand bo’lgan. To’rtinchi xotini-singlisi Demetra, undan Persefona tug’ilgan, uni Aid o’g’irlagan. Beshinchi xotini-titanida singlisi Miyemosina to’qqiztasini dunyoga keltirgan. Oltinchi xotini o’gay singlisi Yoz. Gesiod mulohozalari falsafiy mushohadaga yaqin turadi. Xulosa qilib aytish mumkinki, Gomerda ham, Gesiodda ham dunyoqarashning asosiy masalasi–olam va inson munosabati masalasi mifologik ko’rinishda–inson va borliq hodisalarini gavdalantiruvchi xudolar munosabati masalasi tarzida muhokama etilgan. Orfey -antik mifologiyaning uchinchi (avvalgilari Gomer va Gesiod mifologiyalari) turidan iborat. Orfey-san’at timsoli. U musiqa she’r kashfiyotchisi– Appolonga (Quyosh xudosiga) yon bosgan. Appolon va Dionis-demos xudosi antipodlar bo’lishgan. Birinchisi–me’yorni, ikkinchisi-me’yorsizlikni gavdalantiradi; Appolon tarafdori bo’lgan, ba’zi farazlarga qaraganda, uchinchi o’g’li Orfey Dionis qurboni bo’lgan. Orfikaga oid adabiyotlar, shu jumladan “orfik genlar” antik zamondayoq yo’q bo’lib ketgan.

Orfiklar–Orfey asos solgan diniy ta’limot tarafdorlaridir. Din sifatida orfizm olimpiya diniga qarshi turgan. U mifologik dunyoqarash tizimi sifatida katta dunyoqarash asosiga ega. Orfiklar boshlang’ich asos deb nimani bilganlar, degan savolga qadimgi faylasuflar turlicha javob berishgan. Xususan, ba’zilar tunni, boshqalari Yerni, uchinchilari osmonni va hokazo. Lekin ehtimollik darajasi yuqoriroq bo’lgan fikr shuki, orfiklar boshlang’ich asos deb suvni hisoblaganlar. Kosmoteogoniya si 12 ta bosqichni o’z ichiga oladi: 1) boshlang’ich suv; 2) Gerakl (bu qahramon Gerakl Zevs o’g’li emas); 3) efir, ereb va xaos; 4) “tuxum”; 5) xudo Fanes; 6) xudo Nyukta; 7) Uran, Geya va Pont xudolari; 8) kiklonlar, gekatonxeyrlar va titanlar; 9) Zevs; 10) Kora- Persefona; 11) Dionis Zevs o’g’li; 12) inson. Bular orfiklarda teogoniyaning kosmogoniya bilan tartibsiz aralashib ketganligidan dalolat beradi. Antropologiya masalalari. Insonda ikki xil boshlang’ich asos bor: quyi- moddiy, titanik va yuqori-ma’naviy, dionisiylik. Orfizmda dionisizm appolonlashtirilgan. Gomerda yerli hayot narigi dunyodagi hayotga nisbatan ustunroq deb hisoblansa, orfiklarda, aksincha, hayot azob-uqubatlardan iborat deb tushuntiriladi. Jon tanada to’la qadr-qimmatga ega emas. Hayotdan maqsad-jonni tanadan qutqarish. Bu oson emas, chunki jon bir tanadan ikkinchi tanaga ko’chib yurishga mahkum etilgan (matempsixoz), bunda tanalar turli jonivorlarniki ham bo’lishi mumkin. Ozod bo’lgach, jon “huzur-halovat oroli”ga tushadi. Orfiklar tirik mavjudotlarni o’ldirmaganlar. Orfizmning ijtimoiy ildizlari to’g’risida turli xil fikrlar mavjud. Xususan, ingliz olimi Tomson orfizmda qul ongi namoyon bo’ladi, degan farazni ilgari surgan. Qul tanasi-qul egasi mulki. Joni qul egasini qiziqtirmaydi. Shuning uchun ham qul beixtiyor o’z “men”ini joni bilan bog’laydi. Ba’zi farazlarga ko’ra (orfizmdagi) Geya va Uran Yer va Osmon sifatida kosmik tuxumdan paydo bo’lgan. Orfizmda Zevs butun dunyoni qamrab oladi va o’zida joylashtiradi. Monopanteizm–monozevsizm–orfizmga xos xususiyat. Ferekid. U yo VII asr o’rtasi, yo VI asr boshida yashagan (Siros orolida). Ferekid boshlang’ich asos sifatida Zevsni qabul qiladi. U ba’zi xudolarni

aynanlashtirish yo’li bilan olamning mifologik manzarasini soddalashtirishga uringan. Xususan, Zevsni yerga (ya’ni Geyaga) olib borib taqaydi, ularni Kronos (Xronos), ya’ni vaqt bilan bog’laydi. U uchta boshlang’iya asos: olov (efir), yer (passiv element) va vaqtni (barcha narsalar vaqtda paydo bo’ladi) alohida ajratib ko’rsatadi. Kosmoteogoniya masalalari muhokamasida Zevs Geyaga Yerni to’y sovg’asi sifatida taqdim etadi. Zevs Yer va Okeanni to’y choyshabga to’qigan (u davrlarda shunday odat bor edi: kelin va kuyov to’y choyshablarini almashishgan) holda yaratgan. Keyin Xronos havo, olov va suvni vujudga keltirgan. Yer, suv, havo va olov o’z navbatida, besh qismga ajralib ketadi, ulardan tabiiy narsalar emas, balki g’ayritabiiy mavjudotlar vujudga keladi (masalan, yarim xudo–qaxramonlar, ruh-demonlar). Ferekid boshlang’ich asosni mangu mavjud deb biladi. Orfizmda falsafaning ayrim elementlarining mavjudligi, xususan unda olamning genetik manzarasi tasvirlanishi mifologiyadan falsafaga o’tish jarayonining boshlanganligidan dalolat beradi. Antik falsafaning shakllanishida “ yetti donishmand ” muhim rol o’ynadi. Yetti sonining muqaddaslashtirilishi falsafagacha bo’lgan davrga xos xususiyat. Turli xil manbalarda “yetti donishmand” ro’yxati turli xil. Platonning “Protagor” dialogida quyidagilarni o’qiymiz: “Bunday kishilar qatoriga Fales, Pittak, Biant, Solon, Kleobul, Mison, Xilonlar kiradi”. “ Yetti donishmand ” fanga ham, mifologiyaga ham tegishli emas. Bu yerda falsafaning uchinchi manbai–kundalik ong mavjudligini taxmin qilish mumkin. “ Yetti donishmand ” hayot, turmush dolnishmandligidan iborat. “ Yetti donishmand ”da ko’proq axloq-odobga tegishli fikrlarni uchratamiz, ular aforizmlar (gnomlar) shaklida bayon qilingan. Gnom–turmush donishmandligi. Gnomlarning ikkinchi turi–axloqiy ko’rsatmalardan balandroq turadigan, dunyoqarash mazmunga ega fikrlar. Masalan, “O’z-o’zingni bil” ana shunday gnomlardan. Gnomning uchinchi turi–Fales gnomlari. Unga, ya’ni Falesga quyidagi fikrlar tegishli deb aytiladi: “Barcha narsalardan kattasi–fazo, chunki u

barchasini o’zida qamrab oladi”. “Barchadan kuchliroq narsa–zaruriyat, chunki u barcha narsalar ustidan hukmronlik qiladi”. “Barcha narsadan donorog’i– vaqt, chunki u barcha narsalarni kashf qiladi”. “ Yetti donishmand ” aforizmlaridan yana ba’zi namunalar: Fales: o’zingni bil. Solon: hyech bir narsani me’yoridan oshirma. Kleobul: me’yor–eng yaxshi narsa. Biant: o’z o’rnida gapir. Xilon: tilingning aqldan oldinga o’tib ketishiga yo’l qo’yma. Pittak: o’z vaqtingni bil. Dunyoqarash mazmuniga ega mazkur aforizmlar Qadaimgi grek falsafasining fundamental masalalari va tamoyillarining shakllanishida muayyan ahamiyat kasb etgan. Qadimgi grek mifologiyasi va old falsafasi tahlilini yakunlar ekanmiz, shuni alohida qayd etish kerakki, mifologik poemalarning dunyoqarash mazmuniga egaligi, xususan ularning olam va shu davr greklarining turmush tarzi to’g’risidagi qarashlari haqida ma’lumot berishi bilan ahamiyatlidir. Buni dastlabki epos-Gomer poemalaridayoq payqash mumkin. Lekin, shu narsa ham ma’lumki, Gomer poemalarda uchraydigan ayrim falsafiy g’oyalar mifologik tasavvurlar bilan qorishib ketgan. Ana shunisi bilan ular Gresiyaning materik qismida yashagan epik yozuvchi Gesiod poemalaridan farq qiladi. Bu haqida F. Koplstonning bildirgan mulohazalari e’tiborlidir. Xususan, uning ta’kidlashicha, Gesiod o’z poemalarida tarixga nisbatan pessimistik qarashlarni bayon qilgan va hayvonot olamida qonun hukmronligiga ishonchini hamda kelajakda insonlar orasida adolat qaror topishiga bo’lgan umidini ifodalagan. Uningcha, Gresiyaning buyuk shoiri va ilk falsafiy sistemalaarning aynan Ioniyada paydo bo’lishi katta ahaiyatga ega. Ammo Ioniya dahosining bu ikki buyuk ijodi natijasi-Gomer poemalari va Ioniya kosmologiyasi biri ikkinchisiga ergashib kelgan emas. Gomer poemalarining muallifi, kompozisiyasi va yaratilgan vaqti to’g’risida qanday o’y-fikrlar bo’lishidan qat’iy nazar, shu narsa aniqki, ularda tasvirlangan

jamiyat Ioniya kosmologiyasi yaratilgandagi jamyat emas: u jo’n, oddiy jamiyatdir. Gomerdan keyinroq yashagan Gesiod tasvirlagan jamiyat grek polisi jamiyatidan ancha uzoqda turadi, chunki bu davrda grek aristokratiyasi hokimtdan mahrum bo’lgan edi va bu Gresiyaning materik qismida shaharlarning erkin rivojlanishi va o’sishiga olib kelgandi. “Iliadada” kuylangan qahramonlar jasorati ham, Gesiod she’rlarida aks etgan yer aristokratiyasining hukmronligi ham grek falsafasining rivojiga qulaylik tug’dirgan deb aytib bo’lmaydi. Aksincha, ilk grek falsafasi, garchi u ayrim shaxslar tomonidan yaratilgan bo’lsada, muayyan darajada polislar, ya’ni shahar- davlatlar taraqqiyoti natijasi bo’lib, u Sokratgacha bo’lgan mutafakkirlarning kosmologik ta’lmotlarida butun olamga xos qonun hukmronligi va qonunlar konsepsiyasini ifodalardi. Shuning uchun ham ma’lum bir ma’noda Gomerning xudolar va odamlarni boshqaradigan oliy qonuni, Gesiod tasvirlagan olamlar va uning axloqiy qadriyatlari bilan ilk Ioniya kosmologiyasi o’rtasida vorisiylik mavjud deb aytish uchun asos bor. Ijtimoiy hayot muqimlashgan, barqarorlashganda odamlar rasional tarzda olamni va o’z-o’zini anglash bilan mashg’ul bo’lishga imkon topishi va endi shakllanayotgan davrida falsafaning asosiy obyekti yaxlit ko’rinishdagi tabiat bo’lishi psixologik nuqtai nazardan tabiiy holdir. Ellada falsfasining vujudga kelishida qadimgi Sharq madaniyati, xususan qadimgi Misr va Bobilda yaratilgan ilmlar sezilarli rol o’ynadi. Masalan, dastlabki grek faylasuflari Yaqin Sharqdagi ilm kurtaklarini o’zlashtirgan holda ijod qilganlar. Ular Afro-Osiyo hisoblash matematikasini deduktiv fanga aylantirishgan. Mana shu asosda greklar rasionalistik dunyoqarash hosil qilganlar. Endi vujudga kelayotgan antik falsafa quyidagi ijtimoiy hodisalarni o’zida aks ettiradi: qulchilikni asoslash, ma’naviy aristokratizm, deduktiv fanlarning unchalik yuqori bo’lmagan darajasi, eksperimental tadqiqotlarning yo’qligi, aksariyat falsafiy doktrinalarning kuzatuvchanlik mushohadaga asoslanganligi, ularning amaliy hayot bilan bog’liqligining zaif bo’lishi va boshqalar. Bular antik falsafa imkoniyatlarini chegaralagan.

Yana shuni ham ta’kidlash joizki, ioniya fani va falsafasini bir-biridan aniq chegaralangan deb ayta olmaymiz. Ilk ioniyalik mutafakkirlar turli xil tadqiqotlarni, masalan, astronomik kuzatishlarni amalga oshirar ekanlar, uni falsafadan ajratmaganlar. Ular dengizda suzish ehtiyojlari uchun astronomik izlanishlar olib borishgan, borliq substansiyasini topishga urinishgan, injenerlik loyihalarini va hokozalarni yaratishgan donishmandlar bo’lib, bularning barchasini o’z mashg’ulot turlarini farqlamasdan qilishgan. Faqat bu davrda tarix va geografiyaning qorishmasi sifatidagi tarix alohida fan tarzida ajratilgan, bu ham barcha hollarda emas. Shunga qaramasdan, ioniya faylasuflari haqiqiy falsafiy tushunchalarni shakllantirishdi va real spekulyativ qobiliyatga egaligini namoyon qilishdi, ularning bu faoliyatlari grek mumtoz falsafasining shakllanishidagi bir bosqich bo’ldi; shuning uchun ham ularni hatti- harakatlari e’tiborni jalb qilmaydigan begunoh go’daklardek falsafa tarixidan chiqarib tashlab bo’lmaydi. Shunday qilib, grek tafakkurining buyuk yutug’i Ioniyada yaraldi; agar Ioniya butun grek falsafasining beshigi bo’lsa, Milet Ioniyaning beshigi bo’ldi. Qadimgi grek falsafasining, shu jumladan, Ioniya falsafasining muhim yutug’i–olamning yaxlit manzarasini, ontologik-kosmologik modelini yaratishga intilishidir. Qadimgi grek faylasuflari olamdagi turli-tuman predmet va hodisalarni yagona asosga keltirish, ya’ni ularning substansiyasini topish yo’li bilan dunyoning yaxlit nazariy manzarasini hosil qilganlar. Bu holat ilk grek falsafasining asosiy hususiyatlarini aniqlashga imkon beradi. Ular quyidagilar: Ontologizmning, ya’ni borliq to’g’risidagi ta’limotning ustuvorligi; Naturfalsafiy shaklda bo’lishi. Bu fan va falsafaning yetarli darajada rivojlanmaganligi sababli ularning bir-biridan aniq chegaralanmaganligi natijasidir. Mana shu sabablarga ko’ra ilk grek falsafasining asosiy tushunchalaridan biri tabiat (Kosmos), harakterli xususiyati–kosmosentrizm deb ataladi. Qadimgi grek falsafasini o’rganish uchun manbalar: Diogen Laersiy, Platon, Aristotel va boshqalar asarlari.

Ioniya falsafasi grek naturfalsafasining boshlanishi hamdir. Uning uchun stixiyali materializm, sodda dialektika, dastlabki idealizm elementlari, mifologik obrazlarning ko’pligi, antropomorfizm, panteizm elementlari mavjudligi, sof falsafiy terminlarning yo’qligi, fizikaviy jarayonlarni axloqiy masalalar kontekstida hal etish kabilar xosdir. Lekin shunga qaramasdan Ioniya falsafasini asl ma’nodagi falsafa deb aytish mumkin, chunki dastlabki mutaffakkirlar olamning boshlang’ich asosini substansiya tarzida tushunishga urinishgan, u rasional ko’rinishda bo’lgan va sistemaga solingan. Suv, yer, havo, olov, logos, zaruriyat–bular mifologiyadan tozalangan, tushunchalar darajasiga yetay deb qolgan obrazlardir. Shunday qilib, grek falsafasi sivilizasiyasi ildizlari tarixi uzoq davrlarga borib taqaladigan xalq tomonidan yaratilgani va biz ilk grek falsafasi deb ataydigan falsafaning faqat keyinchalik Gresiyaning materik qismida yunon tafakkuri va madaniyati gullab-yashnagan, rivojlangan falsafasiga nisbatangina “ilk” ekanligini ta’kidlash joiz Milet maktabi falsafiy ta’limoti Fales Milet maktabi Ioniyada shakllangan ilk falsafiy maktabdir. U Kichik Osiyoda paydo bo’lsa-da, ruhi bo’yicha Yevropa falsafiy maktabidir. Asoschisi– Fales Yaqin Sharq madaniyati bilan yaxshi tanish bo’lgan. Fales kelib chiqishiga ko’ra finikiyalik, lekin Milet fuqaroligini olgan degan rivoyatlar mavjud. U er.avv VII asr oxiri–VI asrning birinchi yarmida yashagan. Falesni Qadimgi Gresiyadagi “yetti donishmand” lardan birinchisi deb e’lon qilishgan. U siyosiy masalalar bilan ham qiziqqan: ioniyaliklarni Lidiya va forsiylar hujumi xavfi tug’ilganda, birlashishga chaqirgan. Diogen Laertskiy Falesning hayotiy faoliyatini tasvirlar ekan, uning bilan bog’liq bir qancha anekdotlarni, xususan, yulduzlarga qarayman deb chuqurga tushib ketishi yoki oliviya yog’ini sotishdagi ishlari to’g’risidagi gap-so’zlarni keltiradi. Lekin bular donishmandlar to’g’risida to’qiladigan paxmoqli, bo’rttirilgan, yarim hazil-yarim chin hikoyatlar bo’lsa kerak.

Asarlari: “Boshlang’ich asos to’g’risida”, “Quyoshning tutilishi to’g’risida”, “Kun va tunning tenglashishi to’g’risida”, “Dengiz astrologiyasi” va boshqalar uning qalamiga mansub deb hisoblanadi. Olim sifatidagi faoliyati. Fales Ioniyadagi birinchi matematik va fizikdir. Uni Misrdan Elladaga geometriyani olib kelgan deyishadi. Fales Quyoshning yillik harakatini aniqlagan. Osmon sferasini beshta qismga bo’lgan. Yilning 365 kundan tashkil topishini aniqlab, uni 12ta 30kunlik oyga bo’lib, kalendar tuzgan (Misrdagi singari 5 kun tushib qolgan). Aytishlariga qaraganda, u Gerodot eslatib o’tgan va lidiyaliklar va midiyaliklar urushi tugagan vaqtda sodir bo’lgan Quyosh tutilishini oldindan aytgan. Hozirgi astronomlar hisob-kitobiga ko’ra, Kichik Osiyoda kuzatilishi mumkin bo’lgan bu hodisa miloddan ilgari 585 yil 28 mayda ro’y bergan. Agar bu fakt haqiqat bo’lsa, rostdan ham Fales bashorat qilgan tutilish 585 yiddagi bo’lsa, olim VI-asr boshida yashagan degan xulosaga kelishimiz mumkin. Falesning boshqa ilmiy yutuqlari qatoriga kalendarni ixtiro qilishi va Kichik Ayiqqa qarab korabl kursini belgilashning finikiyalik usulini amaliyotga joriy etishini qo’shishadi. Geometriya sohasida qator tengliklarni aniqlagan: teng tomonli uchburchak, doira ichiga uchburchak chizgan. Fizik sifatida Nil daryosining yozda toshishi sabablarini izlagan va uni qarama-qarshi yo’nalgan shamolda deb bilgan. Bu shamol, uning fikricha, Nil daryosi suvining harakatini qiyinlashtirgan va natijada uning sathini ko’targan. Albatta bu faraz shaklidagi fikr, lekin xato. Uning asl sababi yozda qorlarning erib, yomg’irlar yog’ib, suv miqdorining ko’paytirishida. Miletlik Fales bir shaxsda faylasuf va amaliyotchi olim qo’shilishining namunasidir. Falesning faylasuf sifatidagi faoliyatiga dastlab baho bergan mutafakkir Aristotel bo’ldi. U “Metafizika” asarida quyidagilarni yozadi: “Falsafa bilan ilk bor shug’ullanganlarning ko’pchiligi barcha narsalsalarning ibtidosini, boshlang’ich asosini materiyada deb bilishgan. Undan barcha narsalar tashkil topadi, undan barcha narsa kelib chiqadi va unga oxir-oqibatda qaytadi. Bunda asos saqlanib qoladi, narsalarning xossalari o’zgaradi, xolos. Buni narsaning

boshlang’ich asosi va elementi deb hisoblashgan. Shuning uchun ham ular hyech narsa paydo bo’lmaydi va yo’qolmaydi, chunki asosiy tabiat saqlanib qoladi degan fikrda bo’lganlar. Bunday boshlang’ich asos uchun miqdor va shaklni barcha ham bir xil qilib ko’rsatmagan. Fales shu turdagi faylasuflarning boshlovchisi. U boshlang’ich asosni suv deb hisoblagan” 1 . Suv–Okean, Nun, Abzu (Apsu)ning falsafiy qayta anglanishi natijasi, Fales kitobining “Asos haqida” deb atalishi uning birinchi asosni tushuncha darajasida anglaganidan dalolat beradi, aks holda u faylasuf bo’la olmasdi, degan hulosaga kelishga imkon beradi. Suvni boshlang’ich asos deb hisoblar ekan, u barcha mavjudotni unda suzib yurishga majbur qiladi. U substansiyani shu shaklda tasavvur qiladi. Bu haqida “Metafizika” asarida Aristotel Falesning Yerni suvning ustida qallqib turgan narsa deb hisoblashini ta’kidlaydi (uni suzib turgan silliq disk sifatida olib qaragan). Biroq, eng muhimi shundaki, olamning boshlang’ich asosini suvda deb bilgan. Uning xizmati Borliqning yagonaligi, yaxlitligi masalasini qo’yishidadir. Aristotel Falesning bu fikrini kuzatishlarining natijasi deb taxmin qiladi. “Ehtimol, u barcha narsalarning namlikni tortishi, issiqning ham shundan paydo bo’lishi va saqlanib turishini ko’rgandan keyin shu xulosaga kelgandir (barcha narsalar suvdan kelib chiqqan deyishi muhim prinsip). U mazkur faktdan barcha narsalarning urug’i ho’llik tabiatiga ega, suv esa-ho’l narsalar tabiatining asosi, degan xulosaga keldi” 1 . Aristotel yana ehtiyotkorlik bilan Fales qarashlariga qadimgi teologiyadagi, suv shoirlar nazdida xudolar qasam ichgan predmetdir, degan fikr ta’sir etganini taxmin qiladi. Qanday bo’lishidan qat’iy nazar, bug’lanish hodisasi suvning tumanga yoki havoga, muzlash hodisasi oxiriga yetkazilsa-suvning tuproqqa aylanishini yaqqol namoyish qiladi. Umuman olganda Falesning xizmati shundaki, u birinchi bo’lib barcha narsalarning asosi masalasini qo’ydi, uni qanday hal etishi boshqa masala. Demak, Fales bu tushuncha mazmunida oddiy suvni emas, “aqlli”, ilohiy suvni tushunadi. Diogen Laertskiy so’zi bilan aytganda, “Fales barcha narsaning asosini suvda deb bildi, dunyoni esa jonli, xudolarga to’la deb hisobladi”. Fales faqat moddiy borliqnigina emas, balki bilimlarni ham yagona asosga keltirish zarur

deb hisobladi. U aytadi: “Ko’pso’zlik aqlli fikr ko’rsatkichi emas”, “Qandaydir bir yolg’iz fikrni izla, bitta yaxshi narsani tanla, ana shunda maxmadonalarning quruq so’zli ekanligini anglaysan”. Aristotel Falesga tegishli deb hisoblaydigan boshka fikr shundan iboratki, tabiat xudolarga to’la, magnit jonga ega va u temirni o’ziga tortadi; buni, albatta, talqin etish oson emas. Fales dunyoviy jon mavjudligiga ishongan va uni Xudo yoki Platon bilan aynanlashtirgan, go’yoki u olamni suvdan yaratgan, degan fikrni bildirish juda katta dadillik bo’lur edi. Biz faqat bitta narsani ishonch bilan aytishimiz mumkin – Fales “narsalarni” bitta boshlang’ich elementning turli shakllari deb hisoblagan va bu eng muhimi. Suvni ana shunday boshlang’ich element deb bilishi uni boshqa mutafakkirlardan ajratib turadi, biroq uning birinchi grek faylasufi deb shuhrat qozonishining boisi shundaki, u birinchi bo’lib Tafovutdagi Birlik g’oyasini ilgari surdi (garchi buni mantiqiy nihoyasiga yetkazmagan bo’lsada) va birlik g’oyasiga tayanishi bilan birga xilma-xillikni hisobga olishga urindi. Tabiiyki, falsafa tajribada kuzatiladigan turli xil hodisalarning sabablari va mohiyatini bilishga intiladi. Faylasufning tushunishi xilma-xillikda yashirinib yotgan birlikni anglashni bildiradi. Materiya va ruhning tub farqini bilmasdan turib, mazkur muammoning murakkabligini baholash qiyin: borliq yo moddiy birlik (Falesdagi singari), yo G’oya tarzida (hozigi ayrim faylasuflar ta’kidlaganidek) olib qaraladi. Yagonalik va ko’plik masalasining murakkabligini faqat borliqning mohiyatli darajalari konsepsiyasi va borliq analogiyasi doktrinasi aniq shakllantirilganda haqqoniy baholash mumkin; aks holda xilma-xillikning butun boyligi birlik to’g’risidagi xato yoki ma’lum bir darajadagi ixtiyriy tasavvurga qurbon qilingan bo’ladi. Ehtimol, Aristotelning magnitning jonga egaligi to’g’risidagi fikrni Falesga tegishli deb hisoblashi animizmga xos hayvon jonining (insonning tushida voqif bo’ladigan) butun organik dunyoga va hatto, noorganik dunyo obyektlari va kuchlariga yoyishdan iborat g’oyaning aks sadosidir. Shunday bo’lgan taqdirda ham bu g’oya o’tmish sarqiti bo’ladi, chunki Fales misolida mifdan fan va

falsafaga o’ta borish yaxshi kuzatiladi, Fales esa haqli ravishda grek falsafasi asoschisi sifatida hurmat qilinadi. Anaksimandr Anaksimandr – Falesning shogirdi va ishining davomchisi. U proza shaklida yozilgan ilk falsafiy asar: “Tabiat haqida” muallifi. Bu asarni er.avv. VI asrda yozgan, undan ayrim parchalargina saqlanib qolgan. Boshqa asarlari: “Yer xaritasi” va “Globus”. Fales singari Anaksimandr ham amaliy ilmiy tadqiqotlar bilan mashg’ul bo’ladi; u Qora dengizda suzuvchi miletlik dengizchilar ehtiyojini hisobga olib dastlabki geografik xaritani yaratgan deyishadi. Olim sifatida Anaksimandr “gnomon”–Sharqda avval elementar quyosh soatlari deb atalgan narsani kiritdi. Bu gorizontal maydonda qo’yilgan belgilar ustida vertikal tarzda turgan sterjen bo’lib, vaqt soyaning yo’nalishiga qarab belgilangan. Eng qisqa soya–yozdagi kun o’rtasida Quyoshning turish vaqtini bildiradi. Eng uzun soya qishdagi kun o’rtasida Quyoshning turishiga mos keladi. Anaksimandr osmon sferasining modelini – globusni yaratgan, geografik xaritani chizgan. Matematika bilan shug’ullangan, “Geometriyaning umumiy ocherki”ni yaratgan. Boshqa ko’p faylasuflar singari, jamiyat siyosiy hayotida ishtirok etgan – Apollonda mustamlakaga asos solgan. Anaksimandr o’zining prozada bitgan falsafiy mushohadalarini bitta kitobga yiqqan. Teofrast zamonida u hali “yonib ketmagan” edi va Anaksimandr g’oyalarining ayrim fragmentlari saqlangani uchun biz undan qarzdormiz. U ham Falesga o’xshab barcha narsalarning boshlang’ichi, birlamchi elementini qidirdi. Biroq u xulosaga keldiki, materiyaning hyech bir konkret shakli (masalan, suv) qidirilayotgan boshlang’ich element bo’la olmaydi, chunki, suv yoki namlik o’z holicha qarama-qarshiliklardan biri bo’lib, ularning konfliktini tushuntirish lozim bo’ladi. Agar o’zgarish tug’ilish va o’lim, o’sish va so’lish mavjudligi tufayli ekan, bitta elementning kengayishi boshqasi hisobiga bo’lar ekan, unda – agar olamdagi barcha narsaning asosini suvda degan fikrdan

kelib chiqsak – uning boshqa elementlarni allaqachon yutib yubormaganini tushunish qiyin. Shunday qilib, Anaksimandr boshlang’i elementni ajratib bo’lmaydi degan xulosaga keldi. U qarama-qarshiliklardan avvalroq keladi, chunki undan barcha mavjudot kelib chiqadi va zaruriy ravishda barchasi unda yo’q bo’lib ketadi. Anaksimandr boshlang’ich elementga (arxe) nom berdi va, Teofrast fikricha, u ilk bor uni moddiy sabab deb atadi. “Bu suv emas, qandaydir elemnt deb ataluvchi narsa emas, balki ulardan farq qiluvchi cheksizlik bo’lib, undan barsa samolar va ular orasidagi dunyolar kelib chiqadi”. Bu - apeyron, Chegarasiga ega bo’lmagan substansiya. “Mangu va azoblanmaydi”, u “barcha dunyolarni qamrab oladi”. Bundan ma’lum bo’ladiki, Anaksimandr barcha mavjudotning ibtidosi, boshlang’ich asosi “arxe” tushunchasini birlamchi asos, substansiya darajasigacha kengaytirdi. Bunday substansiyani Anaksimandr apeyron deb atadi. Apeyros– “chegarasiz, cheksiz, nihoyasiz” demakdir. Ba’zi qadimgi grek olimlari apeyronni Anaksimandr moddiy deb hisoblagan deyishadi, ba’zilari to’rt element–yer, suv, havo, olov aralashmasi deb talqin qilishadi. Aristotel fikricha, Anaksimandr ana shu to’rtta stixiyadan qaysidir bittasi cheksiz, nihoyasiz bo’lishi mumkin deb hisoblab, qolgan uchtasiga nisbatan uni afzal deb bilgan holda apeyron g’oyasini ilgari surgan. Substansial asos sifatida apeyron cheksiz bo’lishi zarur, aks holda u turli stixiyalarning almashib turishi asosini tashkil eta olmaydi. To’rtta element bir- biriga o’tib tursa, unda ular uchun umumiy bo’lgan suv ham, havo ham, yer ham, olov ham emas narsa bo’lishi kerak. Aynan shu narsa apeyrondir. U fazoda cheksiz bo’libgina qolmay, balki ichki tabiati bo’yicha ham cheksizdir, ya’ni noaniqdir. Demak, apeyron– cheksiz, chegarasiz, nihoyasiz, noaniq substansial asosdir. Anaksimandrning saqlanib qolgan matnlari bo’yicha “apeyron – qarish nimaligini bilmaydi, u o’lmas va yo’q bo’lmasdir” 2 , abadiy faollikda, harakatda. Harakat–apeyronning muhim xossasi.

Anaksimandr kosmogoniyasi. Apeyron, uningcha, substansial asosgina bo’lib qolmasdan, balki Kosmosning genetik asosi hamdir. U narsalarning asosini tashkil qilibgina qolmay, ularni yaratadi ham. Bir vaqtning o’zida borliqda son-sanoqsiz dunyolar mavjud. Ularning hyech biri mangu emas, lekin mangu harakat tufayli bir vaqtning o’zida bu dunyolarning cheksiz to’plami mavjud. Bularning barchasiga qo’shimcha ravishda mangu harakat mavjud bo’lib, unda samolar paydo bo’ladi. Bu mangu harakat Platonning “Timeyida” tasvirlangandek, Pifagor doktrinasiga muvofiq, o’zi orqali barcha narsalarni o’tkazadigan hodisa ko’rinishida amal qiladi. Bundan keyin uyurmali harakat sababli og’irroq elementlar hisoblangan yer va suv uning markazida qolishadi, olov aylana bo’ylab joylashadi, havo esa ular oraligidagi fazoda o’rin egallaydi. Yer- disk emas, u “kolonna stvoliga o’xshash” qisqa silindr. Anaksimandr kosmogoniyasi mifologiyadagi teologiyadan farq qiladi. Apeyron barcha narsani o’zidan (xudodan emas) keltirib chiqaradi. Aylanma harakatda bo’lib, u xo’l va quruq, sovuq va issiqni ajratib turadi. Ularning juft kombinasiyalari yerni (quruq va sovuq), suvni (xo’l va sovuq), havoni (ho’l va issiq), olovni (quruq va issiq) hosil qiladi. Undan keyin markazda eng og’ir narsa sifatida yer, uning atrofida suv, havo va olov ta’sirida mavjuddir. Osmondagi havo ta’sirida suvning bir qismi bug’lanadi va yer qisman okeandan yuqoriga chiqib qoladi. Shu tariqa quruqlik paydo bo’ladi. Osmon sferasi uchta halqaga ajralib ketadi, ular havo bilan o’raladi. Bu halqalarni g’ildirakning chambaragiga, jiyagiga o’xshatish mumkin (yoki olov bilan to’ldirilgan shinaga o’xshatsa bo’ladi). Quyi jiyakda, xoshiyada ko’plab teshiklar bor bo’lib, ular orqali ichidagi olovni ko’rish mumkin – bular yulduzlardir. O’rta jiyakda bitta teshik bor – bu Oydir. Yuqori teshikda ham bitta teshik bor–u Quyoshdir. Teshiklar to’la yoki qisman yopilishi mumkin, uning natijasida Quyosh yoki Oy tutilishi sodir bo’ladi. Mazkur jiyaklar Yer atrofida aylanadi. Ular bilan birga teshiklar ham aylanadi. Yulduzlar, Oy va Quyosh harakatini ana shunday tushuntiradi. Anaksimandr kosmogoniyasining ijobiy tomonlari nimada degan savolga quyidagicha javob berish mumkin: 1) Kosmos elementlari, tabiat hosil bo’lishida xudolar ishtirok etmaydi;

2) unda olamning hissiy manzarasidan voz kechiladi. Olamning ichki mohiyati va uning bizga namoyon bo’lishi farqlanadi. Biz yulduz, Oy va Quyoshni ko’ramiz, lekin ularning xoshiyasi, jiyagini ko’ra olmaymiz. Hayotning kelib chiqishini Anaksimandr quyidagicha tushuntiradi: tirik mavjudot dengiz va quruqlik orasida osmon olovi ta’siri ostida paydo bo’lgan. Dastlabki tirik organizmlar dengizda yashagan. Keyin ularning bir qismi quruqlikka chiqishgan. Dengiz hayvonidan inson kelib chiqqan. Xususan, inson birorta ulkan baliq ichida paydo bo’lib, u yerda ulg’ayganicha yashagan va keyin quruqlikka chiqqan (chaqaloq holida chiqqanida yashab keta olmas edi). Dialektik va materialistik qarashlari. Anaksimandrning materialistik monizmi qadimgi greklarning o’zini lol qoldirgan. Plutarx ta’kidcha, Anaksimandr aytadiki, apeyron – tug’ilish va o’lishning yagona sababi. Xristian teologi Avgustin fikricha, Anaksimandr “ilohiy aqlga hyech qanday o’rin qoldirmadi”. Dialektik ta’limoti apeyronning abadiy harakati, undan qarama-qarshi kuchlarning ajralib chiqishi (issiq-sovuq, ho’l-quruq), to’rtta stixiyaning ulardan hosil bo’lishi, tirik tabiatning notirik tabiatdan kelib chiqishi to’g’risidagi evolyusion qarashlarida o’z ifodasini topgan. Esxatologiya (esxatos–chekkadagisi. oxiri)–dunyoning oxiri to’g’risidagi ta’limot. Anaksimandrning saqlanib qolgan fragmentida aytilishicha, barcha narsalarning tug’ilishi nimadan bo’lsa, yo’qolishi ham zaruriy ravishda shunga borib taqaladi. Adolatsizlik uchun narsalar bir-biridan vaqt belgilagan tartib bo’yicha qasos oladilar. Anaksimen Anaksimen – Anaksimandrning shogirdi va ishining davomchisi. U ham olim bo’lgan. Uni biologiya va matematika masalalari qiziqtirmagan, ko’proq astronomiya va meteorologiya sohasiga e’tibor qaratgan, “Tabiat haqida” nomli asar yozib qoldirgan. Anaksimen apeyron nazariyasidan qaytgan holda Fales izidan borib, barcha narsaning asosi bo’lib xizmat qiladigan stixiyani izladi. Lekin uning uchun bu suv emas edi. Ustozidan farqli o’laroq, butun mavjudotning birlamchi

asosini to’rtta stixiyaning eng sifatsizi bo’lgan havoda deb bildi. Uningcha, cheksiz apeyron ham –havo xossasi. F. Koplston fikricha, bu g’oyaga turtki bergan hodisa nafas olish bo’lsa kerak, chunki inson nafas olib tursagina hayot bo’ladi, shundan kelib chiqib havo- hayotning zaruriy elementi degan xulosa chiqarish oson. Anaksimen inson bilan umuman tabiat orasida parallel o’tkazadi: jonimiz havodan iborat bo’lib, bizni boshqargani kabi, nafas olish va havo butun dunyoni o’rab olgan. Havo, shunday qilib, Urstoff (birlamchi element) bo’lib, “ilgari mavjud bo’lgan, hozirda mavjud va kelajakda mavjud bo’ladigan narsalar, barcha xudolar va ilohiy elementlar paydo bo’lgan, boshqa narsalar ulardan vujudga kelgan”. Biroq bunda muammo paydo bo’ladi: havodan barcha narsalar paydo bo’lishini qanday tushuntirsa bo’ladi? Aynan mana shu muammoni hal etishda Anaksimenning daholigi namoyon bo’lgan. Oddiy elementdan konkret obyektlarning paydo bo’lishini tushuntirish uchun u kondensasiya va siyraklashish tushunchalarini kiritadi. Havoni o’z holida ko’ra olmaymiz, lekin mazkur jarayonlar tufayli u ko’rinadigan bo’ladi – siyraklashganda yoki kengayganda, u olovga aylanadi, quyuqlashganda esa, shamol, bulut, suv, tuproq va, oxir-oqibatda, toshlarga aylanadi. Kondensasiya va siyraklashish tushunchalari nima uchun Anaksimenning havoni birlamchi element sifatida olib qaraganiga yana bir bor tushuntirish beradi. U siyraklashganda havo qizadi va olovga aylanishga intiladi. Kondensasiyalashganda esa soviydi va qandaydir qattiq narsaga aylanishga intiladi. Havo, shunday qilib, atrof-olamni o’rab turgan olov bilan markazdagi sovuq, ho’l massa oraligida joylashgan. Anaksimen havoni o’ziga xos oraliq instansiya deb biladi. Lekin uning doktrinasida eng muhim narsa miqdorning sifatga qanday o’tishini tushuntirishga urinishdir – zamonaviy terminologiyada uning kondensasiya va siyraklashish nazariyasi aynan shunday ifodalanadi. (Anaksimenning uqtirishicha, ochiq og’iz bilan nafas olganimizda havo qiziydi, og’izni yopib, burun bilan nafas olganimizda esa- soviydi va hayotdan olingan bu misol uning egallagan pozisiyasining isbotidir).

Kosmogoniyasi. Barcha narsalar havoning zichlashishi va siyraklashishi asosida paydo bo’ladi. Xususan siyraklasha borib, havo avval olovga, keyin efirga aylanadi. Zichlasha, quyuqlqsha borib, shamolni, bulutni, suvni, yerni va toshlarni paydo qiladi. Havoning siyraklashishini qizishi, quyuqlashishini sovushi bilan bog’lagan. Bu, albatta, xato. Anaksimen fikricha, Quyosh – bu o’zining tez harakati tufayli yerdan bo’lingan parcha. Yer va osmon yoritgichlari havoda bug’lanadi. Yer harakatsiz, yoritgichlar havoning uyirma harakati tufayli harakatda bo’ladilar. Anaksimen havoning va olamning cheksizligi, o’zgaruvchanligini; olamlarning paydo bo’lishi va yemirilishi, vaqti-vaqti bilan almashinib turishini ta’kidlaydi. Fales singari, Anaksimen Yerni tekis, yassi deb hisoblagan. U suvda taxta singari suzadi. Professor Bernet gapiga ko’ra, “ioniyaliklar Yer to’g’risida ilmiy qarashni ilgar sura olishmadi, hatto Demokrit ham uning yassi ekanligiga ishongan”. Anaksimen kamalaknining qiziq talqinini taklif qilgan. U quyosh nuri o’z yo’lida quyuq bulutga duch kelib, uning orasidan o’ta olmaganida paydo bo’ladi. Anaksimenning jon to’g’risidagi masalani qo’yishi ham o’ziga xosdir. Undan oldingi faylasuflar deyarli jon to’g’risida gapirishmagan. Fales jonni o’z- o’zidan harakatdagi narsa deb tushuntirgan. Magnit jonga ega, shuning uchun ham u temirni o’ziga tortadi degan. Anaksimen esa havoda ham moddiy jismlarning, ham jonning ibtidosini ko’rgan. Xudolarni ham u havodan keltirib chiqargan. Demak, Xudo–moddiy substansiyaning modifikasiyasi. Ilmiy farazlariga kelsak, ularning ba’zilari xaqiqatga yaqin. Masalan, do’lni bulutdan tushib kelayotgan suvning muzlashi natijasida hosil bo’ladi degan. Agar unga havo aralashsa, qor hosil bo’ladi. Uning fikricha, yulduzlar Oy va Quyoshdan uzoqroqda joylashgan (bu bilan u Anaksimandr xatosini tuzatgan). Ob-havoning holatini Quyosh faolligi bilan bog’lagan. Anaksimen Milet falsafiy maktabining so’nggi yorqin vakili edi. “Er. avv. 494 yilda Milet qulashidan keyin Milet maktabi o’z faoliyatini tugalladi. Hozirda

Milet doktrinalari Anaksimenning falsafiy sistemasi sifatida ma’lum; ehtimol qadimgilar nazdida u maktabning bosh vakilidir. Bu uning Milet maktabining so’nggi vakili bo’lgani uchun emas, albatta; bunda konkret obyektlar miqdorining sifatga o’tishini tushuntirishga urinish yo’lida yaratilgan kondensasiya va siyraklashish nazariyasining rol o’ynagani haqiqatga yaqinroq. Umuman olganda, ioniyaliklarning asosiy xizmati barcha narsalarning boshlang’ichi masalasiga bergan javoblarida emas, balki shu masalaning o’zini qo’yishidadir. Yana shuni ta’kidlash lozimki, ularning barchasi materiyani mangu deb hisoblashgan – olam kimningdir irodasi bo’yicha yaratilgan, degan fikr ularning miyasiga kelmagan. Ular uchun bu dunyo – yagona dunyo. Biroq ioniyalik faylasuflarni dogmatik materialistlar deyish to’g’ri bo’lmaydi. Materiya va ruh o’rtasidagi tafovut u paytda hali o’rnatilgan emas edi, buni qilmasdan turib materialistlar to’g’risida uning hozirgi ma’nosida gapira olmaymiz. Ular shuning uchun ham materialistlar ediki, barcha narsalarning kelib chiqishini qandaydir bir moddiy element asosida tushuntirdilar. Biroq ular materiya va ruhning farqi aniq chegaralanmagani va shu sababli rad etadigan narsaning o’zi bo’lmagani uchun qasddan uni inkor etadigan faylasuflar emasdilar. Va, nihoyat, ta’kidlash joizki, ioniyaliklar shu ma’noda “dogmatiklar” ediki, ular “muammolarni tanqid qilish” bilan mashg’ul bo’lishgani yo’q. Ular narsalar qanday bo’lsa, ularni shunday bilish mumkin degan fikrda bo’lganlar: ular g’aroyibotga soddalarcha ishonganlar va kashfiyotlar quvonchiga to’lib- toshganlar”. Geraklit falsafasi Geraklit (er.avv. 504-501-yillar oralig’ida tug’ilgan) Milet bilan qo’shni bo’lgan polis–Efesda dunyoga kelgan. U shoh-askar urug’iga mansub. Uning asarining nomi ham – “Tabiat haqida”, biroq mavzusi kengroq va mazmuni boyroq bo’lib, uch qismdan tashkil topgan: olam, davlat, xudo haqida. Uning asaridan 130 parcha saqlangan. Ularda mutafakkir mulohazalari tushunarsiz tarzda bayon qilinganligini ta’kidlab, Soqrat quyidagilarni yozadi: “Men tushungan narsalarim ko’p. O’ylaymanki, tushunmagan narsalarim ham xuddi shunday. Aytib qo’yish

kerakki, buni tushunish uchun deloslik g’avvos (suv tegigaga tushuvchi) talab qilinadi” 1 . Geraklit asarida metafora, qiyoslashdan keng foydalanilgan. Geraklit hayoti to’g’risida F. Koplston bergan ma’lumotlar qiziqarlidir. Uning aytishicha, Geraklit zodagon bo’lgan. Agar Diogen so’zlariga ishonadigan bo’lsak, 69-Olimpiada yillari, ya’ni er.avv.504-501 yillarda uning faoliyati eng gullagan payti bo’lgan; biroq uning hayotining aniq sanalarini hyech kim bilmaydi. Jarchilik lavozimi uning oilasiga meros bo’yicha o’tgan; lekin Geraklit undan ukasining foydasiga voz kechgan. U jamoani yomon ko’rgan va undan begonalashgan. Geraklit zamondoshlarini ham, o’tmishdagi buyuk kishilarni ham nafrat ila tilga olgan. Muallif mutafakkirning o’zi tug’ilib o’sgan shahri aholisi to’g’risida nimalarni aytganini keltiradi: “Agar katta yoshdagi erkaklarning birortasi ham qolmay bo’g’ilib o’lsa va shahar soqolsiz o’smirlarga qolsa, efesliklar yaxshi ish qilgan bo’lishardi, chunki ular oralaridagi eng yaxshi Germodorni “Oramizda bizdan barcha narsada ustun bo’lgan odamning yashashiga toqatimiz yo’q, agar shunaqalari bo’lsa, boshqa joyga o’tib, begona kishilar bilan yashasinlar”, deya quvib yubordilar”. Va yana aytgan: “Priyenda Bianing o’g’li Tevtam yashagan bo’lib, u boshqalarga nisbatan aqlliroq bo’lgan”. U aytgan: “Odamlarning orasida ko’pchiligi yomon”. Gomer to’g’risidagi fikrini quyidagi so’zlarda ifodalagan: “Gomerni shoirlar qatoridan chiqarib yuborish kerak edi, Arxiloxni ham”. Shunga o’xshash u ta’kidlagan: “Ko’p narsani bilish aqlni peshlamaydi, agar shunday bo’lganda Gesiod va Pifagorni hamda Ksenofan va Gekateyani aqlli bo’lshga o’rgatardi”. Pifagorga kelsak, u “boshqalarning ilmiy ijodiga tegishli bo’lganlarni yig’ib, o’ziga keraklilarini tanlab oldi, amalda mavjud ko’p narsalar haqidagi bilimni o’zining donishmandligi natijasi deb aytdi va bu bilan aldamilik qildi”. Geraklitning ko’p gaplari lo’nda va zaxarxandalidir, ba’zan – serfahmlidir. Masalan: “Kasallarni kesadigan, kuydiradigan, sanchitadigan va azoblaydigan shifokorlar mehnatiga loyiq bo’lmagan haqni talab qiladilar”, “Biz o’z bolalarimizni bolamiz deganimizdek, Xudo insonni o’zining go’dagi deb aytadi”,

“Eshaklar somonni oltindan afzal ko’radilar”, “Insonning xarakteri – bu uning taqdiri”. Geraklitning dinga bo’lgan munosabatiga kelsak, u “diniy aqidalar, urf- odatlarni odamlar o’yini – shuhrat keltirmaydigan amallar” deb hisoblagan. Uning Xudoga munosabati, din tilidan foydalanishiga qaramay, panteistik bo’lgan. mulohazalari noaniq, tushunarsiz, shu sababli u Qorong’i(Nodon) degan laqab olgan. Aftidan, buni u ataylab qilgan; Uning asarlarida mana bunday mulohazalarni uchratamiz: “Tabiat yashrinishni yaxshi ko’radi”, “Orakuli Delfada turgan Xudo hyech qachon to’ppadan-to’g’ri ifodalamaydi, lekin uni yashirib o’tirmaydi ham, buni u belglar bilan qiladi”. O’zining insonlarga yo’llagan maktubida aytadi: “Odamlar uni ilk bor eshitganda, xuddi uni umuman eshitmaganday, tushunmaydilar”. Birlamchi substansiya –genetik asosni Geraklit olovda deb biladi. Qadimgi greklar olovni modda deb tushunishgan, uning issiqlik va yorug’lik ajratib chiqaruvchi zanglash jarayonidan iborat ekanligini tushunishmagan. Biroq uning to’rtta stixiya ichida eng harakatchani va o’zgaruvchani ekanligini yaxshi bilishgan. Olovning substansionalligini Geraklit oltin bilan qiyos qilgan holda tushuntiradi: “Xuddi oltin barcha tovarga, tovarlar oltinga almashingani kabi, barcha narsalar olovga, olov barcha narsalarga almashinadi” 2 . Kosmik olovni Geraklit alanga bilan solishtiradiki, bu alanga barcha keraksiz narsalarni kuydirib yuboradi. Alanga barcha joyda bir xil, biroq chiqaradigan hidi turlicha. Olov abadiy va ilohiydir. Geraklitni ko’pchilik unga tegshli deb hioblaydigan, aslida unga tegishli bo’lmagani aniqroq mulohaza bo’yicha bilishadi: “Barcha narsa oqib turadi”. Ko’pchilik odamlar Geraklitda faqat ana shuni bilishadi. F. Koplstonning ta’kidlashicha,bu fikr, garchi falsafiy sistemasining muhim jihatini tashkil etsada, uning asl mohiyatini aks ettirmaydi. U mana bu fikrni aytmaganmi axir: “Bir daryoning o’ziga ikki marta tushib bo’lmaydi, chunki uning suvi uzluksiz yoningdan oqib o’tib turadi”? Boz ustiga, Platon ta’kilaganidek, “Geraklit qayerdadir barcha obyektlar o’tkinchi va hyech bir narsa mangu emas; hayotni

daryo oqimi bilan qiyoslab, u, bir oqimga ikki marta tushib bo’lmaydi, deb aytgan”. Aristotelning yozishicha esa, Geraklit o’z doktrinasini quyidagi so’zlar ifoda etadi: “Barcha narsalar harakatda, hyech bir narsa bir joyda turmaydi”. Shu munosabatda, Geraklit – bu doimiy, o’zgarmas hyech narsa yo’q deb qichqirayotgan, reallikni noreallik deb e’lon qilgan antik dunyo Pirandollasidir deyishimiz mumkin. Geraklit fikricha, hyech bir narsa mavjud emas, chunki bu uning falsafasiga ziddir, deb aytishimiz xato bo’ladi. O’zgarish g’oyasi hyecham uning sistemasining yetaki g’oyasi emas. Geraklit “So’z”ga, ya’ni o’zining insoniyatga maktubida alohida e’tibor qaratgan va dunyoda barcha narsa o’zgarib turadi degan fikr maktubida bo’lganda, uni insoniyatga yo’llashi dargumon edi. Bu haqiqatni ioniyalik boshqa faylasuflar yaxshi tushunishgan, va Geraklit bu bilan hyech qanday yangi narsa aytmagan bo’lardi. Geraklit ko’pxillikdagi birlik, birlikdagi ko’pxillik konsepsiyasini ilgari surishi bilan falsafaga takrorlanmas hissasini qo’shdi. Anaksimandr falsafiy sistemasida, ko’rib o’tganimizdek, qarama-qarshiliklar bir-birini siqishadi, keyin esa navbati bilan adolatszlik uchun jazolanadilar. Anaksimandr qarama- qarshiliklar kurashini tartibning buzilishi, Yagonaning sofligiga dog’ tushiruvchi sifatida bo’lishi mumkin emas hodisa deb hisoblagan. Geraklit bunday fikrga qo’shilmaydi. Uning uchun qarama-qarshiliklar konflikti – bu hyecham Yagonaning darz ketishi bo’lmay, balki uning mavjudligining zarur shartidir. Amalda Yagona qarama-qarshiliklarning to’qnashishi tufayli mavjud: bu qarama- qarshi turish uning yaxlitligi uchun zarur. Geraklit uchun reallik - bu Yagona ekanligi uning quyidagi mulohazasida yaxshi ko’rinadi: “Donishmandlik quloq solishda, menga emas, “So’z”ga, va barcha obyektlar – bu Yagona ekanligini e’tirof etishda”. Boshqa tomondan qarasak, qarama-qarshiliklar – Yagonaning mavjudligi sharti, degan g’oya uning quyidagi mulohazalarida aniq namoyon bo’ladi: “Urush barcha uchun odatiy hol, kurash adolatli va barcha obyektlar kurash orqali vujudga keladi va yo’q bo’ladi, degan haqiqatni bilishimiz kerak” va “Kurash xudolar va odamlar hayotidan yo’q

bo’lsin!”, deya hayqirganida, u nohaq edi. Geraklit Borliqni yo’qotishga chaqirayotganini bilmas edi, chunki uning chaqirig’i eshitilganda, olam mavjud bo’lmay qolar edi. Geraklit yana kurashning zarurliga haqida gapiradi: “Odamlar tafovutlarning o’zaro kelishuvini tushunmaydilar. Bu yoydagi singari qarama-qarshi kuchlanishlarning muvozanatlashuvidan iborat”. Demak, Geraklit uchun reallik – bu Yagona. Biroq, ayni paytda, u ko’plik hamdir – va bu tasodif emas, uning mavjudligining zaruriy shartidir. Yagona Tafovutdagi Aynanlik bo’lishi uchun bir vaqtda yakka va ko’plik bo’lish zarur. Gegel shakllanmoq kategoriyasining kashf qilinishini Geraklit nomi bilan bog’laydi; lekin bu fakt Gegelning Geraklitni noto’g’ri tushunishi va, bundan tashqari, Parmenid o’z sistmasini Geraklitda ilgari yaratgan deb hisoblashining xatoligiga asoslangan. Parmenid Geraklit zamondoshi va uning sistemasi tanqidchisi bo’lgan, bu esa uning o’z asarlarini keyinroq yaratgan deganidir. Geraklit falsafiy sistemasi ko’proq eng umumiyning konkretligi, Ko’plikdagi Birlik, Tafovutdagi Aynanlik g’oyasiga ko’proq mos keladi. Xo’sh, Ko’plikdagi birlik nima? Geraklit hamda bu g’oyani keyinchalik undan qabul qilib olgan stoiklar uchun olov olamdagi barcha narsalarning asosidir. Bir qarashda Geraklit ioniyaliklar g’oyasini ishlatib, unga original ko’rinish bergandek bo’lib ko’rinishi mumkin. Fales reallik asosiga suvni, Anaksimen havoni qo’ygani uchun, Geraklit ulardan qandaydir ajralib turishi uchun havoni tanlagan degan fikr xayolga keladi. Tabiiyki, Geraklitda boshqa boshlang’ich asosni topish hohishi bo’lgan, lekin uning tanlovi mustahkam bazaga ega. Uning tanlovining olovda to’xtashining asosli sababi - sistemasining asosiy g’oyasi bilan bog’liq sabab bor edi. Hissiy tajriba shundan dalolat beradiki, olov turli jinsli moddalardan oziqlanishi, iste’mol qilishi va o’ziga transformasiya qilishi hisobiga mavjud. Turli obyektlar tomonidan yaralgani holda, ularning barchasini o’ziga singdiradi; bunday materiallar bilan oziqlanib turmasa, u tez orada o’chadi va mavjud bo’lmay qoladi. Olovning o’zining mavjudligi bu “kurash”, va “zo’riqish”ga bog’liq. Bu,

albatta, falsafiy tushunchaning sof ifodasi, lekin masalaning mohiyatini yaxshi ko’rsatadi, suv va havoda esa unday emas. Geraklitning olovni reallik asosi qilib olishini uning kaprizi, originallikka intilishi, boshqa faylasuflar orasida ajralib turishga urinishi bilan tushuntirib bo’lmaydi. “Olov, - deydi Geraklit,- bu tashnalik va tashnalikni qondirish” – boshqa so’zlar bilan aytganda,bu olamda mavjud barcha obyektlar, xususan, doimiy zo’riqish, kurash, iste’mol, alangalanish va o’chish holatlarida bo’lgan obyektlar. Yonish jarayonida Geraklit ikki yo’lni – yuqorilash va pastlashni ajratadi. “O’zgarish jarayonida u yuqoriga ko’tarilish va pastlikka ketishni ko’rdi va kosmos ana shular tufayli paydo bo’ldi, deb ta’kidladi. Kondensasiya qilinganida olov namlikka aylanadi, qisilganda suv bo’ladi ; suv sovugach, tuproqqa aylanadi, - bu jarayonni u pastlikka ketish yo’li deb atadi. Va yana tuproq yonib, suvni keltirib chiqaradi, undan esa boshqa barcha narsalar paydo bo’ladi; chunki Geraklit tabiatning deyarli barcha obyektlari va hodisalari dengiz yuzasidagi bug’lanishdan vujudga keladi deb hisoblagan. Bu – yuqoriga ko’tarilish yo’li”. Biroq barcha obyektlar – bu olov va ular doimiy ravishda o’zgarib turishadi degan fikrga qo’shilsak, unda, o’z-o’zidan ravshanki, barqarorlik holatiga tushuntirish berish kerak. Geraklit “me’yor” tushunchasini taklif qiladi. Butun dunyo – “bu me’yori bilan alangalanadigan va me’yori bilan o’chadigan mangu tirik olovdir. Agar olov yonar ekan, obyektlardan nimanidir olib, o’z-o’ziga transformasiya qilsa, olganiga teng shuncha narsani qaytarib beradi”. “Tovar oltinga, oltin tovarga almashtirilgani kabi, barcha narsa olovga, olov-barcha narsaga almashadi”. Shunday qilib, materiyaning har xil turlari holatlari o’zgargani holda, uning yig’indisi miqdori o’zgarmasdan qoladi. Materiyaning bir xil turlarining boshqalaridan ustunligini Geraklit nafaqat narsalarning barqarorligi bilan, balki tabiatning turli hodisalari, masalan, kun va tun, yoz va qishning almashishlari bilan ham tushuntirishga urinadi. Diogen bergan ma’lumotdan bilamizki, Geraklit bir elementlarning boshqalardan ustunligini “bug’lanishdagi farqlari” bilan tushuntirgan. Xususan, “Quyosh Xalqasidan otash

oladigan tiniq bug’lanish kunni keltirib chiqaradi; unga qarama-qarshi bug’lanishning ustunligi tunni paydo qiladi. Tiniq, shaffof bug’lanish sabab bo’lgan issiqliq miqdorining ko’payishi yozning boshlanishiga olib keladi; qoramtir tusdagi bug’lanish keltirib chiqaradigan bug’lanish ustunligi qishni chaqiradi”. Borliqda, biz ishonch hosil qilganimizdek, turli me’yordagi olov, yonish va o’chishning nisbatan bir xil proporsiyada bo’lishi bilan bog’liq narsalarning doimiy kurashi va ayni paytda nisbiy o’zgarmasligi mavjud. Aynan mana shu me’yorlarga ko’ra, yuqoriga ko’tariluvchi va pastga tushuvchi yo’llar tufayli Geraklit “Borliqning yashirin sozlanishi” deb atagan, lekin aslida, uning fikricha, “ochiq sozlanish” fakti kuzatiladi. “Odamlar, deb ta’kidlaydi Geraklit, biz keltirgan parchada, - tafovutlarning o’zaro kelishuvi, moslashuvini tushunishmaydi. Bu yoy yoki liradagi singari qarama-qarshi kuchlanish, zo’riqishlarning muvozanatda bo’lishidir”. Yakkalik o’zining tafovutlarida mavjud, tafovutlar mohiyatan Yagonaning turli jihatlari bo’lganlari uchungina bordirlar. Na bu jihatlar, na ko’tariluvchi va pastlovchi yo’llar yo’q bo’la olmaydi – agar ular yo’qolsa, Yagona mavjud bo’lmay qoladi. Qarama-qarshiliklarning bunday ajralmasligi, Yagonaning turli jihatlarining zaruriyligi quyidagi mulohazalarda o’z ifodasini topgan: “Yuqoriga yo’l va pastga yo’l butunlay bir xil”, “O’la borar ekan, jon suvga aylanadi, suv o’la borar ekan, tuproqqa aylanadi. Ammo tuproq suvni yaratadi, suv esa - jonni”. Albatta, bu quyidagi ta’kiddagidek muayyan relyativizmga olib keladi: “Ezgulik va yovuzlik – bir narsa”, “Dengiz nihoyatda toza va nihoyatda ifloslangan suvga to’lgan. Uni ichadigan baliqlar uchun u yaroqli va foydali, lekin uni icha olmaydigan odamlar uchun u iflos va zararli”, “cho’chqalar balchiqda cho’milishadi, uy parrandalari - changda” Ammo Yagonada barcha kuchlanish, zo’riqishlar muvozanatda, barcha tafovutlar uyg’unlikka keltirilgan.: “Xudo uchun barcha narsalar adolatli, yaxshi va to’g’ri, ba’zi narsalar noto’g’ri, boshqalari – to’g’ri deb odamlar aytishadi”. Albatta, panteistik falsafaning muqarrar xulosasi ana shunday – mangulik nuqtai nazaridan barchasi vaj.

Geraklit Yagonani Xudo sifatida ham, donishmand sifatida ham tafsiflaydi: “Donishmand faqat bitta. U Zevs nomi bilan atalishni hohlaydi ham, hohlamaydi ham”. Xudo – bu eng umumiy Aql (Logos), eng umumiy qonun, u barchani bittaga birlashtirgani va Borliqda doimiy o’zgarishlarni belgilagani holda, barcha narsalarga xos. Inson aqli – bu eng umumiy Aqlning bir bo’lagi, uning muayyan nuqtadagi konsentrasiyasi, jamlanishi. Shuning uchun inson barcha narsalar birligini va qonun hukmronligini o’zgartirib bo’lmasligini tushungani holda, narsalarga nisbatan aqlli qarashni ishlab chiqishi va aql ila yashashi zarur; u Borliqning zaruriy jarayonlariga moslashib yashashi va ularga qarshi bormasligi zarur, chunki bu barcha bo’ysunadigan, barchani qamrab oladigan Logos yoki Qonunning ifodasidir. Aql va ong – olov elementlari – yuksak qadriyatlardir, chunki tanani sof olov tark etganda, unda qolgan suv va tuproq hyech narsaga yaroqsiz bo’lib qoladi. Bu g’oyani Geraklit quydagi mulohazasida ifodalaydi: “Go’ngni tashlab yuborishdan ko’ra, jasadni tashlab yuborish afzal”. Shu bilan bog’liq ravishda inson o’z jonini quruq holda saqlashga intilishi lozim: “Quruq narsa – eng dono va eng yaxshi”. Jonga namlik yoqimli bo’lishi mumkin, ammo, “agar jon suvga aylansa, u halok bo’ladi”. ”Uxlab yotgan” xususiy olamlardan yuqoriga ko’tarilib, jon umumolamda bo’lishi lozim. Kosmogoniyaga oid qarashlarida Geraklit barcha narsalarnin, shu jumladan, xudolarning ham olovdan paydo bo’lganligini asoslashga urinadi. Kosmosning olovdan paydo bo’lishini uning “pastga qarab harakati”, olovning “yaratilmasligi” bilan ifodalaydi. Geraklit kosmogoniyasi uch xil variantda talqin etiladi: 1)Kliment fikri bo’yicha, olovdan dengiz (suv), undan olamni hosil qiluvchi urug’, undan yer ham, osmon ham, ular orasida joylashgan barcha narsalar ham paydo bo’ladi. 2)Plutarxga ko’ra, olov havoga, havo suvga, suv yerga, yer olovga aylanadi. Mark Antoniy (er.avv II asr) esa aytadi: “Yerning o’limi–suvning tug’ilishi, suvning o’limi – havoning tug’ilishi, havoning o’limi–olovning tug’ilishi va aksinchadan iborat”.

Esxatologiya masalalarida ham uning pozisiyasi aniq: Kosmos abadiy emas. “Pastga yo’l” davriy ravishda “yuqoriga yo’l” bilan o’rin almashib turadi. Kosmos yonib ketadi. Bu davriy yong’in faqat fizik jarayongina emas, balki aqliy jarayon hamdir. “Olov hyech narsani chetlab o’tmaydi, barchani sud qiladi” 3 . Dunyoviy yong’in dunyoviy sud bo’ladi. Geraklit–gilozoist. Uning olovi tirik bo’libgina qolmay, aqlli kuch hamdir. Xristian teologi Kliment Aleksandriyskiy Geraklit asarlaridan bir parchani keltiradi: “Barcha narsalardan tarkib topgan bu yaxlitlik, Kosmos hyech bir Xudo, hyech bir odam tomonidan yaratilgan emas. U to’la kuch bilan alangalanadigan va to’la kuch bilan o’chadigan, doimo bo’lgan, bo’ladigan va mangu tirik bo’lib qoladigan olovdir”. Geraklit talqinida Logos (ma’noli, aqlli so’z)–dunyoning obyektiv qonuni. Bu- tartib va me’yorning prinsipi. U olovning o’zidir: hissiyotimiz olov tarzida namoyon bo’lsa, aqlda logos ko’rinishida bo’ladi. Logos tarzidagi olov aqlga ega va ilohiy. Logos bu-Olimp xudolari va insonlarni boshqaruvchi Zevs. Logos – borliqning ichki o’zarishlari, mohiyati hamda ular haqidagi haqiqat. Demak, Geraklit Logos terminini ko’p ma’noda qo’llagan va tavsiflagan. U. Kerimov Geraklitning logos tushunchasini besh xil ma’noda ishlatganini ta’kidlaydi va ularning talqinini beradi. Lekin. logosning bu ma’nolari, bizningcha, Geraklit falsafasida “Logos – obyektiv qonuniyat” ma’nosi asosida o’zaro bog’liqlikda bo’lib, uning konsepsiyasiga yaxlitlik baxsh etadi. Jon haqida gapirib, Geraklit, uni qarama-qarshiliklar: ho’llik va olov birligidan iborat, deydi. Unda olovning ulushi qanchalik ko’p bo’lsa, jon shunchalik yengil. Shuning uchun ham “quruq bo’lgan jon”–dono va eng yaxshi. Jonning quruq komponenti – bu uning logosi. Geraklit–stixiyali materialist va sodda dialektik. Uning fikricha, logos borliqning dialektik qonuni. U “barcha narsa oqib, o’zgarib turadi. Olamda hech bir narsa takrorlanmaydi. Abadiylik– shashkani tasavvur qiluvchi go’dak, yosh bola xoqonligi”. Bir narsa turlicha: dengiz suvi ham toza, ham ifloslangan: baliqlar uchun hayot manbai, ichimlik suvi. Odamlar uchun–zaxarli va halokatli. Muhim

o’zgarish–bu qarama-qarshisiga aylanish, qarama-qarshilarning mohiyati birining ikkinchisi orqali aniqlanishida. Masalan, sog’liqning qadr-qimmati kasalga chalinganda bilinadi. Geraklit yozadi: “Kurash (qarama-qarshilar kurashi) barcha narsaning otasi, barcha narsalar ustidan hukmron kurash zaruriyat tufayli paydo bo’ladi”. Bilish masalalariga murojat qilib, Geraklit hissiy va rasional bilishni ajratadi. Hissiyot, uning fikricha, foydadan holi emas, ayniqsa ko’rish va eshitish juda ahamiyatlidir. Lekin bilishning oliy maqsadi – logosni anglash va shu tariqa dunyoning oliy birligini bilish hamda oliy donishmandlikka erishish. “Donishmandlik belgisi menga emas, balki barcha bir narsa (birlikda) deb biladigan logosdadir” 4 . Biroq logosni bilish oson emas, buning sabablari ko’p, xususan tabiat yashirinishni yaxshi ko’radi. Bundan tashqari, “ko’pchilik odamlar hayvonlar singari keragidan ortiqcha to’yib ketgan”. Shuningdek, ana shu ko’pchilikning ustozlari: Gomer ham, Gesiod ham, boshqa xalq kuychilari ham logosni bilishga xalaqit berishadi. Ko’pchilik odamlar nimaga to’qnash kelishayotganlarini ham bilishmaydi. Ko’p narsani bilish aqlli bo’lishga o’rgatmaydi. U olamning yaxlit manzarasini o’rnatishga olib kelmaydi, unga faqat logosni (barcha bir narsa ekanligini) bilish orqaligina erishish mumkin. Demak, Geraklit fikricha, logosni, donishmandlikni dunyoning birligini bilish hammaga ham nasib etavermaydi. Xususan, joni dag’al, olov elementi kam kishilarning tashqi hislari chin bilim bera olmaydi. Lekin, odamlar tabiatan aqllidir. “Fikrlash barchaga xos”, “Barchaga o’zini bilish va mulohaza yuritish qobiliyati berilgan”, “Logos barchada mavjud”. Axloqiy qarashlarida Geraklit odamlarni tabiatan bir-biriga teng deb hisoblashga moyil. Biroq ularning amalda teng emasligi aniq. Buni ular manfaatlarining teng emasligi oqibati deb biladi. Ko’pchilik logos bo’yicha emas, xoxishlari bo’yicha yashaydilar. Bunday kishilar hayoti – “bolalar o’yini”. Ular o’z hohishlari hukmronligi ostidadir. Odamlar eshaklar singari somonni oltindan afzal ko’radilar. Vaxolanki, baxt tana ehtiyojini qondirishda

emas, balki o’y-fikr yuritishda, “haqiqatni aytish va tabiat qonunlariga quloq solgan holda, ularga mos ravishda xatti-harakat qilishdadir”. Siyosiy qarashlarida Geraklit faqat nasli bo’yichagina emas, balki ruhi bo’yicha ham aristokratdir. Uningcha, eng munosib odamlar bir narsani – o’luvchi narsalarni shon-shuhratga ega deb biladilar. Bunday odamlar logosga muvofiq tarzda hayot kechiradilar va ular ozchilikni tashkil qiladilar. Unday odamlar bebaho, ular “logos bo’yicha emas, o’z hohishlari bo’yicha yashayotgan o’n minglab odamlar o’rnini bosadi”. Geraklit - bitilgan qonunlar tarafdori (u davrdagi aristokratiya mavjud urf- odatlarga tayanib ish tutgan). “Xalq qonun uchun, xuddi o’z uyini himoya qilganidek, kurashishi kerak” 5 . Uning ta’kidlashicha, insoniyatga tegishli qonunlar ilohiyotdan oziqlanadi. Geraklitning jon to’g’risidagi ta’limotida mifologiya elementlari ayniqsa ko’p. Geraklit aytadi: “O’lim–biz uyg’ongandan keyin ko’radigan narsadir”, “inson o’layotganda tunda o’zi uchun olov yoqadi. Uning ko’zi o’chgan bo’lsa-da, o’zi tirikdir”. Geraklitning ta’kidlashicha, Quyosh–tirik jon, unga adolat xudosi Dikl va uning xizmatkori Erina qarab turadi. Ular Quyoshning me’yordan chiqib ketmasligini nazorat qilib turadilar. Geraklit ta’limoti ioniyadagi falsafiy fikr rivojining dastlabki natijalari yakuni deb baholanishi mumkin. Uning muhim natijalari qatoriga borliqni Yagona va Ko’plik birligida olib tushuntirishi, harakatning qonuniyligi va universalligi g’oyasini asoslashi, garchi sodda ko’rinishda bo’lsa-da dialektikani naturalizm, stixiyali materializm bog’lashga bo’lgan urinishlarini kiritish mumkin. Falsafiy fikrning Qadimgi Gresiyadagi keyingi rivojida mazkur g’oyalar va yondashuvlar mukammallashib bordi.

Adabiyotlar: 1. Mirziyoyev Sh.M. Milliy taraqqiyot yo ’limizni qat’iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko’taramiz.J 1.- T.: O’zbekiston, 2017. 2. Mirziyoyev Sh.M. Xalqimizning roziligi bizning faoliyatimizga berilgan eng oliy bahodir. J.2.- T.: O ’zbekiston, 2018. 3. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat ’iy tartib-intizomva shaxsiy javobgarlik- har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. Mamlakatimizni 2016 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlariva 2017 yilga mo’ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma’ruza.2017 yil14 yanvar – Toshkent:” O’zbekiston”, 2017. 4. Karimov I.A. Yuksak ma ’naviyat – yengilmas kuch. – Toshkent: Ma’naviyat, 2008. 5. Karimov I.A. O ’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. – Toshkent: O’zbekiston, 2011. – 440 b. 6. Karimov I.A. O ’rta asrlar Sharq allomalari va mutafakkirlarining tarixiy merosi, uning zamonaviy sivilizasiya rivojidagi roli va ahamiyati. – Toshkent: O’zbekiston, 2014. 7. Karimov I.A. Ona yurtimiz baxtu iqboli va buyuk kelajagi yo ’lida xizmat qilish – eng oliy saodatdir. – Toshkent: O’zbekiston, 2015. – 304 b. 8. Yo ’ldoshev S., Usmonov M., Karimov R. Qadimgi va o’rta asr G’arbiy Yevropa falsafasi. O’quv qo’llanma. – Toshkent: Sharq, 2002. – 325 b 9. Yo ’ldoshev S., Usmonov M., Karimov R., Qobulniyozova G., Ruzmatova G. Yangi va eng yangi davr G’arbiy Yevropa falsafasi. O’quv qo’llanma. – Toshkent: Sharq, 2002. – 208 b 10. Po ’ latova D ., Ruzmatova G . G ’ arb falsafasi . O’quv qo’llanma. – Toshkent: PREMIER-PRINT, 2013. – 425 b.

Похожие

Qadimgi Misr va Bobilda dunyo haqida dastlabki ilmiy tasavvurlar va old falsafaning paydo bo’lishi

Qadimgi sharq va antik dunyo falsafasi

Qadimgi sharq va antik dunyo falsafasi.

Falsafiy tafakkur evolyusiyasi. qadimgi davr, o‘rta asrlar, uyg‘onish davri falsafasi

Falsafiy tafakkur evolyutsiyasi. Qadimgi davr, o‘rta asrlar, uyg‘onish davri falsafasi