Qadimgi Misr va Bobilda dunyo haqida dastlabki ilmiy tasavvurlar va old falsafaning paydo bo’lishi - Философия - Рефераты

Qadimgi Misr va Bobilda dunyo haqida dastlabki ilmiy tasavvurlar va old falsafaning paydo bo’lishi

Загружено в:

15.10.2023

Скачано:

0

Размер:

82 KB

Qadimgi misr va bobilda dunyo haqida dastlabki ilmiy tasavvurlar va old falsafaning paydo bo ’lishi Reja: 1. Qadimgi Bobildagi ijtimoiy-tarixiy vaziyat. 2. Shumer mifologiyasi 3. Akkad-Bobil mifologiyasi 4. Qadimgi Misr fani, mifologiyasi va old falsafasi 5. Eron va Turonda falsafagacha bo ’lgan fikrlar

Qadimgi Bobildagi ijtimoiy-tarixiy vaziyat. Geografik joylashuviga ko ’ra Bobil, ya’ni Mesopotamiya yoki Ikki daryo (Tigr va Yevfrat) oralig’i ikki qismdan: shimoliy tog’oldi va janubiy past-tekislikdan tashkil topgan. Unda paleolit davridayoq aholi yashar edi. Mesopotamiya tabiiy chegaralar, to’siqlar bilan himoyalangan, xalqlarning ko’chuv markazida joylashgan edi. Eramizgacha bo’lgan to’rtinchi ming yillikda Mesopotamiyaning tekislik qismiga shumerlar, o’rta qismiga akkadlar kelib joylashadi. Eramizgacha uchinchi ming yillikda shumerlar janubda, akkadlar shimolda qator mustaqil shahar-davlatlar barpo etadilar. Eramizgacha bo’lgan uchinchi ming yillik o’rtalarida Shumer shaharlari Lugalzagissi, Akkad shaharlari Sargon I tomonidan birlashtiriladi. Bu ikki birlashma o’rtasidagi kurash boshlanib, unda Akkad g’olib chikadi. U o’ziga Mesopotamiya tekislik qismini bo’ysundiradi. Biroq Shumer-Akkad davlati uzoq yashagani yo’q. Kelgindi gutlar Akkad davlatini yakson qiladi. Keyinchalik paydo bo’lgan Shumer davlatining Ura III dinastiyasi amoritlar va elamitlar tomonidan yo’q qilinadi, ularning o’zaro kurashida esa amoritlar g’olib chiqishdi. Ular markazi Bobil bo’lgan davlatni barpo etdilar. Qadimgi Bobil hoqonligi (1894-1595) o ’z yuqori cho’qqisiga Xammurapi (1792-1750) davrida erishdi. U ikkinchi ming yilning o’rtalarida xettlar va kassitlar tomonidan yakson qilindi. Kassit dinastiyasi (1518-1202) tarixi to’g’risida ma’lumotlar kam. Eramizgacha VII-asrda Mesopotamiyaning tog’oldi qismida assuriyaliklar dastlabki yirik Yaqin Sharq davlatini barpo etib, uning hududi Erondan Misrgacha bo’lgan joylarni qamrab olgan edi. Bobilning ikkinchi gullab-yashnashi Yangi Bobil hoqonligiga to ’g’ri keladi (612-538). Uning keyingi rivojiga forsiylar hujumi chek qo’yadi. Qadimgi Bobil- “bronza davri” madaniyatining tipik namunasi. U to’g’risidagi manbalar toshdagi va qotgan loydagi yozuvlar bo’lib, ular assuriya- bobil (akkad) tilida bitilgan. Assuriya xukmdori Ashshurbanipal kutubxonasida 30 mingdan ko’proq loy jadvallar mavjud bo’lgan. Matnlarda ish xujjatlari, qoidalar, tarixiy ma’lumotlar, tibbiy reseptlar, lug’atlar, matematik masalalar, xudolar

sharafiga bag’ishlangan bitiklar qayd etilgan. Ularda qadimgi ilmiy va dunyoqarash mazmuniga ega ma’lumotlar ham o’z aksini topgan. Ilm kurtaklari . Qadimgi Bobil hoqonligi davriga oid ko ’p matematik masalalar mavjud. Ular orasida ko’paytirish jadvali, kvadrat va kub sonlar, hisoblash pozision sistemasi bor. Shumer va Akkad-Bobilda oltmishlik hisob sistemasi o’ylab topilgan. Eramizgacha ikkinchi ming yillikda Bobil olimlariga kvadrat diagonalining tomonlarga munosabati, aylananing radiusga munosabati ma ’lum bo’lgan. Ular kvadrat va kub tenglamalarga mos keluvchi masalalarni yechishgan. Qadimgi Bobil astronomlari Aleksandr Makedonskiy davriga (eramizgacha 4- asr) kelib, oy va quyosh tutilishi davriyligini aniqlashgan. Ikki minginchi yil boshida quyosh-oy kalendarini yaratishgan. Hammurapining qo ’shimcha oy to’g’risidagi buyrug’i hozirgacha saqlangan. Bu 12 oydan iborat oy yilini (354,36sutka) quyosh yiliga (365,24sutka) yaqinlashtirish maqsadida qilingan. Keyinchalik 8 quyosh yilining 90 oyga (oy yilidagi) yaqin bo’lishi aniqlangan. Ilmiy bilimlar bilan uzviy bog ’liq holda rasional bilish, tafakkur usullari rivojlana boradi, falsafiy dunyoqarash elementlari shakllana boshlaydi. Lekin Bobilda falsafa paydo bo’lgan emas. Hatto, Yangi Bobil hoqonligi davrida ham olamning tuzilishi mif, afsonalar asosida tushuntirilgan. Ilmiy bilim kurtaklari hali fanni hosil qilish darajasigacha rivojlanmagan. Shumer mifologiyasi Qadimgi Sharq madaniyatining yuksak na ’munasi bo’lib, unda Abzu qamishzor, botqoqli o’rmon obrazi ko’rinishida yaratilgan va tavsiflangan. Mesopotamiyaning janubiy qismi aynan shunday bo’lgan. Afsonaga ko’ra, uning bag’rida ibtido ona Nammu paydo bo’ladi. Ulkan Kur tog’i (shumer teogoniyasining uchinchi elementi) asosida loy, yuqorisida qo’rg’oshinsimon modda (osmonga ishora) bor. Tog’ asosida yer xudosi Ki, cho’qqisida osmon xudosi An joylashgan. An va Ki (Osmon va Yer) havoning ona xudosi Ninlil va ota xudosi Enlilni yaratishadi. Aynan Enlil Osmon va Yerni bir-biridan ajratadi, kosmik bo’shliqni hosil qiladi, unda odamlar va xudolar yashay boshlaydi. An va Ki dan asta-sekin Enki-yer osti va okean suvlari xudosi, nevarasi-oy xudosi-

Napnar, yer osti hoqonligi xudosi Nergal, evarasi – quyosh xudosi Utu va boshqalar paydo bo’lishadi. Mazkur afsona o’zida olamning paydo bo’lishi va strukturasini ifoda etuvchi dastlabki manbalardan biridir. Akkad-Bobil mifologiyasi Shumer mifologiyasi ta ’siri ostida shakllangan. Xususan, Anga akkad Anush, Enlilga-Ellil, Innanega-Ishtar, Enkiga-Ea mos keladi. Akkad-Bobil mifologiyasining o’ziga xosligi “Enuma elish” teogonik poemasida yaqqol ko’zga tashlanadi. U 7ta loy jadvallariga bitilgan. Ularda Yer, Osmon, Quyosh, Oy, Havo xudolari to’g’risida, odamlarning paydo bo’lishi xaqida mifologik qarashlar bayon qilingan. Bu mifga ko’ra, inson ikki xil tabiatli: uning tanasi loy va Marduk qatl etgan sotqin xudo-Kniguning qoni aralashmasidan tashkil topgan, joni esa-Marduk nafasining hosilasi. Ishtarning pastga tushishi -bu yerga tegishli mifik-kalendar. Bunday miflar ko ’p xalqlarda bo’lgan. U yil fasllarning almashishi, yer ishlarining yillik siklini tushuntiradi. Shumerda-bu Innan va Dumuza to’g’risidagi afsonadir. Bobilda unga Ishtar va Tammuza haqidagi afsona mos keladi. Tammuza-Ishtarning sevgilisi o ’ladi, qaytib kelmas mamlakatga ketadi. Bu o’liklar mamlakatida kichik singlisi - Ishtarni yoqtirmaydigan Nergal va Ereshkigallar xukmronlik qilishadi. Tamuzzanni orqaga qaytarish uchun Ishtar o’liklar hoqonligiga tushadi. Ereshkigal unga 60 xil kasallikni yuboradi. Yerda endi hosildorlik va muhabbat xudosi yo’q, odamlar ham, hayvonlar ham tug’ilmaydi. Xudolar tashvishga tushib qolishgan. Axir, odamlar bo’lmasa, xudolarga kim qurbonlik qiladi? Shuning uchun ham ular Ereshkigaldan Ishtar va Tammuzzanni bo’shatib yuborishni so’rashadi. Ularni bo’shatishadi. Yerga yana bahor - muhabbat fasli qaytadi. Gilgamesh haqida ertak . Gilgamesh eposi Qadimgi Sharq adabiyotining buyuk poetik asaridir. Gilgamesh haqidagi qo ’shiq loy jadvalida to’rt xil tilda- shumer, akkad, xurrit va xet tillarida bitilgan. Unga 3,5 ming yil bo’lgan. Gilgamesh eposi-badiy mifologik dunyoqarash namunasi. Gilgamesh-Shumerning Uruk shahri xokimi. Xudolar undan qo’rqishadi. Uni kuchsizlantirish maqsadida xudolar unga teng kuchli pahlavon Enkiduni yaratishadi. U tabiat bolasi, hayvonlar tilini biladi. Ayyor Gilgamesh Enkiduga yo’ldan adashtiruvchi ayolni yuboradi va

u Enkiduni yo’ldan uradi, buning natijasida Enkidu daslabki kuchini, tabiat bilan aloqasini yo’qotadi. Hayvonlar undan yuz o’giradi. Enkiduning kuchi endi Gilgamesh kuchiga yetmasdi. Ular kurashi oxir-oqibat kelishuv va do’stlashish bilan tugaydi. Gilgamesh eposida tavsiflanishicha, ular birga ko’p jasoratlar ko’rsatishadi. Shunda xudolar Enkiduga qat’iyatsizligi uchun o’lim jo’natishadi. Gilgamesh ham ilk bor o’limni his etadi, uning o’z-o’zini anglashi sodir bo’ladi. Do’stining o’limidan dahshatga tushgan Gilgamesh quyidagilarni aytadi: “Men ham Enkidu singari o’lamanmi? Qayg’u vujudimni qopladi, o’limdan qo’rqayapman va sahroga qochayapman. O’limdan daxshatga tushayapman, hayotni topa olmayapman, qaroqchi singari sahroda daydib yuribman... Qanday qilib tinchlansam ekan? Suyukli do’stim tuproqqa aylandi. Xuddi u singari men ham abadiy turmaydigan bo’lib yotib qolamanmi?” 1 Gilgamesh mangu hayotni izlab, Utnapishti tomon yo ’l oladi. U akkad Ziusidrusi edi. Utnapishti Gilgameshga “o’lmaslik giyoh” ini beradi, biroq orqaga qaytayotganda uni yo’qotib qo’yadi. Yuqoridagilardan ma ’lum bo’ladiki, Gilgamesh eposida o’lim va hayot mavzusi muhokama etiladi, inson borlig’ining go’zalligi va, ayni paytda, fojialiligi namoyon bo’ladi. Xudolarning abadiyligi oldida inson umrining chegaraliligi ta’kidlanadi. O’limga mahkumligini anglagan Gilgamesh faolligini yo’qotmasdan, o’z shahrini obodonlashtiradi. Shu tariqa insonning abadiyligi uning ishida, ijodida ekanligi ko’rsatiladi. Qadimgi Misr fani, mifologiyasi va old falsafasi . Hozirda Misrning barcha fir ’avnlari-shohlari to’g’risida ma’lumotlar bor. Misr tarixi Qadimgi, O’rta va Kichik hoqonlikka bo ’linadi. Qadimgi hoqonlik eramizgacha bo’lgan 2900-2200 yillarni o’z ichiga oladi. O’rta hoqonlik IX-XVI dinastiyalaridan tashkil topib, 2200-1600 yillarni, yangi hoqonlik esa XVII-XX dinastiyalaridan tarkib topib, 1600-1100 yillarni qamrab oladi. Mustaqil Misr tarixi XXVI-dinastiya (665-525y) bilan tugaydi. Bu davrda Misr markazi Sais bo’lgan. Shuning uchun ham XXVI - dinastiyadagi Misr Sais Misri deb ataladi.

Misr tarixiga oid manbalar asosan papirusdagi iyeroglif matnlardan iborat bo ’lib, ular garchi loy singari mustahkam bo’lmasada, Misrning qurg’oq iqlimida yaxshi saqlanadigan bo’lgan. Qadimgi Misr qo’lyozmalari hozirgacha topilmoqda. Ular orasida “Piramidalar matnlari”, “Sarkofaglar haqidagi matn”, “O’liklar kitobi”, “№ 10188 sonli Britaniya papirusi”, London, Moskva va Berlin matematik papiruslari va boshqalar bor. Ilm-fan kurtaklari . Qadimgi Misr fani rivoji piramidalar misolida ko ’zga yaqqol tashlanadi. Ularning eng ulkani Xeops piramidasi bo’lib, uning balandligi 146 metrdir. U 2,5 mln ohak va granit toshlaridan (bloklaridan) qurilgan bo’lib, har biri 2,5 tonnadan 54 tonnagacha og’irlikka ega. Bu piramida 20 yil davomida 30 ming kishining mehnati bilan qurilgan. Shuningdek, 36 original matematik qo ’lyozma saqlangan. Ulardan 16 tasi eramizgacha bir minginchi yildan avval yozilgan. Bularning mazmunini amaliy matematika masalalari: ba’zi kasr sonlarni surati 1 bo’lgan kasr sonlarga ajratish, ax+bx+...+nx = R chiziqli tenglama ko’rinishidagi vazifa (“xau”-uyum), maydonlar va xajmlarni hisoblash tashkil etadi. Piramidalar qurilishida misrliklarga 1000000 soni ma’lum bo’lgan. Eramizgacha bo ’lgan ikki minginchi yil boshida silindirsimon uyning hajmini hisoblashgan. Misr matematiklari “h” qiymatini 3,16 deb qabul qilishgan. 7 nonni 8 kishiga bo’lish masalasi yechimi ham qiziqarlidir. Har bir ishchi nonning 7/8 qismini oladi deyish foydasiz, u ko’rinishda kesib bo’lmaydi. Shuning uchun uni uch kasr yig’indisi ko’rinishida olishgan, ya’ni 4ta nonni yarimtadan bo’lishgan (har bir ishchiga yarim non), ikki non to’rt qismga bo’linadi (har bir ishchiga chorakta non) va qolgan bir non sakkiz qismga bo’linadi va natijada masalap quyidagicha yechimga ega bo’ladi: 1/2 +1/4 + 1/8. Misrlik astronomlar osmonni kuzatishgan, u amaliy ahamiyatga ega bo ’lgan. Masalan, Nil daryosining har yilda toshishi Misr osmonida eng yarqin yulduz- Siriusning paydo bo’lishiga to’g’ri kelgan. Misrlik olimlar ekliptika– Quyoshning yulduzlar to’plamidagi ko’rinishidan kelib chiqib, uni 12 qismga bo’lishgan va ular yig’indisi Zodiakni, ya’ni “xayvonlar doirasi”ni hosil qiladi, deb hisoblashgan. Ekliptikadagi har bir yulduzlar turkumiga qandaydir bir hayvon nomi berilgan. 1,5

ming yil davomida Misr olimlari 373 marta Quyosh, 832 marta Oy tutilishini kuzatishgan. Qadimgi Misr kalendari 12 oydan tashkil topgan bo ’lib, ularning har birida 30 kun bo’lgan. Yil boshida hyech bir oyga kirmaydigan beshta muqaddas kun bo’lgan. Keyinchalik Quyosh-Oy kalendari yaratiladi. Oy kalendarini Quyosh kalendariga moslashtirish uchun har 25 yilda 13-oy qo’shilgan. Sutka vaqti Suv va Quyosh soatlari bilan o’lchangan. Qadimgi Bobilda ham, Qadimgi Misrda ham ilm bilan shug ’ullanish kohinlarning ishi deb sanalgan. Qadimgi Misr mifologiyasi. Avval boshda misrliklar hayvonlarga sig ’inishgan, keyinchalik xudolar hayvonlashgan odam bo’lib qolgan. Miflar ba’zi hollarda diniy, boshqa hollarda nodiniy bo’lgan. Har xil teogoniyalar mavjud. Xususan, Geliopol teogoniyasida olam asosiga dastlabki xaos qo’yilgan, u Nun deb atalgan. Nun Ra ni yaratadi, u o’z navbatida havo xudosi Shu va uning urg’ochi ibtidosi Tefnutni yaratgan. Shu va Tefnut yerni, osmonni va yana yettita xudoni yaratishadi. Ular qatorida Osiris va Isidu, Seta va Neftidular bor. Shu-havo, osmon va yerni ajratadi hamda Nut – Osmon xudosini Yer xudosi-Gebdan yuqori qo’yadi. Odamlar mazkur diniy-mifologik dunyoqarashda teogoniyaning uchinchi darajali natijasidan iborat bo’lib qoladi. Ular Quyosh xudosi Raning ko’z yoshidan yaratilgan deb ta’riflanadi. Isida va Osiris. Ishtar va Tammuza to ’g’risidagi Bobil mifiga Isida va Osiris haqidagi Qadimgi Misr mifi to’g’ri keladi. Osiris ham hayotni, ham o’limni o’zida gavdalantiradi. Osiris - Nilning, butun Misrning timsoli. U o’liklar xoqonligida hakam hamdir. Nil-Osiris o ’z akasi Set-sahro timsoli bilan kurashadi. Set Osirisni aldab, tobutga tushiradi va Nil daryosida oqizib yuboradi. Osirisning singlisi-xotini Isida (Misrda fir’avnlar o’z singlisiga uylanganlar) erini qidirishga tushadi. U endigina o’g’li Gorni tuqqan edi. Set Osiris tanasini bo’laklarga ajratib, turli joylarga sochib tashlaydi. Isida uning qismlarini topib, birlashtiradi. Yer osti xoqoni Anubis va Osirisning o’g’li Gor Osirisni tiriltiradi va shu tariqa u Set ustidan g’alaba qozonadi. Osiris va Set o’rtasidagi bu doimiy kurash Misrdagi yil

fasllarini ifoda etadi: Nilning toshishi - ekin mavsumi, hosilning pishishi va uni o’rish mavsumi (aprel-iyun), tobutdagi Osiris-qurg’oqchilik paytidagi Nil sathining pasayishi, uning tanasi a’zolarining, qismlarining sochib yuborilishi- Nil toshqinidan keyin paydo bo’ladigan sun’iy ko’llar, botqoqlik, ko’lmaklar; Osirisning tirilishi va Gorning Set ustidan g’alabasi- Nilning yangidan toshishi, hayot tantanasi. Biroq, yuqorida aytib o ’tilganidek, Osiris faqat hayot emas, o’lim timsoli hamdir. Qadimgi misrliklarda ko’mish marosimi kuchli an’anaga aylangan. O’limdan keyin faqat tana butun bo’lgan holdagina jon to’laqonli hayot kechira oladi, deb hisoblashgan. Tanani mumlash, o’liklar shahrini – nekromaydonlarni qurish hamda katta piramidalarni-ulkan sarkofaglarni fir’avnlar uchun barpo etish odati mana shundan kelib chiqqan. Yer osti xoqonligida (o ’liklarniki) jon Osiris oldida muhayyo bo’ladi. Hakam qalbni, yurakni tarozining bir pallasiga, haqiqat haykalini ikkinchi pallasiga qo’yadi. Agar ikkinchisi baland ko’tarilsa, jon do’zax balosi tomonidan yeb qo’yiladi. Aksi bo’lsa, u maydonga-hyech qachon ko ’rinmaydigan maydonga yuborilgan. Qadimgi Misr lirikasi ham yaxshi rivoj topgan.U o ’zining dunyoqarash mazmunga egaligi bilan ajralib turadi. Masalan, “Arfist qo’shig’i” da olamning diniy-mifologik manzarasi shubha ostiga olinadi. Unda aytiladi: “Hyech kim hali u yoqdan kelib, unda nimalar borligi to’g’risida, ularga nima kerakligi haqida hyech nima demagan, qalblarimizni tinchlantirmagan”. Qo’shiqda “o’lganlardan hyech biri qaytib kelmagan” deyiladi. Tirik ekansan, qalbing xoxishiga qarab ish ko’r, deb aytiladi. Lekin boshqa bir asarda- “O’lim maqtovi” da narigi dunyoning mavjudligi to’g’risida mulohaza bor: “Vaqt uyqu singari lip etib o’tib ketadi va Quyosh botar maydonda “xush kelibsiz” deb kutib olishadi” 3 . Bu maydonni misrliklar G’arbda deb hisoblashgan. Falsafa elementlari. Bobilda ham, Misrda ham falsafa vujudga kelmagan, lekin uning elementlari bo ’lgan. “Xo’jayinning o’z quli bilan gaplashishi”, “Arfist qo’shig’i”, “Hafsalasi pir bo’lganning o’z joni bilan bahsi” da e’tiqod bilan hyech

qanday ixtilof, nizo yo’q, lekin sosioantropomorfizm dunyoqarashiga shubha, skeptisizm va pessimizm mavjud. Bu diniy-mifologik dunyoqarashning inqirozga yuz tuta boshlaganligidan dalolat beradi. Sais Misri. Qadimgi Misr Ellada madaniyatiga katta ta ’sir ko’rsatadi. Birinchi ming yillikning o’rtalarida (eramizga qadar) Misr va Ellada uzviy bog’liq edi. Buni Misr XXVI-dinastiyasi fir’avnlarining grekcha turmush tarzini kechirganligi ko ’rsatadi. Bu dinastiyaning eng oxirgisidan avvalgi fir’avni grek qiziga uylangan. U Misrda koloniyalar tashkil etishga ruxsat bergan. Greklar Misrga donishmandlik manbai sifatida hurmat bilan qaraganlar. Eramizgacha 525- yilda Misr forslar tomonidan bosib olindi. Deyarli 2,5 ming yil Misr forslar, greklar, rimliklar, arablar, turklar, inglizlar irodasiga bog’liq bo’lib qoldi, falsafa rivoji orqada qoldi. Eron va Turonda falsafagacha bo ’lgan fikrlar. Eramizga qadar VII-asrda midiyaliklar, keyinroq forsiylar davlatlari tez sur ’atlar bilan taraqqiy eta boshlagan, ular Qadimgi sivilizasiyaning g’arbiy Markaziy Osiyo xalqlari falsafasi alohida predmet sifatida o’qitilishi belgilanganligi uchun biz bu masala bo’yicha qisqa tarzda umumiy ma’lumot berib o’tish bilan cheklanamiz. VI-asrda forslar midiyaliklar ustidan g’alaba qozonib, ulkan fors davlatini barpo etadilar: uning tarixi ahmoniylar dinastiyasi (558-330) bilan uzviy bog’liq. Ahmoniylar VI-asrning (er. qadar) ikkinchi yarmida Bobilni, Midiyani, qadimgi Gresiyaning Kichik Osiyo qismidagi viloyatlar-Ioniya va Eolidani, O’rta Osiyoning bir qismini, Misrni, Egey dengizining grek orollarini bosib oladi; Bolqon yarim oroliga bostirib kirib, Makedoniya va Frakiyani bo’ysundiradilar. Grek-fors urushi davomida (500-449) forslar Afinagacha yetib borib, uni vayron qiladilar. Sharqda ular shimoliy-g’arbiy Xindistonni egallaydilar. Lekin er. qadar IV-asrning oxirida Fors imperiyasi Aleksandr Makedonskiy boshchiligidagi makedoniyaliklar va greklar qo’shinlari tomonidan to’laligicha vayronaga aylantiriladi. Ta ’kidlash joizki, bosib olingan yerlarda ular mahalliy xalqlar dinlarini hurmat qilishgan. Shuning uchun ham Kirni Marduk xudosining elchisi deb

atashgan. Imperiya hududida yo’l tarmoqlari sistemasi, yagona soliq tizimi, yagona aramey tili, pochta tizimi, yagona pul birligi (oltin moneta), umumiy qonunchilik markazi mavjud edi. Turon va Eron mifologiyasi “Avesto” da o’z ifodasini topgan. Zardushtiylikning bu yozma manbai boy dunyoqarash mazmuniga ega bo’lib, uning bosh g’oyasini Axuramazda va Axrimon obrazlari orqali ifodalangan ezgulik va yovuzlik o’rtasidagi qarama – qarshilik kurashi va bu kurashda ezgulikning g’alaba qozonishi tashkil etadi. Shuningdek, unda olamning boshlang’ich asoslari va tuzilishi, yaxlitligi to’g’risida muhim fikrlar mavjud. Ayniqsa, Axuramazda timsolida gavdalangan dunyoviy Aql hamda suv, yer, havo, olovning muqaddaslashtirilishi e’tiborlidir. Bunday mulohazalarning keyinchalik Qadimgi Sharq va G’arb falsafasi, xususan, lokayata falsafiy ta’limoti, Platon va Aristotel ontologik konsepsiyalarida olamning ibtidosi masalasining qo’yilishi va hal etilishiga ko’rsatgan ta’siri yaxshi ma’lum. Zardushtiylikning dinlar va diniy ta ’limotlar taraqqiyotiga ko’rsatgan ta’siri ham sezilarlidir. “Avesto” ning jiddiy tadqiqotchilaridan biri faylasuf-olim Tohir Karimning yozishicha, “Dastlab zardushtiylikda shakllantirilgan va keyinchalik barcha jahon danlarida asosiy tushunchalar sifatida suyanadigan diniy kategoriyalar, g’oyalar mazkur dinlar orqali insoniyatning asosiy diniy qadriyatlariga aylandi”. Qadimgi Bobil, Misr, Turon va Erondagi o ’zgarib boruvchi ijtimoiy-tarixiy vaziyatlar, madaniy yuksalish, uning natijasi bo’lgan mifologiya va diniy tasavvurlarning shakllanishi, ilk ilm kurtaklari va san’at namunalarining paydo bo’lishi, til va mantiqiy fikrlash ko’nikmalari tahlili muayyan darajada umumlashgan, xulosalar tarzidagi fikr-mulohazalar bildirishga imkon beradi. Avvalambor, bu hududlar ma ’naviy hayotida mifologiyaning ustuvor dunyoqarash shakli bo’lganini qayd etish lozim. Borliqni mifologiya darajasida idrok etishning o’ziga xosligi shundaki, unda subyekt-obyekt munosabatlari fizikaviy va ruhiy realliklar munosabatlari tarzida talqin qilinadi. Bunday analogiya o’zining ildizlari bilan borliqni bevosita ruhiy his etish asosida

modellashtiradigan animistik tasavvurlarga borib taqaladi. Bunday mifda tabiat hali bilish obyekti sifatida subyektga qarama-qarshi turmaydi. Subyekt real bilish predmeti bilan emas, jonlantirilgan, ruhlantirilgan mavjudotlar bilan ish ko’radi. Masalan, bobilliklar qurg’oqchilikdan qiynalib turgan paytda atmosferadagi muayyan o’zgarishlar ta’sirida yomg’irning yog’ishini kuzatar ekanlar, uni bahaybat qush Imdugunning paydo bo’lib, yordamga kelishi deb ko’nglidan o’tkazganlar, uni osmonni qoplab turgan momoqaldiroqli qora bulut ko’rinishida tasavvur qilishganlar. Keltirilgan misol shuni ko’rsatadiki, miflarda inson hayoti uchun ahamiyatli, u bilan bevosita bog’liq hodisalar talqin qilingan. Ana shuning uchun ham mifologik obrazlarni shunchaki allegoriyalar deb bo’lmaydi. Mif tasdiqlanmaydigan, lekin muhim bo’lgan haqiqatni ochib beradi. Olamni anglash yo ’lidagi urinishlar davomida mifdagi animistic tasavvurlar ularga antropomorfik tus berish bilan yakunlanadi. Antropomorfizmning o ’ziga xosligi shundaki, unda animizmga xos tabiatdagi barcha narsalarni ruhlantirish o’rnini inson jismiga o’xshatib yaratilgan qudratli kuch, ruhga ega demonlar, xudolar obrazlari (sosioantropomorfizm) egallaydi. Ijtimoiy hayotning keyingi taraqqiyoti davomida obro’-e’tiborli kishilar, aynisa jamoa, davlat boshliqlari ilohiylashtirila boshlanadi. Qadimgi Bobil va Misr, Turon va Eron mifologiyasi nafaqat xudolar obrazlari, diniy tasavvurlarning yaratilishiga, balki qadimgi san ’at turlarining shakllanishiga, xususan, arxitektura inshootlarining (masalan, piramidalarning) barpo etilishiga,, tosh o’ymakorligi san’atining paydo bo’lishiga, simvollar, til belgilarining yaratilishiga, poetika janrida (masalan, lirikada) ijodning amalga oshirilishiga turtki berdi, ularda “moddiylashdi”, “miflarning estetik sekulyarizasiyalashuvi ” ifodasi bo’ldi. Aytish mumkinki, mifologiyada ko’tarilgan tabiiy va g’ayritabiiy kuchlar, tana va ruh, hayot, o’lim va taqdir munosabatlari masalalari diniy tasavvurlar va san’at namunalari mazmunini belgiladi hamda ilk ilmiy tasavvurlar bilan qo ’shilib, old falsafaning shakllanishiga olib keldi. Old falsafani tashkil etuvchi tasavvurlar olam va odam to’g’risida umumiy bilimlar massivini hosil qilib, u sinkretik tarzda, ya’ni hali bir-biridan aniq

chegaralanmagan, tarmoqlashmagan holda mavjud edi. Unda hatto ilmiy bilimlar ham diniy-mifologik “rangda” mavjud edi. Buni ba’zi sonlarning muqaddaslashtirilishi, borliqning mavjudligi va tuzilishi to ’g’risidagi kosmologik tasavvurlarning teogoniya bilan bog’lanib ketishi tasdiqlaydi. Ana shuning uchun ham Qadimgi Bobil va Misrda falsafa paydo bo’lgan emas, deyiladi. Lekin shuni ham unutmaslik kerakki, mifologiya tufayli inson g ’oyani predmetdan, tasavvurni uning obyektidan ajratishni o’rgandi. Yuqorida aytib o ’tilgan mifologiyada ko’tarilgan masalalar falsafaning fundamental muammolarining shakllanishi uchun zamin yaratdi. Albatta, mifologiya, din, fan , falsafa fikrlash, tafakkurning turli tiplaridan iborat, Mifologiya va falsafa insonning o ’z-o’zini anglashiga intilishi natijasi bo’lgan holda, birinchisida borliqni u undagi boshqa predmetlardan o’zini ajratmagan holda mushohada qilsa, ikkinchisida u subyekt sifatida o’zini borliqdan farqlab, uni yuqori darajada abstraktlashgan, umumlashgan nazariy tushunchalarda aks ettiradi. Fan esa, ularning har ikkalasidan farq qilib, tajribaga tayangani holda predmetni adekvat tarzda in ’ikos etadi, konkret predmet va hodisalarni xarakterlaydigan qonunlarni o’rnatadi, lekin dunyoqarash masalalarini hal qilmaydi. Falsafaning dunyoqarash shakli, tafakkurning alohida tipi sifatida shakllanishini mifdan logosga o ’tish deb tavsiflashadi. Bu tafakkur taraqqiyotining keyingi bosqichida Qadimgi Hindistonda sodir bo’ldi.

Adabiyotlar: 1. Mirziyoyev Sh.M. Milliy taraqqiyot yo ’limizni qat’iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko’taramiz. J 1.- T.: O’zbekiston, 2017. 2. Mirziyoyev Sh.M. Xalqimizning roziligi bizning faoliyatimizga berilgan eng oliy bahodir. J.2.- T.: O ’zbekiston, 2018. 3. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat ’iy tartib-intizomva shaxsiy javobgarlik- har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. Mamlakatimizni 2016 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlariva 2017 yilga mo’ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma’ruza.2017 yil14 yanvar – Toshkent:” O’zbekiston”, 2017. 4. Karimov I.A. Yuksak ma ’naviyat – yengilmas kuch. – Toshkent: Ma’naviyat, 2008. 5. Karimov I.A. O ’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. – Toshkent: O’zbekiston, 2011. – 440 b. 6. Karimov I.A. O ’rta asrlar Sharq allomalari va mutafakkirlarining tarixiy merosi, uning zamonaviy sivilizasiya rivojidagi roli va ahamiyati. – Toshkent: O’zbekiston, 2014. 7. Karimov I.A. Ona yurtimiz baxtu iqboli va buyuk kelajagi yo ’lida xizmat qilish – eng oliy saodatdir. – Toshkent: O’zbekiston, 2015. – 304 b. 8. Yo ’ldoshev S., Usmonov M., Karimov R. Qadimgi va o’rta asr G’arbiy Yevropa falsafasi. O’quv qo’llanma. – Toshkent: Sharq, 2002. – 325 b 9. Yo ’ldoshev S., Usmonov M., Karimov R., Qobulniyozova G., Ruzmatova G. Yangi va eng yangi davr G’arbiy Yevropa falsafasi. O’quv qo’llanma. – Toshkent: Sharq, 2002. – 208 b 10. Po ’ latova D ., Ruzmatova G . G ’ arb falsafasi . O’quv qo’llanma. – Toshkent: PREMIER-PRINT, 2013. – 425 b.

Похожие

Qadimiy Sharq, Misr va Bobildagi falsafiy fikrlar

Sharq falsafasi

Qadimgi sharq va antik dunyo falsafasi

Qadimgi dunyo mutafakkirlari ahloqiy tarbiya haqida

Dunyoviy bilimlar va falsafiy tafakkur rivoji Abu Rayxon Beruniyning falsafiy va tabiiy-ilmiy qarashlari