Fanlar tizimi va ularning xususiyatlar - Философия - Рефераты

Fanlar tizimi va ularning xususiyatlar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

79 KB

Fanlar tizimi va ularning xususiyatlari REJA: 1. Fan- bilishning eng oliy shakli va unga xos xususiyatlar. 2. Hozirgi zamon ilm-fanidagi qarama - qarshiliklar va fanlar ning umumiy klassifikasiyasi .

Ilm – kishining o’qish, o`rganish va egallagan tajriba natijasida orttirgan bil imi. Ilm - ob'ektiv hodisa qonunlarini o`rganadi va oldindan ko’ra oladi.Insonlar ning tabiat va jamiyat hodisalari haqida hosil qilgan ma'lumotlari , ya'ni voqelikni inson tafakkurida aks etishi bilimdir. Tabiat va jamiyat, voqelik haqidagi ma'lumotlarimiz ilim darajasiga ko`tarilishi uchun quyidagi: 1) ma’lumotlarni voqelikka mutanosibligi ; 2) shartli darajada ishonchli bo`lishi; 3) ma'lumotlar dalillar bilan asoslangan bo`lishi - kabi shartlar bajarilishi lozim. Insonning moddiy dunyo to’g’risidagi bilimi nisbiydir, u doimo tajriba, kuzatishlar orqali to’planib, rivojlanib turadi. Fan - dunyo haqidagi ob'ektiv bilimlar tizimi. Fan -tabiat, jamiyat va tafakkur shaklda yangi bilimlar hosil qilishdan to ularni hayotga tatbiq qilishgacha bo’lgan faoliyatni o’z ichiga oladi. Fanning ilk kurtaklari kishilik jamiyatining paydo bo`lishi bilan bog`liq,. Dastlabki bilimlar amaliy tavsifga ega bo`lgan.Benihoya serqirra bo`lgan fanda u bajaradigan quyidagi uchta funksiyani alohida ajratib ko`rsatishi lozim. A) fan madaniyat tarmog’idir; B) fan dunyoni bilish usulidir; V) fan maxsus institutdir (bu tushunchaga oliy o’quv yurtlari bilan bir qatorda ilmiy jamiyat lar,akademiyalar, laboratoriyalar va boshqalar kiradi). G)Ularning ichida fan dunyoni bilish usuli sifatida beqiyos va betakror vazifalarni bajaradi.

Fanga quyidagi xususiyatlar xosdir.Universallik - tadqiq, etilayotgan ob'ekt to’g’risida mavjud bilimlarni ular qanday olingan bo`lsa, shunday holatda taqdim etadi.Fragmentarlik - ob'ektiv borliqning jamini emas, balki o’sha xos ayrim fragmentlarni yoki ularning parametrlarini o’rganadi.Fan o’z navbatida alohida predmetlarga bo’linadi.Umumahamiyatlilik - olingan bilimlar barcha insonlar uchun foydalidir, chunki fan tili yagona bo`lib, u odamlarni birlashtirishga harakat qiladi.Shaxsga aloqador emasligi - ilmiy bilishning yakuniy natijalarida olimning na individual xususiyatlari, na millati va na turar joyi o’z aksini topmagan va topmaydi ham.Tizimlilik - fan bir-biri bilan bog`lanmagan qismlardan tashkil topgan emas. U o`ziga xos tarkibga egadir. Yakuniy nihoyasiga yetmaganlik - ilmiy bilish doirasining uzluksiz kengayib borishiga qaramasdan fan mutloq, haqiqatga yetib borishi, uni ixtiro qilishi mumkin emas. Merosliylik - yangi bilimlar ma'lum darajada, qonun- qoidalarga rioya qilgan holda, eski bilimlar bilan taqqoslanadi va shulardan to`g`ri va to’liq; mazmunga ega bo`lgan holda qabul qilinadi.Tanqidiylik - o`zishgag, hatto ilmiy asoslangan natijalari mazmuniga oid bilimlariga ham shubha bilan qarashga, zarur bo`lib qolganda ularni o`zgartirishga ham tayyor ekanligi.Sinalganlik- xulosalar ma'lum qoidalarga binoan tekshirilishni talab qiladi va undan o’tkaziladi. Axloqiy normalarga aloqador emasligi- ilmiy Axloqiy- etik jihatdan neytraldir._Fanga yuqoridagilardan tashqari, yana o`ziga xos metodlar, tadqiqot tarkibi va boshqalar Fan san'atdan farqli

o’laroq, rasionallik bilan ajralib turadi, chunki u obrazlar darajasida to`xtab qolmasdan, ushbuni nazariya darajasigacha ko`taradi. Fan texnikadan farqli o’laroq,, olingan bilimlardan dunyoni o`zgartirish jarayonida foydalanmaydi.Mafkuradan farqli o’laroq, ilmiy haqiqat umum ahamiyatga egadir, u jamiyatdagi ayrim qatlamlar manfaatlariga mos emas. Rasionallik - bilimlar oqilona proseduralar va mantiq, qonunlarga tayangan holda olinishi, empirik daraja chegarasidan o’tuvchi nazariyalar va ularni asoslarini shakillantiradi.Hissiyotliylik - ilmiy natijalar empirik jihatidan tekshirishni talab qiladi va ana shundan keyingina asoslangan va sinalgan deb hisoblanadi.Falsafadan farqli o’laroq, fan xulosalari empirik sinovdan o’tib "nima uchun?" degap havolga emas, balki "qanday" kabi savollarga javob beradi 15asrda Osiyoning buyu k allomalari ilm-fanning yangi tarmoqlarini yaratdilar, es qilarini to’ldirdilar va yangi qonun, qonuniyatlarini kashf etdilar (Muhammad Xorazmiy; Farg’oniy , Farobiy, Maxmud Qoshg’ariy, Beruniy, Ibn Sino, Ulug’bek G”iyosiddin Koshiy Ali Qushchi va boshqalar. Osiyo madrasalarida asosan diniy bilimlar o’qitilgan bo`lsa, ba'zan zamonasining ilg’or mudarrislari tomonidan dunyoviy fanlardan (matematika, astronomiya, geografiya, tibbiyot elementlari va b.) ta'lim berilgan. Akademiya tarzidagi muassasa va jamiyatlar Sharq, mamlakatlarida IX asrlarda tarkib topgan bo`lsa, Yevropada bunday jamiyatlar XV-XVI asrlardan boshlab tashkil qilingan.

2. Hozirgi zamon ilm-fanidagi qarama-qarshiliklar va fanlarning umumiy klassifikasiyasi Fanning rivojlanishi uchun imkon yaratish va uni boshqarish muhim ahamiyatga ega. Ilmiy soha mutaxassislari va muassasalarni bir yerga jamlash va markazlashtirish umummilliy, xalqaro ilmiy tashkilot, markazlarning paydo bo`lishiga olib keladi. XX-asrda fan sohalari buyicha va kompleks harakterdagi ixtisoslashtirilgan ilmiy tadqiq,ot muassasalari keng taraqqiy etdi .ilmiy masalalarni hal qilish uchun maxsus ijodiy jamoalar, fan sohalari buyicha yirik ilmiy muassasa va labaratoriyalar tuzildi. Masalan, Uzbekistonda "Toshkent maktabi" deb nomlangan "Extimollik nazariyasi" buyicha ilmiy yo`nalish olamga mashhur . Yadro fizikasi , geofizika , geliotexnika, elektronika, gaz dinamikasi, bioorganika, o’simlik moddalari va yuqori molekulali birikmalar kimyosi, botanika va seleksiya, zoologiya va medisina, geologiya va seysmologiya,huquq,til va adabiyot, tarix va sharqshunoslik sohalarida muhim ilmiy-tadqiqot ishlari olib borilmoqda. Uzbekistondagi paxtachilik, irrigasiya, qorako’lchilik ipakchilik kabi ilmiy muassasalarda katta ilmiy ishlar olib borilmoqda.Fan rivojlanishining shakli va yo`llari xilma-xil. U o`zining ichki rivojlanish qonuniyatlariga bo`ysinadi. Fandagi har bir yangilik avvalgi yutuqlarni bu tanlay inkor etmaydi, balki unga yangi taklif va ifoda bergan holda rivojlanishni ta'minlaydi.Ilmning o’zaro aloqadorligi fan predmeti va uning turli sohalari o’rtasida ob'ektiv munosabatlar orqali belgilanadi. Ilm-fan o`zining turli belgilari orqali san'atdan, texnikadan,

mafkuradan, falsafadan, dindan, mifolognyadan va mistikadan farq qiladi . Fan bilan falsafa o’rtasida necha asrlar mobaynida vujudga kelgan munosabatlarni ham to’g’ri tushinish zarurs chunki, yaqin- yaqinlargacha falsafa fanlar ichida "Oliy fan" maqomini olishga harakat qilgan. Ayrim olimlar esa o’zlari amalga oshirgan ilmiy tadqiqotlar bilan falsafiy qarashlar o’rtasida chegara o’tkazishmagan. Fan xususiyati shundan iboratki, u falsafadan farqdi o’laroq, jami borliqni tadqiq etish uchun kurashmaydi, u xususiy bilim manbaidir, fan undan tanshqari har qanday natijani empirik jihatdan tadqiqotlar asosida tasdiqlanishi yoki inkor qilinishi mumkin. Bu va shunga o’xshash farqlar fan bilan falsafa o’rtasida o`ziga xos chegara o’tkazishga imkon beradi. Ma'lumki, faylasuflar barcha omillarni o`ziga xos materiallar sifatida taqdim etar edi, ya'ni ular dunyo moddiy borliqdan iboratligini oldindan tan olgan deb hisoblashgan, Bunday talab ko’yishning o`zi shart emas. Chunki, fanda har qanday xulosa yoki natija empirik jihatdan asoslab beriladi. Shuning uchun har qanday olim materialist yoki idealist hisoblanishi mumkin. Hozirgi vaqtda ilm- fanda qator qarama - qarshiliklar mavjud. Fan taraqqiyoti ning cho’qq,isi - atom bombasining kashf etilishi, bir vaqtning o`zida fan tanazzulining boshlanishi hisoblanadi. Chunki, yadro quroli har doim buzish, yo’q qilishga xizmat qilardi. Keyinchalik, ekologik muammo chuqurlashib, murakkab tus ola boshladi. Bunda fanning o`zi emas, balki uning oldiga qo’yilgan maqsad hamda unga erishish buyicha tanlangan yo’llar, usullar va vositalar salbiy rol uynaydi.

Fanga xos xususiyatlar ham unda qarama - qarshiliklarni kelib chiqishini belgilab bermoqda. Jumladan, fragmentarlik xususiyatining o`zi ma'lum loihani jahonning chegaralangan qismiga muljallanganligini anglatadi. Dunyoning qolgan qismi "e'tiborsiz" qoladi. Fandan buning o`zi talab qilinmaydi. Fransuz matematigi A.Puankare ta'kidlaganidek, "fandan tabiatni to’liq qamrovda tadqiq etishni talab qilish, bu yaxlit narsani uning qismi ichiga kirishni talab qilish bilan tengdir". Fan xususiy muammolarni hal qiladi hamda tajriba yo’li bilan tasdiqlanuvchi savollarga javob beradi.Qadimgi faylasuflar barcha mulohazazalarni bilim va fikr (nuqtai nazarga) ga bo’lishgan. Bilim yoki ilm Arestotel buyicha namoyish etiluvchi yoki intuitiv bo`lishi mumkin. Namoyish etiluvchi bilim sabablarni bilishni anglatadi. U isbotlardan iborat bo`lgan mulohazalardan tashkil topadi. Ya'ni, namoyish etilgan bilim - bu isbotlangan xulosadir. Sezgi bilimi jami fanning birlamchi manbaidir, chunki u barcha isbotlarning birlamchi asosidir.Ma'lumki, ilm-fan Aristotel o’ylaganidek, asta-sekin ensiklopedik ma'lumotlarni tanlash yo’li bilan emas, balki ko`proq inqilobiy yo’l orqali rivojlandi. U yangi g’oyalar, yangi nazariyalarga tayangan holda eski nazariyalarni inkor qilib taraqqiy etdi. Ilm-fanda Aflotun va Aristotel o’ylaganidek, o’z nihoyasiga yetgan bilim, bilish yo’qdir. Tabiat yagona, fanlar esa alohida predmetlarga bo’lingandir. Tabiatda barcha voqea, hodisa va jarayonlar qolgan jami voqea, hodisa va jarayonlar bilan o’zaro aloqadordir. Bunda har bir fan uziga munosib bo`lgan uringa ega.Moddiy borliq ob'ektlari yaxlit bo’laklar

sifatida faoliyat ko`rsatadi, ilm-fan esa ushbu ob'ektlarga xos eng muhim xususiyatlarning ba'zilarini abstraktlashtirish yo’li bilan rivojlantiradi. Ilmiy bilishning tarkibiy asosi bo`lib, tadqiqot predmetini tahlil qilish, ya'ni abstrakt elementar ob'ektlarni alohida ajratish va keyinchalik ana shulardan nazariy tizim shaklidagi yagona bir-butunni sintez qilish hisoblanadi. Ma'lumki, keyingi paytda ilm-fandagi analitik yo`nalish ko`p hollarda tanqid qilinmoqda. U fundamental deb hisoblanib, fan tarixida asosan ijobiy baholangan. Shu bilan birga fanning analitik yo`nalishga egaligi' ko`pchilik olim va mutaxassislar tomonidan tanqid ostiga olingan. Jumladan, Gyote, Monten kabi yozuvchi va shoirlar, olim va faylasuflar ushbu yo`nalishni tanqid qilganlar. Differensasiya jarayoni juda chuqur tus olgan fan sohalarida, masalan fizikada fan salmokli yutuqlarga, katta-katta muvafaqqiyatlarga erishmoqda. Ularning ko`pchiligi bilim sohasining- etalonlariga aylanmoqda. Shuning uchun ham T. Gobbs barcha fanlarni fizikaga aylantirish orzusida o’tdi, F. Bekon esa fizikani "fanlar onasi" deb atadi.Jami ilmiy bilishni fizika bilan bog’lash, faqat fizikaga asoslanish holati "reduksionizm" nomini oldi. Reduksionizm hayotga tadbiq etilmadi, bunday bo`lishi ham mumkin emas edi. Chunki, har bir fan sohasi faqat unga xos xususiyatlarga egaki, ularning o`rnini boshqa har qanday fan, shu jumladan fizika ham bosa olmaydi. Fanlarni klassifikasiya qilish juda qadimdan boshlangan. X-asrda sermazmun ijod etgan buyuk ensiklopedik olim va mutafakkir Abu Nasr al-Farobiy (873-950 yillar) "Kitob fi ixso al-ulum va at-ta'rif"

("Fanlar klassifikasyyasi") asarida fanlarni quyidagicha guruhlarga, bo`limlarga bo`ladi. I.Til to’g’risida ilm (Isxo al-ulum), 7 bo`limdan iborat: 1) Oddiy so’zlar to`g`risida fan; 2) Ibora va gaplar to`g`risida fan; 3) Oddiy so’z qonunlari va so’z ohanglari to`g`risida fan; 4) So’z ibora va gaplar qonunlari to’g’risida fan; 5) To`g`ri yozish qonunlari to`g`risida fan; 6) To`g`ri o’qish qoidasi to`g`risida fan; 7) Sh'er yozish to`g`risida fan; II. Mantiq ilmi (Logika). Tafakkur qonunlari va fikrlash haqida so’z ketadi. Aristotelning mantiqqa oid asarlariga tahlil va ta'rif beriladi. III. Matematika. Bu fan gurudida Farobiy 7ta mustaqil fanlarni ajratadi. 1) Arifmetika; 2) Geometriya; 3) Optika/ yorug’lik va uning xususiyat, qonuniyatlari haqidagi fanlar; 4) Yulduzlar to’g’risida fan; 5) Musiqa to’g’risida fan; 6) Og’irlikni o’lchash to’g’risida fan; 7) Mexanika to`g`risida fan; IV. Tabiiyot va diniy fanlar. Farobiy tasnifiga ko’ra "Tabiiyot" yoki "Fizika" - tabiat to’g’risidagi fanlar guruhi bo`lib, modda va jismlarni tabiatda bir-biri bilan bog`liqligi, tabiiy va sun'iy jism to’g’risida; tabiat unsurlari -

olov, havo, suv va yer to`g`risida 8 bo`limda o’z fikr-mulohazalarini bildiradi. V. Shahar - davlat to’g’risida fanlar ("Ilm madaniyat"). Farobiy bu bo`limda davlatni boshqarish, etika va ta'lim-tarbiya to`g`risida to`xtalib o`tadi.Abu Nasr al-Farobiyning X asrda tuzgan fanlar klassifikasiyasi o’z davrining eng mukammal, bekami-kust klassifikasiyasi bo`lgan, Uning fanlar klassifikasiyasidan G’arbiy Yevropa olimlari; tabiatshunos Rodjer Bekon (1214-1280), musiqashunos Simon (1389), filolog Raymon Lulliy (1235-1315) va boshqalar o’z asarlarida keng foydalanishgan.Hozirgi vaqtda Fanlar ilmiy yo`nalishariga ko’ra, fundamental va amaliy guruhlarga ajratiladi. Fundamental fanlar tabiat, jamiyat va tafakkur qonuniyatlarini o`rgansa, amaliy fanlar fundamental fanlar natijalarini faqat bilish jarayoniga tatbiq, etib qolmay, balki ijtimoiy-amaliy masalalarni hal etishga ham tatbiq, etadi. Fundamental fanlar amaliy fanlarga nazariy imkon yaratadi. Umuman fanlar uch katta guruhga bo’linadi: tabiiyot fanlari, ijtimoiy fanlar va texnika fanlari.Guruhlardagi fanlar o’z predmetlari va tadqiqot metodlari bilan bir-biri bilan farq qiladi. Guruhlar o’rtasida qat'iy chegara ayrim fanlar guruh,lar o’rtasida buliish mumkin (masalan; biopika, texnik estetika, iqtisodiy geografiya ~ shular jumlasidandir). Fanlar sintezi esa hozirgi zamonda murakkab tizim sifatida qarashni taqazo qilmoqda. Masalan: Ekologik muammo biologiya, geografiya, medisina, iqtisodiyot, texnika, kimyo, kibernetika, statistika ob'ektlarini va metodlarini o’z ichiga qamrab oladi.

Asosiy tayanch tushunchalar Ilm - kishining o’qish, urganish va hayotiy tajriba natijasida ortirgan bilimi. Fan - tabiat va jamiyatning taraqqiyot qonunlarini ochibberuvchi hamda atrofdagi muhitga ta'sir ko`rsatuvchi bilimlar tizimi. Oquv - kishining biror narsani tushunib, bilib olish xususiyati; did, farosat, faxm, iste'dod, qobiliyat. Deduksiya - umumiy holatdan xususiy holatga o’tib muhokama yuritish; umumiy holatdan juz'iy natija chiqarish. Mistika - gayritabiiy olamga, ilohlar va ilohiy kuchlarga (insonning ilohiyat olami bilan aloqa qila olishga) ishonishdan iborat diniy e'tiqod, tasavvuf. Empirik - tajribaga asoslangan, tajribadan olingan. Klassifikasiya - narsa va hodisalarni, ularning o`ziga va xususiyatlariga qarab tur, xil, turkumga ajratish, tasnif qilish, turkumlash. Mavzu: Tabiiy – ilmiy bilishning tuzilmasi va metodlari Ma'ruza rejasi; 1 . Tabiiy-ilmiy bilishning tuzilishi. 2. Tabiiy-ilmiy bilishning metodlari. Tabiiy-ilmiy bilishning shakllariga - nazariy tizimning muhim elementlari hisoblangan muammo, gipoteza, nazariya, shuningdek, g’oyalarni, tamoyillarni, kategoriya hamda qonuniyatlar kiritiladi.

Ayrim tadqiqotchilar ma'lumot(fakt)larni ham bilishning shakli deb hisoblaydilar . Ayni paytda esa ma'lumot (ya'ni fakt) - bu voqelikning namoyon bo`lishi deb tushuniladi. Ammo, ma'lumki qalbaki, isbotlanmagan- noaniq ma'lumot (fakt) lar bo`ladi. Masalan: uzoq yuz yillar mobaynida Quyosh Yer atrofida aylanishini aniq ma'lumot (fakt) sifatida e'tirof etib kelingan, Shu boisdan ham voqelikning u yoki bu jihatdan namoyon bo`lishini ma'lumot (fakt) sifatida qabul qilish kerak emas, balki ushbu jarayonning haqiqatdan ham mavjud ekanligini aniq, isbotlovchi o’z bilimimizni ma'lumot (fakt) sifatida tushunishimiz lozim. Bu esa bilishning barcha shakllari kabi ma'lumot (fakt) lar ham qatiy tahlil etilishini talab etishini ko`rsatadi. Chunki, barcha ilmiy bilimlar va nazariy qarashlar ma'lumot (fakt) larga tayanadi. I.P. Pavlov ilmiy bilishda ma'lumot (fakt) larning ahamiyati quyidagi fikrlarni bayon etgan: Qushning qanotlari naqadar mukammal bo’lmasin , havoga tayanmasdan yuqori ko`tarila olmaydi. Ma'lumotlar olim uchun havodek zarur. Ularsiz siz hech qachon ucha olmaysiz. Ularsiz sizning "nazariyangiz" - quruq safsatadir". Ma'lumotlar isbotlashning yoki ma'lum bir nazariyalarni inkor etishning eng ishonchli qur oliyir. Lekin, bunda jamlangan ma'lumotlarni tavsiflovchi va izohlovchi bilimlar tizimi zarur, Shuning uchun ham ma'lumotlar jamlanganda, har chegirmalarsiz , ko’rib chiqilayotgan masalaga taalluqli bo’lgan ma'lumotlarning barchasini olish lozim. Aksholda "ma'lumotlar ixtiyoriy ravishda tanlab olingan" - degan shubha paydo bo`lishi mumkii.

Ilmiy muammoni to’g’ri tanlash va qo’ya bilish muhimdir.Ma'lumotlarni anglash hamda hal etish chog’ida faraz yuzaga keladi. Faraz mantiqiy taxlil va baholash natijasida zarur hamda yetarli asos bo`lmaganligi bois inkor etiladi yoki aksincha, ilmiy gipotezaga aylanadi. Ilmiy gipoteza - bu haqqoniyligi yoki qalbakiligi hali isbotlanmagan, ixtiyoriy ravishda emas, balki, muayyan qonun,00 qoida talablar asosida ilgari surilgan taxminiy bilimdir. Nazariyaning gipotezadan asosiy farqi uning ishonchliligi va isbotlanganligidir. Ilmiy nuqtai nazardan nazariya - bu jarayon moxiyati haqiqiy, isbotlangan. tasdiqdangan bilimlar tizimidir. U ilmiy bilishning oliy shakli bo`lib, tadqiq etilayotgan ob'ekt ning strukturasini (tarkibini), funksiyasini hamda rivojlanishii, uni tashkil etgan elementlar o’rtasidagi aloqadorlikni va bog`liqlikni ochib beradi. Tamoyillar - nazariyaning umumiy va muhim fundamental asoslaridir. Muayyan nazariyada avvalgi bilimni umumlashtiruvchi natijasi sifatida tamoyillar har tomonlama asoslanadi. Nazariyalarning paydo bo`lishi va izohlanishida tamoyillar tayanch vazifasini o’taydi. Fan qonunlari - ob'ektiv qonunlarni nazariy tasdiqlashlar shaklida ifodalanishidir (ya'ni, tadqiq, etilayotgan jarayonlaryugag, ob'ektlarning, voqealarning umumiy va zaruriy krnushgarini ifodalaydi). Fan kategoriyalari - nazariya obektiga, predmetiga xos xususiyatlarni tasvirlovchi, nazariyaning birmuncha umumiy va muhim

tu tu nchalaridir.Qonun hamda tamoyillar ikki yoki bir qancha kategoriyalar mutaiosibligi orkdli ifodalanadi. Nazariya-ob'ektlar moxiyatini, ularning amal qilish, o’zaro 6oglik,lik, o`zgarish hamda rivojlanish qonunlarini ochib berish asosida voqealarni izohlash, yangi, xali noma'lum ma'lumotlarni hamda ularni tavsif lovchi qonuniyatlarni, tadqiq, etilayotgan tizimning istiqboldagi qonuniy holatini bashorat qilish imkonini beradi.Demak, nazariya tushuntirish ( izohlash) va ilmiy bashorat kabi ikki muhim funksiyami bajaradi. Nazariya - ilmiy bilishning barqaror shakllaridan biridir. Nazariyaning barqarorligi uning sistemaliyligi bilan, shuningdek, uning umumiy tavsifi bilan bog’liqdir. Bilim qanchalik umumiy bo`lsa, u shu qadar barqaror bo`ladi. Barcha nazariy bilimlar yagona nazariyaga emas, balki bir qancha nazariyalar uyg’unligida ifodalanadi. Birmuncha umumiy nazariyalarning o`zgarishi butun iazariy bilimlar tizimining sifat jihatdan o`zgarishiga olib keladi, oqibatda ilmiy inqilob yuz beradi. Ma'lum ilmiy inqiloblar N.Kopernik, I.Nyuton, A.Eynshteyn nomlari bilan bog’liqdir. 2. Tabiiy-ilmiy bilish metodlari Tabiiy ilmiy bilish metodlari o’z tarkibiga umuminsoniy tafakkurni (tahlil, sintez, taqqoslash, umumlashtirish, induksiya, deduksiya va boshqalar), emperik va nazariy tadqiqot usullarini (kuzatish, tajriba, o’lchash, modellashtirish, ideallashtirish, formallashtirish va h.k.) qamrab oladi.

Bilishning nazariy tizimlarini shakllantirish jarayonida tarixiy hamda mantiqiy metodlar bilan bog`liq, bo`lgan abstraktlikdan - konkretlikka (aniqlikka) o’tish metodi muhim o`rin tutadi. Ilmiy tadqiqotning asosiy metodlari quyidagilardan iborat. Kuzatish - bu voqea damda hodisalarni maqsadli, tashkil etilgan holda anglashdir. Ilmiy kuzatish u yoki bu gipotezani mustahkamlash yoki inkor etishga xizmat qiluvchi ma'lumotlarni jamlash maqsadida amalga oshiriladi. Oddiy kuzatuv, hissiy organlarning biologik imkoniyatlari bilan cheklangan. Texnika taraqqiyoti bilan bog’liq holda maxsus jihatlarning yaratilishi hamda ilmiy anglash maqsadida qo’llanilishi natijasida hissiy anglanuvchi hodisalar qamrovi kengayib bormoqda. Ammo, shunga qaramasdan kuzatuvda kuzatuvchining tadqiq, etilayotgan jarayonga, voqeaga to`la bog’liqligi saqlanib qolmoqda. Tajriba - kuzatuvdan o`zining faolligiga nisbatan, ob'ektiga o`zgartirish kirita oluvchi ta'sir ko`rsatuvchi tavsifiga ko’ra farq qiluvchi tadqiqot usulidir. Tajriba, birinchidan, tadqiqot sub'ektini unga xos bo`lmagan salbiy ta'sirlardan holi tarzda, "toza"holda tadqiq, etishga imkon beradi. Ikkinchidan, tajriba davomida jarayon bir necha marotaba nazorat sharoitida kuzatiladi. Uchinchidan, tajriba o`rganilayotgan jarayonning qsimini (davomiyligini), o`rganilayotgan ob'ekt holatini boshqa holatga o’tkazishga qadar reja asosida o`zgartirish imkonini beradi. Ilmiy tajriba hozirgi zamon inson amaliyotining muhim qismini tashkil etadi. O’lchov - bu, u yoki bu kattalik etaloni (ulchov birligi) asosida amalga oshiriluvchi taqqoslashning moddiy jarayonidir. Ulchov amalga

oshirilayotgan kattalikning etalonga nisbatan miqdori, mazkur kattalikning miqdoriy ulchovi deb ataladi. Birlik sifatida qabul qilingan kattalik ulchovi (1 sm, 1 m, 1 g, 1 kg, va x.k.) ulchov birligi deb ataladi. Analogiya - bilishning shunday usuli-ki, bunda ob'ektlarning ayrim o’xshash jihatlari asosida, ularning boshqa xususiyatlarining o’xshashligi haqida xulosa beriladi. Ammo, bu holatda, tadqiq etilayotgan ob'ektlarning o’xshash jihatlari asosida hosil qilingan analogik xulosalar faqatgina extimolga tayanganligini bilish muhimdir. Modellashtirish - bu bizni qiziqtirayotgan voqea yoki hodisani analogik (aynan) tarzda kichik yoki katta masshtabdagi modelda, maxsus laboratoriyada tadqiq, etishdan iboratdir. Modellashtirishdan asosiy maqsad, amalga oshirilgan tadqiqot natijalariga tayangan holda tabiiy ob'ektlarga bogliq xulosalar berishdan iborat. Chunki, model (tabiiy mavjud bo`lgan yoki sun'iy tashkil etilgan) moddiy yoki tasavvurdagina mavjud bo`lgan, bilish ob'ektining o`rnini bosa oladigan tizimdir. Modellashtirishda uch vazifa bajariladi. Namunani ifodalovchi (moddiy yoki g’oyaviy) model tuzish. Modelni tajribaviy tadqiq, etish. Modelni tadqiq etish asosida hosil qilingan ma'lumotlarni haqiqiy ob'ektga ekstrapolyasiya qilish (kuchirish). Ideallashtirish - real voqealikda mavjud bo`lmagan, ammo o’xshashlikka ega bo`lgan ideal ob'ektlar haqidagi tushunchalarni tafakkur etish (anglash) asosida

yaratish abstraksiya-jarayonidir. Ideallashtirishga misol tarzida geometriyadagi "nuqta", fizikadagi "ideal gaz"ni kiritish mumkin. Ideallashtirish, voqelikda mavjud ob'ektlarni tafakkurda taxlil etish hamda ushbu ob'ektlarni yanada chuqurroq anglashga imkon beruvchi voqelikdagi jarayonlarning ideal sxemalarini ishlab chiqish maqsadida yaratiladi. Intuisiya (his qilish) - bevosita ko’rish orqali haqiqatni anglash, uzoq, vaqt qiynab kelayotgan (javobsiz) savolga javob sifatida, kishini hayron qilgan holda bevosita paydo buluvchi bilim shaklidir. Asosiy tayanch tushunchalar Gipoteza - bu haqoniyligi yoki qalbakiligi hali isbotlanmagan, ixtiyoriy ravishda emas, balki, muayyan qonun, qoida talablar asosida ilgari surilgan taxminiy bilimdir. Nazariya - bu jarayon mohiyati haqidagi haqiqiy, isbotlangan, tasdiqlangan bilimlar tizimidir. Kuzatish - bu voqea hamda hodisalarni maqsadli, tashkil etilgan holda anglashdir. Ma'lumot (ya'ni fakt) - bu voqelikning namoyon bo`lishi deb tushuniladi. Muammo-tadqiqotchi tomonidan anglangan, mavjud bilimlar javob bera olmaydigan masaladir. Fan qonunlari - ob'ektiv qonunlarni nazariy tasdiqlashlar shaklida ifodalanishidir Fan kategoriyalari - nazariya obektiga,

predmetiga xos sususiyatlarni tasvirlovchi, nazariyaning birmuncha umumiy va muhim tushunchalaridir. Tabiiy ilmiy bilish metodlari - o’z tarkibiga umuminsoniy tafakkurni (tahlil, sintez, taqqoslash, umumlashtirish, induksiya, deduksiya va boshqalar), emperik va nazariy tadqiqot usullarini (kuzatish, tajriba, o’lchash, modellashtirish) qamrab oladi.

Adabiyotlar 1. Karimov I.A. O’zbekiston buyuk kelajak sari T.:O’zbekiston. 1998. 2. Axmedov A.L. Muxammad ibn Muso al-Xorazmiy. T.: sharq. 1983. 3. Bulgakov P.G. o’rta Osiyo olimlarining Bog’doddagi faoliyati. T.: SHarqshunoslik jurnali.1-son 1990. 4. Gorelov A.A. Konsepsii sovremennogo estestvoznaniya. M.: Misl. 1998. 5. Gumelov L.N. Ontogenez I biosfera zemli. M.: Visshaya shkola. 1983. 6. Kocherin A.N. Nauchnaya poznanie: forme , metodi , padxodi. M.: Visshaya shkola. 1998. 7. Solonov V.S. Konsepsii sovremennogo estestvoznaniya. M.: Misl. 1998. 8. Xayrullayev M.M.Abu Nasr al Farobiy. M.: Nauka. 1992. 9. G’ulomov P.N. Inson va tabiat. T.: Universitet. 1994. 10. O’zbekiston Milliy ensiklopediyasi. (1-2-jildlar). T. 2000, 2001.

Похожие

Fanlar tizimi unda falsafaning o’rni va ahamiyati

Osmon jismlari va ularning evolyusiyasi

Antik davrdan hozirgi davrgacha tabiiy fanlar rivoji

Hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi kursining predmeti, tadqiqot usullari va vazifalari

Falsafiy bilimlar tizimi,uning asosiy yo’nalishlari va vazifalari