Tasodifiy xatoliklarni taqsimlanish qonuniyatlari - Энергетика - Рефераты

Tasodifiy xatoliklarni taqsimlanish qonuniyatlari

Загружено в:

22.11.2022

Скачано:

0

Размер:

205.60546875 KB

Tasodifiy xatoliklarni taqsimlanish qonuniyatlari Reja : 1. Tasodifiy xatoliklar va ularning taqsimlanishi. 2.Tasodifiy xatolikning normal qonun bo’yicha taqsimlanishi va uning ehtimoliy baholanishi. 3. Bilvosita o’lchash natijalarini qayta ishlash.

1. Tasodifiy xatolik va ularning taqsimlanishi Tasodifiy xatolik biror fizikaviy kattalikni takror o’lchaganda hosil bo’ladigan, o’zgaruvchan, ya’ni ma’lum qonuniyatga bo’ysinmagan holda kelib chiqadigan xatolikdir. Bu xatolik ayni paytda nima sababga ko’ra kelib chiqqanligi noaniqligicha qoladi, shuning uchun ham uni yo’qotish mumkin emas. Haqiqatda o’lchash natijasida tasodifiy xatolikni mavjudligi takror o’lchashlar natijasida ko’rinadi va uni hisobga olish, o’lchash natijasiga uni ta’siri (yoki o’lchash aniqligini baholash) matematik statistika usuli yordamida amalga oshiriladi. Bevosita o’lchashlar natijasining xatoliklarini baholashda quyidagi funktsiyadan foydalaniladi: y=f(x 1 ,x 2 ,...x n ), bu yerda f - aniq funktsiyadir, x 1 ,x 2 ,...x n - bevosita o’lchash natijasi. Xatolikni baholash uchun esa xatolikning taxminiy formulasidan foydalaniladi. Absolyut (mutlaq) xatolikning maksimal qiymati quyidagi formula bo’yicha hisoblanadi. Xatolikning nisbiy qiymati esa quyidagi formuladan topiladi: Tasodifiy xatolik esa (uning dispertsiyasi) quyidagicha hisoblanadi: O’lchash vositalarini aniqligini, qanchalik aniq o’lchashini baholash uchun o’lchash vositalarining aniqlik klassi (sinfi) degan tushuncha kiritilgan.

Aniqlik klassi - bu o’lchash vositalarini shunday umumlashgan xarakteristikasi bo’lib, ularning yo’l qo’yishi mumkin bo’lgan asosiy va qo’shimcha xatoliklari chegarasi (doirasi) bilan aniqlanadi. Demak aniqlik klassi o’lchash vositasining aniqlik ko’rsatkichi emas, balki uning hususiyatlari bilan belgilanadi, aniqlanadi. 2. Tasodifiy xatolikning normal qonun bo’yicha taqsimlanishi va uni ehtimoliy baholanishi. O’lchash natijalarini qayta ishlash usullarini o’rganishdan maqsad, o’lchash natijasini o’lchanadigan kattalikni asli (chinakam) qiymatiga qanchalik yaqin ekanligini aniqlash, yoki uning haqiqiy qiymatini topish, o’lchashda hosil bo’ladigan xatolikning o’zgarish xarakterini aniqlash va o’lchash aniqligini baholashdir. Bir narsaga alohida ahamiyat berishga to’g’ri keladi. Yuqorida oldingi mavzularda aytilganidek, muntazam xatoliklarni chuqur tahlili asosida aniqlashimiz va maxsus choralarni ko’rib, so’ngra ularni bartaraf etishimiz, yoki kamaytirishimiz mumkin ekan. Tasodifiy xatoliklarda esa bu jumla o’rinli emas. Bu turdagi xatoliklarni faqat baholashimiz mumkin. Har kanday fizikaviy kattalik o’lchanganda, uning taxminiy qiymati aniqlanadi. Bu qiymatni esa tasodifiy kattalik deb hisoblash kerak va u ikki tashkil etuvchidan iborat bo’ladi. Birinchi tashkil etuvchisi takror o’lchashlarda o’zgarmaydigan yoki ma’lum qonun bo’yicha o’zgaradigan (ko’payadigan yoki kamayuvchi) bo’lib, uni muntazam (sistematik) xatolik deyiladi. Bu tashkil etuvchini - matematik kutilish deb yuritish mumkin. Ikkinchi tashkil etuvchi esa, tasodifiy xatolik bo’ladi. Agar o’lchashda hosil bo’ladigan xatolik normal qonun bo’yicha (Gauss qonuni) taqsimlanadi desak, u holda uni matematik tarzda quyidagicha yozish mumkin: bu yerda y( Δ ) - tasodifiy xatolikning o’zgarish ehtimolligi; &#55349;&#57102; - o’rtacha kvadratik xatolik;

Δ ( δ ) - tuzatma yoki Δ = X -X i bo’lib, X i - alohida o’lchashlar natijasi, X - esa o’lchanadigan kattalikning ehtimoliy qiymati, yoki uning o’rtacha arifmetik qiymatidir. O’lchanadigan kattalikning o’rtacha arifmetik qiymati quyidagicha topiladi: bu yerda x 1 , x 2 , ... x n - alohida o’lchashlar natijasi; n- o’lchashlar soni. O’rtacha kvadratik xatolik (o’zgarish) quyidagicha topiladi: Q uyida keltirilgan chizmada o’rtacha kvadratik xatoliklarning har xil qiymatlarida xatolikning o’zgarish egri chiziqlari ko’rsatilgan. Grafikdan ko’rinib turibdiki, o’rtacha kvadratik xatolik qanchalik kichik bo’lsa, xatolikning kichik qiymatlari shunchalik ko’p uchraydi, demak, o’lchash shunchalik yuqori aniqlikda olib borilgan hisoblanadi. O’lchash aniqligini baholash, ehtimollik nazariyasining qonun va qoidalariga asoslanib baholanadi; ya’ni ishonchli interval va uni xarakterlovchi ishonchli ehtimollik qabul qilinadi. Odatda, ishonchli interval ham, ishonchli ehtimollik ham konkret o’lchashlar sharoitiga qarab tanlanadi.

Masalan: tasodifiy xatolikning normal qonuni bo’yicha taqsimlanishida (o’zgarishida) ishonchli interval +3 &#55349;&#57102;÷ -3 &#55349;&#57102; gacha, ishonchli ehtimollik esa 0,9973 qabul qilinishi mumkin. Bu degan so’z 370 tasodifiy xatolikdan bittasi o’zining absolyut qiymati bo’yicha 3 &#55349;&#57102; dan katta bo’ladi va uni qo’pol xatolik deb hisoblab, o’lchash natijalarini qayta ishlashda hisobga olinmaydi. O’lchash natijasining aniqligini baholashda ehtimoliy xatolikdan foydalaniladi. Ehtimoliy xatolik esa, shunday xatolikki, unga nisbatan, qandaydir kattalikni qayta o’lchaganda tasodifiy xatolikning bir qismi absolyut qiymati bo’yicha ehtimoliy xatolikdan ko’p, ikkinchi qismi esa undan shuncha kam bo’ladi. Bundan chiqadiki, ehtimoliy xatolik, ishonchli intervalga teng bo’lib, bunda ishonchli ehtimollik R=0,5 ga teng bo’ladi Tasodifiy xatolik normal qonun bo’yicha taqsimlanganda ehtimoliy xatolik quyidagicha topilishi mumkin , bu yerda - o’rtacha arifmetik qiymat bo’yicha kvadratik xatolikdir. Ehtimoliy xatolik bu usulda, ko’pincha o’lchashni bir necha o’n, xattoki yuz marotaba takrorlash imkoniyati bo’lgandagina aniqlanadi.

Ba’zida o’lchashni juda ko’p marotaba takrorlash imkoniyati bo’lmaydi, bunday holda ehtimoliy xatolik St’yudent koeffitsienti yordamida aniqlanadi. Bunda, koeffitsient o’lchashlar soni va qabul qilingan ishonchli ehtimollik qiymati bo’yicha maxsus jadvaldan olinadi. Bu holda, o’lchanadigan kattalikning haqiqiy qiymati quyidagi formula bo’yicha hisoblab topiladi bu yerda, tn - Ct’yudent koeffitsienti. SHunday qilib, o’rtacha kvadratik xatolik o’lchanadigan kattalikning xaqiqiy qiymati istalgan uning o’rtacha arifmetik qiymati atrofida bo’lish ehtimolini topishga imkon beradi, n ↦ &#55349;&#57102; , bo’lganda &#55349;&#57102; n ↦ 0 yoki o’lchash sonini ko’paytirish bilan &#55349;&#57102; n ↦ 0 ga intilib boradi. Bu esa o’z navbatida o’lchash aniqligini oshiradi. Albatta, bundan o’lchash aniqligini istalgancha oshirish (ko’tarish) mumkin degan xulosaga kelmaslik kerak, chunki o’lchash aniqligi, tasodifiy xatolik to muntazam xatolikka tenglashguncha oshadi. SHuning uchun, tanlab olingan ishonchli interval va ishonchli ehtimolik qiymatlari bo’yicha kerakli o’lchashlar sonini aniqlash mumkinki, bu esa tasodifiy xatolikning o’lchash natijasiga ham ta’sir ko’rsatishini ta’minlasin. Uning nisbiy birlikdagi qiymati esa quyidagi ifoda bo’yicha aniqlanadi: bu yerda 3. Bilvosita o’lchash natijalarini qayta ishlash. Bilvosita usulda o’lchash natijalarini xatoligini aniqlaymiz. Agar izlanaetgan kattalikni bevosita usulda o’lchangan kattaliklarning funktsiyasi desak: A = F (B, C) (5.1)

B va C kattaliklarni o’lchashdagi xatoliklari ma’lum bo’lsa izlanayotgan A kattaligini xatoligini topish mumkun. V va S kattaliklarni o’zgaruvchan deb hisoblab (1.1) ifodani logarifmlab va differentsiallab quyidagiga esa bo’lamiz: (5.2) bu yerda: F1(B, C) va F2(B, C) o’zgaruvchan V va S larning funktsiyasi. dA, dB va dC differentsiallarni absolyut xatoliklar deb hisoblab, ularni kichik orttirmalar bilan almashtiramiz: (5.3) yoki , (5.4) – lar A, V, S kattaliklarining nisbiy xatoliklari. A B C (6.4) ifoda V va S kattaliklarining xatoliklarini bilgan xolda izlanayotgan A kattaligining xatoligini aniqlash imkonini beradi. Ko’pincha δ V va δ S xatoliklarining ishorasi noaniq bo’lib, F1(B, C) δ B va F2(B, C) δ S qo’shiluvchilarning ishorasi bir xil deb hisoblanadi. Izlanayotgan A kattaligini o’lchash xatoligi o’lchangan V va S kattaliklari bilan bog’liq bo’lib, quyidagicha ifodalanadi:

A = B n ∙ C m , bu yerda: n va m – daraja ko’rsatkichlari bo’lib, ular butun son, kasr son, musbat va manfiy bo’lishi mumkin. Tenglamaning o’ng va chap tomonlarini logarifmlab uni quyidagicha ifodalash mumkin: ln A = n ln B + m ln C. Ifodani differentsiallaymiz va quyidagiga ega bo’lamiz: dA, dB va dC differentsiallarni kichik orttirmalar bilan almashtiramiz. yoki δ A = n δ B + m δ C, (5.5) bu yerda kattaliklarining nisbiy xatoliklari. SHunday qilib, izlanayotgan A kattaligini V, S va D kattaliklari orqali uning eng yuqori nisbiy xatoligini aniqlash mumkin: A = B + C – D Ifodani logarifmlab va differentsiallab va dA, dB hamda dC larni orttirmalar bilan almashtirsak, izlanayotgan kattalikning xatoligini quyidagi tenglama bo’yicha topishimiz mumkin: Agar B + C ≈ D bo’lsa, B, C va D kattaliklarining xatoliklari nisbatan kichik bo’lishiga qaramay izlanayotgan A kattaligining xatoligi yuqori bo’lishi mumkin.

Takrorlash uchun savollar: 1. Tasodifiy xatoliklar deganda nimani tushunasiz? 2. Nima sababdan faqat tasodifiy xatoliklar baholanadi? 3. Matematik kutilish va dispersiya nima? 4. Ehtimoliy xatolik nima va u qanday topiladi? 5. Stьyudent koeffitsienti qanday tanlanadi?

Фойдаланилган адабиётлар 1. Нефедова В.И. «Метрология и радиоизмерения». Учебник. Москва «Высшая школа» 2003. 2. Раннев Г.Г. Методы и средства измерений. Учебник для ВУЗов Издательство стереотип – М.; Издательство центр «Академия» 2004. 6. Ismatullaev P.R., Qodirova Sh.A. “Metrologiya asoslari”, o’quv qo’llanma, (kirillda) Tafakkur nashryoti, (lotinda) “ExtremumPress” nashryoti, 2012. 3. Ismatullaev P.R., Abdullaev A.X. va boshq. Fizikaviy-kimyoviy o’lchashlar. O’quv qo’llanma. Toshkent, 2007. –180b. 4. Ismatullaev P.R., A’zamov A.A. va boshq. Issiqlik texnikasida o’lchashlar. O’quv qo’llanma, Toshkent, 2007. –90b. 5. B.E. Muxamedov. Metrologiya, texnologik parametrlarni o’lchash usullari va asboblari. Toshkent «O’qituvchi» 1991. –320 b. 6. N.R.Yusupbekov, B.E.Muxamedov, Sh.M.G’ulomov. Avtomatika va ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish. Darslik, Toshkent, «O’qituvchi» 1997. –353 b.

Похожие

O’lchash xatoliklari va ularni baxolash

Elektrostatik maydon energiyasi

Elеktr o’lchаsh vоsitаlаrining mеtrоlоgik xususiyatlаri

O’lchashlar noaniqligi

Suyuqlik harakatining tartiblari va gidrodinamik o’xshashlik asoslari.