Электр занжирларида резонанс ҳодисалари - Энергетика - Рефераты

Электр занжирларида резонанс ҳодисалари

Загружено в:

21.05.2023

Скачано:

0

Размер:

1875 KB

Электр занжирларида резонанс ҳодисалари Режа: 1. Тебраниш системаси ва резонанс ҳодисаси (умумий тушунчалар) 2. Р, Л ва C элементлари кетма-кет уланган занжирда резонанс (кучланишлар резонанси) 3. Кетма-кет уланган резонанс занжирнинг частотавий (резонансли) тавсифлари 4. Р, Л ва C элементлари параллел уланган занжирда резонанс (токлар резонанси) 5. Параллел уланган занжирларнинг частотавий (резонансли) характеристикалари 6. Элементлари кетма-кет ва параллел уланган резонансли занжирда энергиянинг тебраниши 7. Элементлари аралаш уланган занжирда резонанс ҳодисалари 8. Индуктив боғланган занжирлардаги резонанс ҳодисалари 9. Электр занжирлардаги резонансларнинг амалий аҳамияти

Тебраниш системаси ва резонанс ҳодисаси (умумий тушунчалар) Резонанс ҳодисалари тебраниш системаларида, яъни энергиянинг тебраниб ўзгариши рўй берадиган элементли (энергия тўпловчи) системаларда содир бўлади. Математик маятник билан электр тебраниш контури техникада энг кўп тарқалган тебраниш системалари ҳисобланади (1- расм). Маятникнинг ҳаракати (ишқаланиш кучларини ҳисобга олмаганда) қуйидаги тенглама билан ифодаланади: 1-расм. бунда: м – маятникнинг массаси (кг); Ɩ – маятникнинг узунлиги (м); г – ернинг тортиш кучи тезланиши (м/с2); х – оғиш бурчаги (рад.). (1) ни қуйидаги кўринишда қайта ёзамиз: бунинг ечими эса: x = A max Cos ω 0 t = X max Cos ω t (6.3) бўлади, яъни тебранма ҳаракат ҳам

частотали синусоидал қонуният билан ўзгаради (2-расм). Худди шунга ўхшаш, C сиғимга бошланғич қ0= C У0 (У0 – конденсатор қопламаларидаги бошланғич кучланиш) заряд берилган Л- C тебраниш контурида электр ўшандай тебранади. Занжирнинг мувозанат ҳолати тенгламаси: 2-расм. yoki бўлади; бунда, у c – C сиғимдаги оний кучланиш ( V ); L – контурнинг индуктивлиги ( G ); C – сиғим (Ф); ω 0 = 1: – контурнинг хусусий тебраниш частотаси (рад/с). (6.3) нинг ечими u c = A max Cos ω 0 t = U 0 Cos ω 0 t бўлади, яъни C сиғимдаги кучланишнинг тебраниши аввалги ҳолдагига ўхшаш частота билан синусоидал қонун асосида ўзгаради (2-расм). Иккала система учун ҳам t 0 =0, t 2 = T /2, t 4 = T v а ҳ.к. пайтларда системанинг энергияси потенциал бўлиб, t 1 = T /4, t 3 =3 T /4 ва ҳ.к. пайтларда улар кинетик шаклга ўтиши муҳимдир.

Электр контурида конденсаторнинг электр майдони энергияси ғалтакнинг магнитавий майдони энергияси га даврий равишда айланиб туради. Аммо реал тебраниш системаларида (3-а расм) тебранишнинг амплитудаси Ам ўзгармай қолишига қаршилик кўрсатувчи кучлар доимо мавжуд. Бу эса ишқаланиш кучлари ва тебраниш контурининг актив қаршилиги туфайли иссиқлик исрофи бўлади демакдир. Шулар натижасида системада тўпланган энергиянинг бир қисми сарф бўлади. Бу эса тебраниш амплитудасининг ҳар бир циклда монотон камайиб боришига олиб келади, яъни тебраниш сўнувчи тебраниш дейилади. a) b) 3-расм. Юқорида баён қилинган тебраниш системаларида тебранишлар қатъий, аниқ частотада содир бўлиб, бу частота системанинг фақат ички параметрларидан аниқланиб, ташқи энергия киритган бошланғич импульснинг миқдорига боғлиқ эмас. Шунинг учун бундай тебранишлар эркин тебранишлар деб аталади. Тебраниш системаларидаги эркин тебранишларни ўзгармас амплитудали қилиб тутиб туриш учун унда исроф бўладиган энергия ўрнини ташқи манбадан тўлдириб туриш керак. Агар манбанинг таъсир этувчи ω частотаси тебраниш системасининг хусусий тебранишлар частотаси ω0 га тенг бўлса, у ҳолда тебранишлар ташқаридан минимал энергия истеъмол қилиш ҳисобига

сақланади. Бу эса резонанс ҳолати демакдир. Шундай қилиб, резонансли тебранишлар системаси деганда, хусусий тебранишлар частотасининг ташқи кучлар (энергия манбаи) частотаси билан мос тушиш ҳодисаси тушунилади. Энди кетма-кет, параллел ва аралаш уланган, энергия тўпловчи Л ва C элементли электр занжирларда резонанс ҳодисаси рўй беришининг айрим хусусиятларини кўриб чиқайлик. Р, Л ва C элементлари кетма-кет уланган занжирда резонанс (кучланишлар резонанси) u = U m Син ω т кучланиш манбаига актив р, индуктив X L =ω L ва сиғим қаршиликлар кетма-кет уланган занжир берилган, деб фараз қилайлик (4-а расм). Занжирнинг мувозанат тенгламаси (Кирхгофнинг иккинчи қонунига кўра): u r + u L + u c = u yoki Тенглама комплекс шаклда ёзилганда: (6.6) Занжирнинг комплекс қаршилиги: Занжирда резонанс ҳодисаси содир бўлганда, унга берилаётган кучланиш актив қаршиликдаги У р кучланишнинг пасайишини тўлдирилиб туриши керак:

bu j 0 бўлганда, ω L= , яъни реактив элементларнинг қаршиликлари ўзаро тенг (хЛ=хc) бўлиши мумкин. a) b) 4-расм. Резонанс вақтида Z min = r va φ =0 бўлиб, занжирдаги ток И билан манба кучланиши У бир хил фазада туради. Резонанс пайти учун ток ва кучланишларнинг вектор диаграммаси 4-б расмда берилган. Резонанс ҳолатига асосан иккита усул билан эришилади: a) тебраниш контурининг параметрлари ўзгармас (L=Const va C=Const) бўлганда, манба частотаси уни ўзгартириб (ростлаб), хусусий тебранишлар частотаси билан тенглаштирилади: ω = ω 0 yoki b) манба частотаси ўзгармас (ω=Const) бўлганда, тебраниш контури параметрлари Л (ёки C) бирортасини ўзгартириб, қуйидаги тенглик ҳосил қилинади: Бунда ω = ω частота резонанс частотаси дейилади. Резонанс вақтида занжирнинг тўла қаршилиги минимал қийматга эришади ( Z min = r ( X L - X C ) = 0 бўлгани учун). Бу вақтда манбадан максимум ток истеъмол қилинади: Имак

Бу ток ўз навбатида катта миқдордаги реактив УЛ = ИхЛ ва У C =Их C кучланишларни ҳосил қилади: бу кучланишлар манба кучланиши У дан бир неча марта катта бўлиши мумкин. Кучланишлар резонанси дейиш ҳам ана шундан келиб чиққан. Реактив кучланишлар миқдорий жиҳатдан манба (ёки актив) кучланишдан неча марта катта бўлишига боғлиқ. Резонанс вақтида яъни ғалтак ва конденсатор реактив қаршилигининг миқдорлари (Л : C) нисбатига боғлиқ: ρ = Бу нисбат қаршилик бирлиги ўлчамига эга бўлгани учун тебраниш контурининг тўлқин қаршилиги деб аталади. Реактив кучланишлар УЛ0 =У C 0 нинг У дан неча марта катталиги қуйидаги нисбатдан аниқланади: бунда: Қ – контурнинг сархиллиги ёки сифат коэффициенти, унга тескари бўлган миқдор контурнинг сўниши дейилади. Кетма-кет уланган резонанс занжирнинг частотавий (резонансли) тавсифлари 5-расмда занжирнинг тўла қаршилиги З ва унинг ташкил этувчилари р ва Х, шунингдек, бурчак силжиши φ ни манба частотасининг ўзгаришига ω = Вар га (манба кучланиши ўзгармас У= c онст бўлганда) боғлиқлиги (эгри чизиқлар) кўрсатилган.

функцияли эгри чизиқ ω нинг 0 дан ∞ гача ўзгарганда р(ω) тўғри чизиқ ва х(ω) эгри чизиқларнинг координаталарини геометрик қўшиш натижасида ҳосил қилинган (5-а расм). Актив қаршилик р нинг қиймати токнинг частотасига боғлиқ эмас (бундан радио частотали занжирлар мустасно), яъни р(ω) абсиссалар ўқидан р масофада жойлашган тўғри чизиқдир. Х реактив қаршилик -∞ дан +∞ гача ўзгаради, яъни X(0)=-∞ va X(∞)=∞ бўлган Х(∞) эгри чизиғи билан ифодаланади. Резонанс пайтида ( ω = ω 0 ), ω бўлгани учун Х=0. Шу туфайли, тўла қаршилик З(ω) нинг манба частотасига боғлиқлиги Z (0) =-∞ Z ( ω 0 )=r va Z (∞) тегишлича нол, резонанс ва чексиз катта частоталарга мос келувчи учта характерли қийматга эга. Шунга мос равишда фаза силжиши бурчаги φ ҳам ўзгаради: a) b) 5-расм. (6.7) бу 5-б расмдаги φ(ω) эгри чизиқдир. Агар ω=0 бўлса, занжир сиғим характерига эга, яъни φ=- ; ω→∞ да у индуктив характерга эга, яъни

. Резонанс нуқтасида (ω=ω0) занжир актив характерга эга, яъни φ=0 бўлиб, ток манба кучланиши билан фаза жиҳатидан устма-уст тушади. Шундай қилиб, ω=ω0 нуқтасида занжир характери сиғимдан индуктивга ўзгаради. Энергия исроф бўлмайдиган идеал (р=0) контур кўриб чиқилганда, занжир характери сакраш билан ўзгариб, (ω=ω0) нуқтада силжиш бурчаги φ C dan φ L= гача ўзгаради, яъни ―фаза тўнтарилиши‖ содир бўлади. Энди ток И(ω) кучланиш Ур(ω) ва УЛ(ω) ларнинг занжир қисмларидаги кучланиш эффектив қиймати ўзгармас (У=cонст) бўлганда, уларнинг манба частотасига боғлиқлигини кўриб чиқамиз. 6-расм. Эгри чизиқ З( ω ) га биноан (5-а расм) ток: частота ω =0 бўлганда, З(0)=∞ бўлгани учун нолга тенг. Нолдан бошлаб И( ω ) эгри чизиғи ω = ω 0 нуқтада максимумга эришади; чунки бу ерда З( ω 0) = р, яъни минималдир. Шундан сўнг З ( ω )→∞ (6.6расм) туфайли нолгача монотон камайиб боради.

Эгри чизиқ Ур( ω )=рИ( ω ) қандайдир ўзга масштабда И( ω ) эгри чизиқни такрорлайди ва унинг максимуми бўлганда (резонанс) кириш кучланиши У га тенг. Индуктивлик ва сиғимдаги кучланишлар тегишлича қуйидаги функциялар билан ифодаланади: частота ω=0 ва ω=∞ бўлганда, уларнинг миқдори тегишлича УЛ (0)=0; УC(0)=У ва УЛ(∞) =У, УC(∞)=0 бўлади. Бунинг сабаби қуйидагича: ω=0 бўлганда, ток И=0 ва манбанинг барча кучланиши конденсатор C нинг қисмларига тўпланади, чунки унинг қаршилиги ўзгармас ток бўйича ∞га тенг. Частота ω→∞ да ток яна нолгача камайиб, манбанинг кучланиши ғалтак қисмларига тўпланади, чунки унинг қаршилиги ХЛ =ωЛ чексиз катта бўлади. Резонанс нуқтасида (ω=ω0) УЛ ва УC кучланишлар ўзаро тенг ва бир-бирини компенсациялайди, чунки ИхЛ=ИхC=Ип, манбанинг кучланиши эса актив қаршилик р нинг қисмаларида тушади. Тўлқин қаршилиги ρ>р (Қ>1 ва д<1) бўлганда, УЛ=УC>У бўлиши юқорида айтилган эди. Демак, УЛ(ω) ва УC(ω) функциялар аён ифодаланган максимумларга эга бўлиши керак. Бу функциялар УЛ(ω) ва УC(ω) экстремумларини мавжуд шартларидан аниқлаш қийин эмас: Бу тенгламаларнинг ечимлари қуйидагича: Демак, УЛ(ω) функциянинг максимуми ωЛ>ω0 ва УC(ω) функциянинг максимуми ωc<ω0 частоталарга тўғри келади (6-расм).

Агар д>1 бўлса, УЛ(ω) ва Уc(ω) ларнинг эгри чизиқлари монотон характерга эга бўлиб, абсиссалар ўқи билан У=cонст тўғри чизиқ оралиғига жойлашади. 6-расмда келтирилган И(ω), Ур(ω), УЛ(ω) ва Уc(ω) ларнинг боғланишлари резонанс занжирининг частотавий характеристика ёки резонанс эгри чизиқлари дейилади. Муҳандислик ҳисоблашларда И ( ω ) эгри чизиғининг частотавий характеристикаси И / И 0= ф (ƞ) кўпроқ амалий аҳамиятга эга , яъни ток I o’rniga I/I 0 нисбат, частота ω ўрнига эса нисбат олинган (бу ерда I у ҳолда, 7-расмда 0<д<2 қийматлари учун қурилган И/И0=ф(ƞ) частотавий характеристикалар берилган. Эгри чизиқларнинг шакли фақат контурнинг сўнишига боғлиқлиги графикдан кўриниб турибди. Контурнинг сўниши қанчалик катта бўлса, И/И0=ф(  ) эгри чизиқ шунчалик ётиқ бўлади ва аксинча, контурнинг сўниши д кичик бўлганда (ёки Қ катта бўлганда), резонанс эгри чизиқларнинг тиклиги бирмунча ортади, яъни частотанинг ўзгаришига токнинг реакцияси кескинроқ бўлади. Бу ҳолларда резонанс аён ифодаланган бўлиб, УЛ ва У C кучланишлар миқдори жиҳатидан манба кучланишидан кескин фарқ қилади. Бу тебраниш контурини манбанинг умумий частоталари спектридан бирорта аниқ частотага созлаганда муҳим аҳамиятга эга.

7-расм. 1-мисол. Параметрлари р=0,5 Ом, Л=0,01г ва C =10-4Ф бўлган занжирда (4-а расм) кучланишлар резонанси мавжуд. Занжирга берилаётган кучланишнинг эффектив қиймати У=1В. Занжир элементидаги ток ва кучланиш манба токининг частотаси, занжирнинг тўлқин қаршилигир. Контурнинг асиллик коэффициенти (Қ) ва сўниш (д) аниқлансин. Занжирнинг г, Л ва С элементларидаги кучланишлар тегишлича: Манба токининг частотаси: Тебраниш контурининг тўлқин қаршилиги: Тебраниш контурининг сархиллик коэффициенти ва сўниши тегишлича:

Р, Л ва C элементлари параллел уланган занжирда резонанс (токлар резонанси) Ўтказувчанликлари тегишлича г, бЛ=1/ ω Л ва б C = ωC бўлган актив, индуктив ва сиғим тармоқлардан тузилган параллел занжир у=Умсин ω т кучланиш манбаига уланган (8-а расм) деб фараз қилайлик. Занжирнинг мувозанат ҳолати тенгламаси (Кирхгофнинг биринчи қонунига кўра): a) b) 8-расм. i = i g + i L + i C yoki (6.13) тенгламани комплекс шаклда қайта ёзсак: g (6.14) Занжирнинг комплекс тўла ўтказувчанлиги: Y= Резонанс шарти бўйича бутун занжирнинг токи И актив тармоқдаги Иг токка тенг: i g = g Ú = Ì Бу фақат ғалтак ва сиғимнинг реактив ўтказувчанликлари тенг ( b L = b C ) бўлганда, яъни b = =0 да мумкин бўлади. У ҳолда Y = g va φ=0 бўлади.

Демак, резонанс пайтида занжирнинг тармоқланмаган қисмидаги ток И манба кучланиш У билан фаза жиҳатидан устма-уст тушади. Резонанс пайти учун ток ва кучланишнинг вектор диаграммаси 8-б расмда берилган. Элементлари кетма-кет уланган занжирдаги каби, параллел уланган занжирда ҳам резонанс икки усулда: a) занжирнинг параметрлари Л ва C ўзгармас (Л= c онст ва C = c онст) бўлса, манбанинг ростланувчи частотасини ( ω ) тебраниш контурининг хусусий частотасига (ω ) ростлаш; b) тебраниш контурининг частотаси ω 0 ни Л (ёки С) параметрларидан бирортасини ўзгартириш ҳисобига манба частотаси ω нинг қийматигача L = бўладиган қилиб ўзгартириш усули билан ҳосил қилинади. Бунда ω = ω 0 – резонанс частотаси. Резонанс пайтида (бЛ - б C )=0 бўлгани учун занжирнинг тўла ўтказувчанлиги минимал Ймин=г қийматга эришади. Бу вақтда занжирнинг манбадан истеъмол қилаётган токи ҳам минимал бўлади: И мин =Ирез гУ Аммо ўзаро компенсацияланган ИЛ=У/ ω Л ва И C = ωC У реактив токлар миқдорлари жиҳатидан манбадан келаётган умумий ток И дан бирмунча ортиб кетиши мумкин. Шунинг учун ҳам бу ҳодиса токлар резонанси деб аталади. Реактив ўтказувчанлик бЛ ва б C лар қанчалик катта бўлса, ИЛ ва И C токлар ҳам шунчалик катта бўлади: , бунда γ – резонансли параллел уланган занжирнинг (тебраниш контурининг) тўлқин ўтказувчанлиги дейилади. I L0 = I C0 ning I = I rez дан неча карра катталиги қуйидаги нисбатдан аниқланади:

бунда: Q – контурнинг сархиллиги ёки сифат коэффициенти, унга тескари миқдор d= – контурнинг сўниши дейилади. Параллел уланган занжирларнинг частотавий (резонансли) характеристикалари 9-расмда занжирнинг тўла ўтказувчанлиги у ва унинг ташкил этувчилари г ва б, шунингдек, фаза силжиши бурчаги φ нинг (манба кучланиши ўзгармас У= c онст бўлганда) ўзгарувчан частотага ω =вар боғлиқлигини кўрсатувчи эгри чизиқлар берилган. Эгри чизиқ частота ω нинг 0 дан ∞ гача ўзгаришидан келиб чиққан тўғри чизиқ г( ω ) ва эгри чизиқ б( ω ) ларнинг ординаталарини геометрик қўшиш натижасида олинади (9-а расм). Актив ўтказувчанлик г нинг қиймати манба токининг частотасига боғлиқ эмас (бундан радио частотали занжирлар мустасно), яъни г( ω ) абсиссалар ўқидан г масофада жойлашган тўғри чизиқдир. Реактив ўтказувчанлик b= дан b(∞)=- ∞ гача ўзгаради ва 9-а расмдаги б(ω) эгри чизиқдан иборат бўлади. a) b) 9-расм.

Резонанс пайтида ( ω = ω 0 бўлганда) бўлгани учун, у нолга тенг. Шу туфайли, тўла ўтказувчанлик Й( ω ) билан манба частотаси орасидаги боғланишлар Й(0)=∞, Й( ω 0)=г ва Й(∞)=∞ тегишлича нол, резонанс ва чексиз катта частоталарга мос келувчи учта характерли қийматга эга. Шунга мос равишда фаза силжиши бурчаги φ ҳам ўзгаради: ва 9-б расмдаги φ(ω) эгри чизиқдан иборат бўлади. Частота ω =0 бўлганда, занжир индуктив характерга ( φ = π /2), ω →∞ да эса сиғим характерга эга ( φ =- π / 2) бўлади. Резонанс пайтида ( ω = ω 0) занжир актив характерга эришади ( φ =0), бутун занжирнинг токи манба кучланиши билан фаза бўйича устма-уст тушади. Кучланишлар резонанси каби частотанинг ω = ω 0 нуқтасидан ўтиши занжир характерининг ўзгариши билан бирга содир бўлади. Аммо бунда занжир индуктив характердан сиғим характерга ўтади. Актив ўтказувчанлик г=0 бўлганда (исрофсиз контур), бу ўтиш сакрашсимон бўлади. Резонанс нуқтасида ( ω = ω 0) фаза силжиши бурчаги φ = π /2 дан φ =- π /2 гача сакраб ўзгаради, яъни фаза ―тўнтарилиши‖ содир бўлади. Манба кучланиши билан занжирнинг параметрлари ўзгармас (У= c онст, Л= c онст ва C = c онст) бўлганда ва манба частотаси ω =0ъ∞ гача ўзгарганда олинган И( ω ), Иг( ω ), ИЛ( ω ) ва И C ( ω ) каби частотавий характеристикалари (резонанс эгри чизиқлари) 6.10- расмда кўрсатилган.

10-расм. Актив ўтказувчанликдаги ток Иг частотага боғлиқ бўлмагани туфайли Иг=cонст тўғри чизиқдир. Индуктивликдаги ток ИЛ=У/ωЛ манба токининг частотасига тескари пропорсионал, яъни ω=0 бўлганда, чексизликка тенг ва ω→∞ дан олға тушади. Сиғимдаги ток И0=ωCУ частотага тўғри пропорсионал бўлиб, унинг боғланиши тўғри чизиқ билан ифодаланади. Ўзининг ташкил этувчиларидан фарқли ўлароқ, тўла токнинг эгри чизиғи резонанс нуқтасида ω=ω0 частотага мос келувчи аён ифодаланган минимумга эга I min = U ; ω =0 va ω →∞ да И(ω) нинг қиймати чексизликка интилади. Элементлари кетма-кет ва параллел уланган резонансли занжирда энергиянинг тебраниши Тебраниш системалари резонанс режимида ўзига хос хусусиятга эга бўлиб, бу системаларнинг энергия тўпловчи элементларида (тебраниш контурининг Л ва C элементларида) энергия манбага қайтарилмасдан, элементлар орасида айланиб юради. Бунга занжирдаги тебранишнинг бир

даври ичида Л ва C элементларда оний қувватнинг ўзгаришини кўриб чиқиб, ишонч ҳосил қилиш мумкин. Масалан, элементлари кетма-кет уланган занжирда (4-а расм) кучланишлар резонанси рўй берганда, оний ток и=Им.син ω т манбанинг оний кучланиши у=Умсин ω т билан фаза бўйича устма-уст тушади. Реактив элементлардаги кучланишлар қуйидаги қонун билан ўзгаради: яъни қарама-қарши фазада бўлади. Индуктив ва сиғим элементларидаги оний қувватлар тегишлича қуйидагича бўлади: Аммо резонанс пайтида УЛ =УC бўлгани учун истаган вақтда ПЛ + ПC =0 бўлади. Бошқа томондан, оний қувватлар Миқдор жиҳатидан ғалтак магнит майдони ва конденсаторнинг электр майдонига энергиянинг кириб келиш тезлиги билан аниқланади. Бу, демак: яъни майдонлар энергияларининг йиғиндиси истаган вақтда ўзгармас демакдир. 11-расмда ғалтакдаги ток и, сиғимдаги кучланиш у ва индуктив Л ҳамда сиғим C элементларида тўпланган энергиялар оний қийматларининг ўзгариш қонуниятлари кўрсатилган.

11-расм. Эгри чизиқ wМ(т) ва wэ(т) лардан оний қийматлари йиғиндиси ўзгармас эканлиги яққол кўриниб турибди: чунки частота ω = ω da Конденсаторнинг электр майдони энергияси т0=0, т2=Т/2, т4=Т ва ҳ.к. (кучланиш уc(т) ўзининг амплитудавий қийматига эришган) вақт пайтларида максимумга эришади, яъни Оний кучланиш уC(т) нолдан ўтаётган пайтларда юқорида кўрсатилган энергия ҳам нолга тенг. Ғалтакнинг магнит майдони энергияси t 1 :=T/4, t 3 =3T/ 4, t 5 =5T/4 ва ҳ.к. вақт пайтларида, яъни и(т) токнинг максимумларида максимал бўлиб, бутун занжирнинг оний токи нолга тенг бўлганда у ҳам нолга тенг (11-расм). Конденсатордаги кучланиш уc мутлақ қийматининг камайиб бориши билан, электр майдон энергияси w3 ҳам камая бошлайди, аммо w3 нинг камая бориши натижасида магнит майдон энергияси wМ нинг ортиб бориши билан бир вақтда давом этади ва аксинча. Шундай қилиб, тебраниш контурининг электромагнит майдон энергиясининг йиғиндиси LI2=CU c 2 =const бўлиб, ўзгаришсиз қолади, яъни

энергия гоҳ конденсаторда, гоҳ ғалтакда навбатма-навбат тўпланади. Актив қаршиликрда иссиқликка айланаётган энергиянинг ўрни манбадан узлуксиз тўлдирилиб турилади. Шундай қилиб, бутун занжирнинг қуввати П = УИ = УрИ = И2р элементрда истеъмол қилаётган актив қувватга тенг. Параллел тебраниш контурида ҳам энергиянинг аяниб юриш қонунияти юқорида баён этилганлардан ҳеч қандай фарқ қилмайди. Элементлари аралаш уланган занжирда резонанс ҳодисалари Умуман айтганда, резонанс ҳодисалари таркибида Л ва C энергия тўпловчи элементлар (уларнинг сони ва уланиш усулидан, шунингдек, резисторли элементларнинг сони ва уланишидан қатъи назар) бўлган ҳар қандай мураккаб занжирда пайдо бўлиши мумкин. Аралаш уланган резонансли занжирлардан энг кўп тарқалганлари тарзида 12-а расмда берилган схемани кўриб чиқайлик. Бундай занжирнинг тўла комплекс қаршилиги: Касрнинг сурат ва махражини га кўпайтириб, мураккаб бўлмаган ўзгаришлар киритиб, қуйидагини ҳосил қилиш мумкин: бунда: ре ва Хе – бутун занжирнинг эквивалент актив ва реактив қаршиликлари. Ҳар қандай занжирда резонанс ҳосил бўлишининг асосий белгиси бутун занжирдаги токнинг манба кучланиши билан фаза бўйича устма-уст

тушишидир, шу туфайли кўриб чиқилаётган занжир учун ХЕ=0 шарт бажарилиши лозим, яъни; Демак, 6.12-а расмдаги занжирнинг резонанс частотаси қуйидагича бўлади: Кетма-кет ва параллел уланган оддий занжирлардан фарқли ўлароқ, бу частота фақатгина энергия тўпловчи Л ва С элементларнинг параметрларига боғлиқ бўлмасдан, р: ва р2 актив қаршиликларга ҳам боғлиқ. Реал тебраниш контурини ҳисоблашда буни билиш муҳим аҳамиятга эга, чунки идеаллаштирилган занжирга қандай хусусият бермайлик, барибир реал индуктив ғалтак Л ва сиғим C идеал фаза силжишига эга бўлмайди. Амалда ҳар қандай индуктивлик симдан ўралган ғалтак бўлиб, унинг актив қаршилиги нолга тенг эмас. рр≠0, шунингдек, реал конденсаторнинг қопламалари орасидаги ҳар қандай диэлектрик бироз бўлса-да, актив ўтказувчанликка эга (гC≠0). Муҳандислик ҳисоблашларида 12-а расм- да берилган занжирдаги актив қаршилик г2 ни кўпинча нол деб олинади, яъни р2=0. У ҳолда (6.15) қуйидаги кўринишга эга: a) b) 6.12 - rasm.

Актив қаршиликлар r бўлган ҳолат алоҳида қизиқиш туғдиради. Тенглик (6.15) бўйича резонанс частотаси ноаниқлик, яъни занжир манбанинг ҳар қандай частотасида резонанс бўла олади. Бу r 1 , = r шартига риоя қилинганда, 12-а расмдаги занжир частотасига боғлиқ бўлмай, актив характерга эга бўлиши таъминланади, демакдир. Бу ҳолда бутун занжирнинг қаршилиги: , чунки Агар занжирнинг кириш қисмларидаги кучланиш Ú = У бўлса, у ҳолда бутун занжирдаги ток: Сиғим C даги кучланиш: Фаза силжиш бурчаклари φ ва φ тегишлича: ёки

Демак, φ , яъни Л индуктивликдан ўтаётган ток i 1 = I l e- j φ 1 va C сиғимдаги кучланиш фазалари бўйича устма-уст тушади. Энергетик нуқтайи назардан, ғалтакнинг магнит майдони ва сиғимнинг электр майдонидаги энергиялари бир вақтда (синфазавий) ортади ва камаяди. 12-а расмдаги занжирнинг Л ва C энергия тўпловчи элементлари орасида энергия алмашиниш жараёни содир бўлмайди. Манбадан олинаётган энергия чорак давр давомида ғалтак ва конденсаторнинг электромагнит майдонларида тўпланиб, қисман р1 ва р2 қаршиликларда сарфланади. Кейинги чорак давр давомида ҳам манбадан ўша миқдорда энергия олиниб, р1 ва р2 элементларида сарф бўлади. Аввалги чорак даврда ғалтак ва конденсаторда тўпланган энергиянинг бир қисми шу чорак даврда р1 ва р2 элементларида сарф бўлади. Учинчи чорак даврда биринчи чорак давридаги энергетик жараён такрорланади, тўртинчи чорак даврда эса иккинчи чорак давридаги энергетик жараён такрорланади ва ҳ.к. 12-б расмда берилган аралаш занжир ўз характери жиҳатидан 12-а расмдаги занжир билан бир хил бўлиб, резонанс ҳолатининг тенгламалари юқорида олинганларга ўхшашдир. Масалан, айрим параллел контурнинг эквивалент реактив қаршиликлари тегишлича: Резонанс шарти бундан резонанс частотаси: қаршиликлари r бўлган 12-а расмдаги занжирга хос хусусиятлар

ўтказувчанликлари g бўлган бу занжирга ҳам тегишлидир. Индуктив боғланган занжирлардаги резонанс ҳодисалари Трансформаторнинг юкланган режимдаги вектор диаграммасига (19- расм) кўра, занжирнинг кириш қисмларидаги ток билан кучланиш орасидаги фаза силжиш бурчаги, иккиламчи занжирдаги юкламанинг характерига боғлиқ ҳолда мусбат ( φ 1>0) ёки манфий ( φ 1<0) бўлиши мумкин. Демак, иккиламчи занжир параметрларини Зкир=Ркир, Хкир=0 ва φ 1=0 қилиб танлаш мумкин. Реактив қаршилик Хкир =0 бўлиши учун индуктив боғланган иккала контурдан бирортасида C 1 (ёки C 2) сиғим бўлиши керак. Таҳлил қилиш қулай бўлиши учун иккиламчи занжирда исроф (рҲ=0) йўқ: бўйлама сиғим компенсация эса иккала ғалтакда ҳам бор, деб фараз қиламиз (13-а расм). 13-расм. Резонанс шартидан занжирнинг кириш қисмида ga

эга бўламиз. Аммо va бўлгани учун yoki бўлади. Агарда Л1 ва C б Л2 ҳамда Cc параметрларини ихтиёрий деб олсак, (18) нинг ω га нисбатан ечими мураккаб резонансни ифодаловчи 4 2 . Энди амалий аω +бω +c=0 биквадрат тенглама билан боғланган бўлади аҳамиятга эга хусусий ҳолларни кўриб чиқамиз. Биринчи ҳол. Сиғим. C 2 =0 да резонансга C 1 ни ростлаш йўли билан эришилади. У ҳолда хусусий резонанс қуйидаги частотада ҳосил бўлади : бунда: – контур L 1 - C 1 нинг хусусий тебраниш частотаси; Ú L = j ω L Ì – боғланиш коэффициенти. Иккинчи ҳол. Сиғим C 1=0 да резонансга C 2 ни ростлаш йўли билан эришилади. Энди хусусий резонанс da ro ’ y beradi ; бунда: – контур L 2 - C 2 нинг хусусий тебраниш частотаси. Иккала ҳолда ҳам резонанс нуқтасида токлар максимумга эришади: Учинчи ҳол. Сиғимлар C 1 ≠ 0 va C 2 ≠ 0, аммо L 1 - C 1 va L 2 -C 2 контурларнинг хусусий тебраниш частоталари ўзаро тенг:

У ҳолда манбанинг частотаси ω = ω о бўлганда, Хкир =-∞ ва И1=0 бўлади. Реал занжирларда р2≠0 бўлгани туфайли, И1 ва И2 токлар нолга тенг бўлмай, тегишлича И1мин ва И2мин – минимал қийматларга эришади (13-б расм). Агар ω ≠ ω о частотада Хкир = 0 шартга эришилса, занжирда ёки частоталарда кучланишлар резонанс ҳодисаси содир бўлади. Ток И1 ва И2 ларнинг манба частотасига боғлиқлиги 13-б расмда кўрсатилган. Бунда: Электр занжирлардаги резонансларнинг амалий аҳамияти Юқорида баён этилганларга кўра, кучланиш ва токлар резонансининг сабаби – манба ўзгарувчан ток И частотаси тебраниш контурининг хусусий тебранишлар частотаси билан мос тушганда улардаги реактив кучланиш ва токлар тебраниш амплитудаларининг ортишидир. Демак, Л ва C параметрларида ростланадиган тебраниш контуридаги резонансдан аниқ частотали сигналларни кучайтириш учун фойдаланиш мумкин. Худди ана шу хусусиятга ягона занжирда бирлашиб ишлаётган турли частотали сигналлардан (токлардан) керакли частотали сигнални ажратиб олиш принципи асосланган. Шунга кўра, барча радио ва телевизион приёмникларнинг кириш қисмларида ташқи антенна билан уланган тебраниш контури бор. Бу антенна радио ва телевизион станциялар тарқатаётган электромагнит тўлқинлар майдонига жойлашиб, приёмникнинг Л- C тебраниш контуридаги индуктивликда э.ю.к. ҳосил қилади. Параметр C ни (ёки Л ва C ни бир вақтда) бир текис (радио приёмникларда) ёки поғонали (телевизорларда) ростлаб, тебраниш контурининг хусусий тебранишлар

частотаси ёки аниқроғи, танланган станциянинг частотасига мосланади. Бу, резонанс ҳодисаси ҳисобига, приёмникда қабул қилинаётган станциянинг сигналини олдиндан кучайтириб беради. Сўнгра сигнал махсус электрон кучайтиргичлар ёрдамида яна ҳам кучайтирилиб ҳамда ҳалақит берувчи ўзга сигналлардан ―тозаланиб‖, приёмникларнинг чиқиш қисмларига товуш ёки тасвир тарзида берилади. Кўп каналли узоқ масофали тельефон алоқасида ҳам кучланишлар резонанси ҳодисаси асос қилиб олинган. Бунда узатилаётган товуш сигналлари частоталарнинг амплитудаси ўзгариш қонунияти бўйича ўзгарувчи (элтувчи) частоталарга эга бир неча ток бир жуфт симдан юборилади. Информация қабул қилинаётган жойида юборилаётган сигнал (ток)лар тегишлича ―элтувчи‖ частоталарга созланган алоҳида резонанс контурларига киради ва ҳалақит берувчи ёт сигналлардан ―тозаланиб‖, ўзларининг каналлари бўйича тегишли абонентнинг тельефон аппаратига берилади. Кучланишлар резонанси ҳодисаси 50 Гтс частотали электр тармоқдарининг айрим қисмларида ҳам содир бўлиши мумкин. Бу ҳолда индуктив ғалтак ролини ҳар хил трансформаторлар (реакторлар), конденсатор ролини эса узатгич симлар оралиғидаги сиғим, кабелларда унинг симлари орасидаги сиғим, кабелнинг ўзи билан ер орасидаги сиғим бажаради. Бундай ҳолларда резонанс ҳодисаси ўта кучланиш ҳосил қилиб, электр тармоқнинг номинал кучланишига мўлжалланган электр аппаратлар, машиналар ва системаларнинг бошқа элементлари бузилишига сабаб бўлади. Резонанснинг олдини олиш учун хусусий тебранишлар частотасида ҳосил бўладиган тебраниш контурининг ―созини бузиш‖ мақсадида, электр тармоқларига сунъий равишда реактив қаршиликлар ва ўтказувчанликлар киритилади. Аксинча, токлар резонанси ҳодисаси эса электр системаларининг ишлаши учун бирмунча қулай бўлиб, энергия манбаларининг қувват имкониятидан тўла фойдаланишга ёрдам беради. Токлар резонансида реактив энергия фақат Л ва C элементлар орасида циркульяцияланиб, шунга кўра, ―манба‖ –

―истеъмолчи‖ узатиш линиясини қўшимча токлар билан юкламайди. Масалан, қуввати П=600 кВт ва қувват коэффициенти c ос φ =0,8 бўлган индуктив характерли бир фазали истеъмолчи Уном=3кВ номинал кучланишда 1ном = 25А ток истеъмол қилаётган бўлсин. Агар унинг реактив қуввати параллел уланган C сиғим билан компенсацияланса, бутун қурилманинг қувват коэффициенти c ос φ ъ=1 гача кўтарилиб, аввалги фойдали қувват ИҲ=20А ток кучида ҳам таъминланади. Бу ҳолда истеъмолчининг таъминланаётган электр узатиш линияси, аввалги ИҲ=25А ток билан эндиликда яна қўшимча Скуш=3000х5=15 кВА фойдали қувватни узата олади. Шундай қилиб, токлар резонанси (ёки реактив қувватларни параллел компенсациялаш) ҳодисаси электр энергияси генераторларининг ва электр узатиш линияларининг (ЭУЛ) қувват манбаларидан тўлароқ фойдаланиш имкониятини беради. Бу ҳодисадан амалда кенг тарқалган синхрон компенсаторлар саноат аҳамиятига эга бўлган энергетик қурилмаларнинг қувват коэффициенти c ос φ ни оширишда кўпроқ фойдаланилади. 2-мисол. Қуввати Пн=1,65 кВт бўлган бир фазали асинхрон юритгич (мотор) УҲ=220 В номинал кучланишли манбага уланган. Қувват коэффициенти c ос φ Ҳ = 0,75 ва тармоқ частотаси ф=50 Гтс бўлган ушбу қурилма токлар резонанси режимида ( c ос φ ъ=1) ишлаши учун моторга параллел қандай сиғимли конденсатор улаш керак? Ечиш: Моторнинг манбадан истеъмол қилаётган токи: I H = P H :(U • Cos φ H ) = 1650:220 • 0,75 = 10 A Сиғимдаги токка тенг бўлган (ИC=Ип) юритгичнинг компенсацияланадиган реактив токи: I P = I H • Sin φ H = 10 • 0,66 = 6,6 A. Конденсаторнинг қаршилиги: Бурчак частота ω= 2π f = 314 рад / сда конденсаторнинг сиғими қуйидагича:

Адабиётлар : 1. А. Каримов. Назарий электротехника. И қисм. – Тошкент, 2003. 2. Л.Р.Нейман, К.С.Демирчян. Теоретические основы электротехники. – Москва, 2006. 3. Г.И.Атабеков. Теоретические основы электротехники. – Москва, 1998. 4. Г.В.Зевеке, О.А.Ионкин, А.В.Нетушил, С.В.Страхов. Основи теории цепей. – Москва, 2003. 5. П.А.Ионкин и др. Теоретические основы электротехники. –Москва, 2006. 6. Б.А.Прянишников. Теоретические основы электротехники (курс лекций). – Санкт-Петербург, 2004. 7. М.Р.Шебес, М.В.Каблукова. Задачник по теории линейных электрических цепей. – Москва, 2003. 7. М.Ибадуллаэв. Назарий электротехника асослари (масала ва машқлар тўплами). – Тошкент: ―Озбекистон‖ нашрёти, 2015. 8. C .Ф.Амиров, М. C .Ёқубов, Н.Ф.Жабборов Электротехниканинг назарий асослари. И-ИИИ қисм. – Тошкент. ―Озбекистон‖ нашрёти, 2007. 9. Г.Н.Арсенев, И.И.Градов. Основы теории цепей. Учебное пособие. – М., 2007.

Похожие

Синусоидал токли электр занжирларида энергиянинг тебраниши ва оний қувват

Мураккаб занжирларда резонанс.

Резонанс ҳақида. Кучланишлар резонанси.

Носинусоидал даврий кучланиш ва токлар

Электр тармоқларда электр ёйи