Elektr va magnetizm haqidagi ta’limotning rivojlanishi - Энергетика - Рефераты

Elektr va magnetizm haqidagi ta’limotning rivojlanishi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

92.5 KB

Elektr va magnetizm xaqidagi ta’limotning rivojlanishi Reja: 1. Ogyusten Kulon (1736-1806) . 2. Luidji Galvani (1737-1798). 3. Aleksandr Volta (1745-1827). 4. Xans Xristianovich Ersted (1777-1851). 5. Andre Mari Amper (1775 — 1836) 6. Georg Simon Om (1787 — 1854). 7. J. Maksvell(1833-1879).

Elektromagnetizm to’g`risidagi tushuncha juda qadimgi bo’lib, Dekart davrida ham ikkita o’zaro ta’sirlashayotgan jismlarning o’zaro ta’sirlashganligi sababli ular orasidagi muhit deb tushinilgan, magnit va o’zaro elektrlangan jismalarning atrofini qandaydir ko’zga ko’rinmas, sezilmaydigan maydon mavjud, bu maydon mavjud, bu maydonni Efir deb tushinilgan. XIX asrning o’rtalariga kelib fizikadan elektr va magnit hodisalarida muhim bir hulosalarga kelina boshlandi. Masalan muhim yangiliklardan Kulon qonuni, Amper qonuni, elektromagnit indukstiya hodisasi o’zgarmas tok qonunlari va boshqalardir. Elektr va magnit hodisalarning cho’qqisidan biri Veber nazariyasi edi, qaysiki o’sha paytda elektrostatika va elektromagnetizm o’rtasida bog`lanish hosil qildi. Shu bilan bir paytda xali fiziklar orasida bu hodisalar haqida to’liq bir umumiy fikr yo’q edi. Lekin shu bilan qatorda elektr va magnit hodisalari haqida Faradey qarashlari mavjud bo’lib, uning qarashlari biror qarshiliklarga uchragan bo’lmasada, uning tarafdorlari ham mavjud emas. Qadimiy olimlar qahraboni ishqalash natijasida o’ziga boshqa jismlarni tortib olish hussusiyatini tortib olish hussusiyatini bilishgan. Elektrlangan so’zi qadimiy grek so’zidan olingan bo’lib, elektron bu qahrabo demakdir. Qadim greklarda Yana maxsus metall temir rudasi mavjud bo’lib, ular ham temir buyumlarni o’ziga tortganlar. Shu sababli bunday temir rudalari qadimgi grek shaxri Magnisiy shaxridan qisqartirib olingan bo’lib, magnit so’zi shu shaharning nomidan olingan. Lekin qadimda elektromagnit bilan shug`ullanilmagan bo’lib buni iloxiy deb tushunilgan. Keyinchalik birinchi bo’lib Lukriniy Kar o’zining «Tabiatdagi jismlar» asarida magnitning hussusiyatini tushuntirib bu juda ko’p atomlar «oqimi» deb atagan. XII asrda Xitoyda kompas ixtiro qilindi. Kemasozlikning rivojlanishini magnitni o’rganishga acoc bo’ldi, ya’ni su’niy yaratilgan magnit ixtiro qilindi. 1600 yili Vilyam Gilbert tomonidan yozilgan “Magnit to’g`risida” magnitli jism va ulkan erning magniti» asarida magnitning xussusiyatlarini o’rganib magnitning ikki qutbli ekanligini, magnitning bir xil qutblari bir-birini itarishini, xar xil qutblari bir-birini tortishini aytib o’tdi va erning magnit maydoni haqidagi

gipotezani aytadi. Gilbert magnit hussusiyatlarini o’rganish bilan birga u elektr hussusiyatlarini ham o’rganib elektr magnitdan farq qilishini, u faqat qaxraboda mavjud bo’lmay, balki qog`oz, xrustal (chinni) shisha, oltingugurt va boshqalarda ham mavjud ekanligipni aytib o’tadi. 1672 yili nemis olimi Gerike zaryadlar mavjudligini, ular faqat tortishish kuchiga ega bo’lmay, balki itarishishi ham mumkinligi XVII-asrning birinchi yarmida Angliyalik Grey elektr o’tkazuvchanlik hodisasini ochdi. Peterburgilik akademik Frans Epinus suyuqliklarda ham elektr mavjudligini, ular ham bir-birini itarishi va tortishishi mumkinligini aytadi va elektr zaryadining saqlanish qonunini ochadi. 1759 yili Epinus o’zinipg «Magnitlanish va elektrlanish nazariyasidan tajribalar» asarida magnit va elektr kuchlari mavjudligini aytadi. Bu kuchlarning o’zaro uzoqlashganda ta’siri kamayishini aytadi. Ogyusten Kulon (1736-1806) . Franstuz fizigi Sharl Kulon Angulem shahrida tug`ildi. O’rta maktabni bitirgach, u harbiy xizmatga kirdi. Parijda injenerlik tayyorgarligidan o’tdi va Martinika oroliga istehkomlar qurish uchun yo’llanma oldi. 1772 yilda Kulon Franstiyaga qaytib keladi va u qal’a hamda suv inshooti injeneri qilib tayinlandi. Xizmat bilan bir vaqtda u ilmiy tadqiqotlar hamolib bordi. Dastlab, uni ishqalanish, buralish va materiallar qarshiligi masalalari jalb qildi. Uning nomi 1777 yilda qator ilmiy ishlarini e’lon qilgandan keyin ilmiy dunyoga ma’lum bo’ldi. Bu ishlarida u sochning, ipak va metall iplarning buralishini tajribalarda o’lchab olgan natijalari ko’rsatilgan edi. Bu ishlari uchun 1781 yilda Kulon Parij Fanlar akademnyasining a’zosi qilib saylandi. O’zi yasagan burama tarozidan foydalanib, Kulon bir ishorali va har xil ishorali nuqtaviy elektr zaryadlarning o’zaro ta’sirini batafsil tekshirdi. Bu tajribalari 1785 yilda elektrostatikaning asosiy qonuni - Kulon qonunining kashf etilishiga olib keldi. O’zining 1785 - 1789 yillarda e’lon qilingan ishlarida olim elektr zaryadlar hamisha o’tkazgich sirtida joylashishini ko’rsatdi. Magnit momenti, zaryadlarning qutblanishi va boshqa shu kabi iboralarni fanga kiritdi.

Kulonning eksperimental ishlari elektromagnit hodisalar nazariyasining yaratilishida muhim ahamiyatga ega bo’ldi. Elektr miqdori birligi (K u l o n) uning sharafiga qo’yildi. 1777 yil burilish burchagi orqali nuqtaviy zaryadlarning o’zaro ta’sir kuchini topdi va bu burilish qonuni zarralarning o’zaro ta’sir kuchini aniqlaydi. 1784 yili Kulon tomonidan buralma tarozisi qurildi. 36 0 , 18 0 , 9 0 ga qo’yilgan holda ipning buralishi 36 0 , 144 0 , 576 0 oradagi masofaning kvadrati nisbatida buralish burchagining o’zgarishini topdi. Bulardan tashqari Kulon elektr va magnit maydonini aniqlagan Luidji Galvani (1737-1798). Italiyalik Luidji Galvani Boloniya shahrida 1737 yili tug`ilgan. Olden xudojo’ylikka keyinchalik medistina fiziologiya va anatomiyaga qiziqqan. 1762 yili Boloniya universitetiga medistinadan o’qituvchi etib tayinlanada. 1791 yili «nuqtaviy harakatda elektr kuchining ta’siri» asarini yaratdi. Bonapart tomonidan Italiya bosib olinishi natijasida u erda Sizalkin respublikasi tashkil topdi, lekin Galvani bu respublikani tan olmagani uchun uni ishdan bo’shatadilar, bunga qattiq ta’sir qildi va 1798 yili 4 dekabrda vafot etdi. Uning asosiy ishi qurbaqa ustida tajriba o’tkazib, u, atmosferada ham elektr zaryadi mavjudligini, tarik organizmda ham elektr zaryadi mavjudligini tajriba, orqali isbotladi. Uning fikricha musbat zaryadlar organizmning nervlarida joylashgan bo’lib, manfiy zaryadlar esa muskullarda joylashgan degan hulosaga keladi. Aleksandr Volta (1745-1827). Aleksandr Volta 18 fevral 1745 yili italiyaning Kamo shaxrida tug`ilgan. U yoshligidan elektr hodisilariga qiziqdi. 1769 yili Leyden bankasi to’g`risida, ikki yildan so’ng elektr mashinasi tug`risida asar yaratdi. 1774 yili Kamo shaxridagi maktabda fizika uqituvchisi lavozimida ishlaganda elektrofor mashinasini yaratdi. 1777 yili Pavli shahrida professorlik lavozimiga ko’tarildi. 1783 yili kondensatorli elektroskop yaratdi. 1800 yili birinchi bo’lib elektr toki generatorini yaratishi unga shonu shuhratlar olib keldi. U Parijning ikkita akademiyasiga a’zo etib saylandi.

Napaleon unga Graf nomini berib, Italiya qirolligining senatorlik lavozimini berdi. Volta 5 mart 1827 yili vafot etdi. (shu kuni Laplas va Frenel ham vafot etgan). Galvani organizmda elektr tokining ta’sirini ochgan bo’lsa, Volta kontakt tokini topdi. Ya’ni turli metallarda elektr zaryadi yutishini aniqladi. Xans Xristianovich Ersted (1777-1851). Xans Xrstian Ersted 14 avgust 1777 yili Daniya aptekachisi oilasida tug`ildi. Eretet Kopengagen universitetining farmatsevt diplomini oldi. 22 yoshida esa filosofiya fanlari doktori bo’ldi. 1820 yili elektrning magnit strelkasiga ta’siri”ga doir tajribalar brashyurasini yozdi. U 9 mart 1851 yili vafot etgan. Erstet tokli o’tkazgich bilan magnit kuch, chiziqlari ta’sirini ko’rsatdi. Magnit maydonining kuch chiziqlarini aniqlash yo’lini topdi. Andre Mari Amper (1775 — 1836) Franstuz fizigi va matematigi, fizikaning yangi sohasi - elektrodinamikaning asoschilaridan biri Andre Mari Amper. 22 yanvar 1775 yili Lionlik kommersant oilasida tug`ildi. U keng ko’lamda malumot oldi: chet tillarni, matematikani, tabiiy fanlarin mukammal o’rgandi. Amper D. Didro va J.L.Dalamberlar mashhur Enstiklopediyasining 20 tomini, L.Eyler, D.Bernulli, J.L.Lagranjning ilmiy ishlarini o’qib chiqadi. 1801 yinlda Amper Burk-an-Bres shahridagi Markaziy maktabda fizika kafedrasini boshqardi, 1805 yildan esa Parijdagi Politexnika maktabida repetitorlik o’rnini egalladi. Bu davrda ehtimolliklar nazariyasiga, variastion hisoblarning mexanika va matematika masalalariga tatbiqiga oid ishlari chiqdi. 1814 yilda Parij Fanlar akademiyasiga a’zo qilib saylandi, 1824 yildan u Parijdagi Normal maktab professori bo’ldi. Amperning fizika sohasidagi ishlari diqqatni darhol o’ziga jalb qkildi. 1820 yilda X. K. Ersted elektr tokining magnit strelkasiga tasirini kashf etgandan keyin

Amper tok tasirida magnit strelkasining og`ish yo’nalishini aniqlaydigan «qalqovich qoidasini» taklif etdi. Bu tadkikotlarni davom ettirib, elektr toklarining mexanik o’zaro ta’sirini kashf etdi va bu o’zzaro ta’sirlarning kuchlarini aniqlaydigan miqdoriy munosabatlarni aniqladi Amper ikki tushunchani — tok va kuchlanishni farqlab berdi, yopiq zanjirdagi tok yo’nalnshini aniqladi (tok kuchining birligi uning nomiga qo’yilgani tasodifiy emas). U, shuningdek parallel o’tkazgichlardan oqayotgan tok bir tomonga yo’nalgan bo’lsa, bu o’tkazgichlar bir-birini tortishini, qarama-qarshi tomonga yo’nalganda itarishini aniqladi. Amper magnitni uning qutblarini birlashtiruvchi chiziqqa perpendikulyar bo’lgan tekisliklarda joylashgan doiraviy elektr toklar majmuidan iborat, degan tasavvurga asoslangai magnetizm nazaryasini ishlab chiqdi. 1826 yilda uning elektrodinamikaga oid asosiy ilmiy ishi «faqat tajribadan chiqarilgan elektrodinamik hodisalar nazariyasi» nashr etildi. A.M.Amper xayoti davomida ko’pgina og`ir kunlarni boshidan kechirdi, unga Otasining o’limi, birinchi xotinining o’limi, ikkinchi xotinining yomon chiqqani, onasining o’limi sababli u komandirovkada 10 iyun 1836 yili vafot etdi. Georg Simon Om (1787 — 1854). Georg Simon Om Nemis fizigi. Germaniyada ancha kambag`al oilada tug`ildi. Shu sababli, 1805 yilda Erlangen universitetida o’qiy boshlab, oxiriga etkazolmadi. Gotshtadt (Shveystariya) da o’qituvchilik qildi. 1811 yilda Erlangenda doktorlnk dissertastiyasini tayyorladi va yoqladi. Om 20 yil davomida Bamberg, Kyoln, Berlin gimnaziyalarnda o’qituvchilik qildi. O’qituvchilikdan bo’sh paytlaridagina u ilmiy tadqiqot ishlari bilan shug`ullandi. 1833 yilda u Nyurnbergdagi Politexnika maktabiga direktor qilib tayinlandi, 1849 yilda esa Myunxen universiteti professori bo’ldi.

1826 yilda Om o’zining elektr zanjirining asosiy qonunini ochdi. Bu qonunni E.X.Lens, B.S.Yakobi, K.Gauss, G.Kirxgof va boshqalar o’z tadqiqotlariga asos qilib olganlaridan keyingina u fanda tan olindi. 1881 yilda elektriklarning Halqaro kongressida elektr qarshilikning birligi Om nomi bilan ataldi (Om). Om o’z umrining oxirgi yillarini akustika sohasidagi tadqiqotlarga bag`ishladi. 1843 yilda u quloqning murakkab tovushlarni garmonik teb- ranishlarga ajratishini, eng sodda eshitish taassurotlari esa garmonik tebranishlardan vujudga kelishini ko’rsatdi. Omning akustika qonung ke- yinchalik nemis olimi G.Gelmgolst tomonidan eshitishning rezonans na- zariyasiga asos qilib olindi. Om, shuningdek, optika va kristallooptika sohasida xam tadqiqotlar olib bordi. 1842 yilda u London Qirollik jamiyati a’zoligiga saylandi. Maykel Faradey (1791-1879). M.Faradey 22 sentyabr 1791 yil Londonda temirchi oilasida tug`ildi. O’z bilimini o’zi o’qib olgan bilimlari asosida fizika va ximiya bilan shug`ullangan. Bu juda yaxshi lekstiya o’qir edi. Uning birinchi ishlari ximoyadan o’tdi, hatto D.I. Mendeleev ham o’zining ximiya asoslari kitobida buni takidlab o’tadi. Elektromagnit aynanishni VaVilson aytgan edi. Bu g`oyani Faradey, amalga oshirdi. 1821 yili magnit maydoni bilan elektr maydonining o’zaro ta’siri natijasida birinchi bo’lib elektrodvigatel yaratildi. U o’zining «Elektr bo’yicha eksperimental izlanishlar» asarini 1831 yili chop etgan. Ushbu kitobda quyidagi bo’limlar bor edi: 1.Elektr toki indukstiyasi; 2 Elektr va magnitning hosil bo’lishi; 3.Materiyaning elektr ko’rinishi. Fapadey halqasi birinchi transformatorga asos bo’lgan edi J. Maksvell(1833-1879).

Maksvell Shotlandiyada 13 iyun 1833 yilda tug`ilgan. Uning otasi o’ta madaniyatli, ijodkor va sayohatchi edi. Otasi uni astronomiyaga qiziqishni osmon jismlarini kuzatishni o’rgatdi. Birinchi marta geometriyaga qizikdi. 1847 yili Edinburg qirollik jamiyati akademiyasida «Elastik jismlar muvozanati» temasida doklad qilib elastik jismlar nazariyasini yaratdi. Maksvellni qilgan ishlari acocan Faradey ishlarini takomillashtirib, elektromagnit maydon nazariyasini yaratishidir. U har tomonlama mukammal olim edi. U ham nazariyachi, eksprementator va texnik edi. Maksvell 1879 yil 5 noyabrda rak kasalidan vafot etdi.

Похожие

Elektr motorlar va generatorlar

Issiqlik elektr stansiyalari va issiqlik elektr markazlari (ies va iem)

Elektr energiyasini ishlatuvchilari va iste’molchilari

Elektr o’lchash turlari va usullari

Elektrodinamikaga kirish