Elektr o’lchash turlari va usullari - Энергетика - Рефераты

Elektr o’lchash turlari va usullari

Загружено в:

22.11.2022

Скачано:

0

Размер:

180.7685546875 KB

Elektr o’lchash turlari va usullari Reja: 1. O’lchashlar to’g’risida asosiy ta’riflar, tushunchalar. 2. O’lchash turlari. 3. O’lchash usullari (bevosita baholash usuli, taqqoslash usuli). Statik va dinamik o’lchashlar. 4. Diskret o’lchash usuli.

1. O’lchashlar to’g’risida asosiy ta’riflar, tushunchalar. Kattalikning sonli qiymatini odatda o’lchash amali bilangina topish mumkin, ya’ni bunda ushbu kattalik miqdori birga teng deb qabul qilingan shu turdagi kattalikdan necha marta katta yoki kichik ekanligi aniqlanadi. O’lchash deb , shunday solishtirish, anglash, aniqlash jarayoniga aytiladiki, unda o’lchanadigan kattalik fizik eksperiment yordamida, xuddi shu turdagi, birlik sifatida qabul qilingan miqdori bilan o’zaro solishtiriladi. Bu ta’rifdan shunday xulosaga kelish mumkinki: birinchidan, o’lchash bu har xil kattaliklar to’g’risida informatsiya hosil qilishdir; ikkinchidan, bu fizik eksperimentdir; uchinchidan - o’lchash jarayonida o’lchanadigan kattalikning o’lchov birligining ishlatilishidir. Demak, o’lchashdan maqsad, o’lchanadigan kattalik bilan uning o’lchov birligi sifatida qabul qilingan miqdori orasidagi (tafovutni) nisbatni topishdir. Ya’ni, o’lchash jarayonida o’lchashdan ko’zda tutiladigan maqsad , ya’ni izlanuvchi kattalik (bu shunday asosiy kattalikki uni aniqlash butun izlanishni, tekshirishni vazifasi, maqsadi hisoblanadi) va o’lchash ob’ekti ishtirok etadi. O’lchash ob’ekti (o’lchanadigan kattalik) shunday yordamchi kattalikki, uning yordamida asosiy izlanuvchi kattalik aniqlanadi, yoki bu shunday qurilmaki, uning yordamida o’lchanadigan kattalik solishtiriladi. SHunday qilib, uchta tushunchani bir-biridan ajrata bilish kerak; o’lchash, o’lchash jarayoni va o’lchash usuli. O’lchash - bu umuman har xil kattaliklar to’g’risida informatsiya qabul qilish, o’zgartirish demakdir. Bundan maqsad izlanayotgan kattalikni son qiymatini qo’llash, ishlatish uchun qulay formada aniqlashdir. O’lchash jarayoni - bu solishtirish eksperimentini o’tkazish jarayonidir (solishtirish qanday usulda bo’lmasin). O’lchash usuli esa - bu fizik eksperimentning aniq ma’lum struktura yordamida, o’lchash vositalari yordamida va eksperiment o’tkazishning aniq yo’li, algoritmi yordamida bajarilishi, amalga oshirilishi usulidir. O’lchash odatda o’lchashdan ko’zlangan maqsadni (izlanayotgan kattalikni) aniqlashdan boshlanadi, keyin esa shu kattalikning xarakterini analiz qilish asosida bevosita o’lchash ob’ekti (o’lchanadigan kattalik) aniqlanadi. O’lchash jaraeni yordamida esa shu o’lchash ob’ekti to’g’risida informatsiya hosil qilinadi va nihoyat ba’zi matematik qayta ishlash yo’li bilan o’lchash maqsadi haqida yoki izlanayotgan kattalik haqida informatsiya (o’lchash natijasi) olinadi.

O’lchash natijasi - o’lchanayotgan kattalikning son qiymatini o’lchash birligiga ko’paytmasi tariqasida ifodalanadi. X=n[x], bu yerda X - o’lchanadigan kattalik; n - o’lchanayotgan kattalikning qabul qilingan o’lchov birligidagi son qiymati; [x] - o’lchash birligi O’lchash jarayonini avtomatlashtirish munosabati bilan o’lchash natijalari o’zgarmasdan to’g’ridan-to’g’ri elektron hisoblash mashinalariga yoki avtomatik boshqarish tizimlariga berilishi mumkin. SHuning uchun, keyingi paytlarda, ayniqsa, kibernetika sohasidagi mutaxassislarda o’lchash haqidagi tushuncha quyidagicha ta’riflanadi. O’lchash – bu izlanayotgan kattalik haqida informatsiya qabul qilish va o’zgartirish jarayonidir. Bundan ko’zda tutilgan maqsad shu o’lchanayotgan kattalikning ishlatish, o’zgartirish, uzatish yoki qayta ishlashlar uchun qulay formadagi ifodasini ishlab chiqishdir. O’lchash fan va texnikaning qaysi sohasida ishlatilishiga qarab u aniq nomi bilan yuritiladi: elektrik, mexaniq, issiqlik, akustik va x.k. 2. O’lchash turlari O’lchanayotgan kattalikning sonli qiymatini topishning bir necha xil turlari (yo’llari) mavjuddir. Quyida shu yo’llar bilan tanishib chiqamiz. Bevosita o’lchash - O’lchanayotgan kattalikning qiymatini tajriba ma’lumotlaridan bevosita topish. Masalan, oddiy simobli termometrda yoki lineyka yordamida o’lchash. u = s∙x; Bunda: u - muayyan birlikda ifodalanyotgan o’lchanayotgan kattalikning qiymati; s - shkalaning bo’lim qiymati; x - shkaladan olingan qaydnoma. Bilvosita o’lchash - bevosita o’lchangan kattaliklar bilan o’lchanayotgan kattalik orasida bo’lgan ma’lum bog’lanish asosida katalikning qiymatini topish. Masalan, tezlikni o’lchash. u = f (x 1 x 2 ...x n ). Majmuiy o’lchash - bir necha nomdosh kattaliklarning birikmasini bir vaqtta bevosita o’lchashdan kelib chiqqan tenglamalar tizimini yechib, izlanayotgan qiymatlarni topish. Masalan, har xil tarozi toshlarining massasini solishtirib, bir toshning ma’lum O’lchash turlari bilvosita bevosita majmuiy nisbiy mutla q birgalikd a

massasidan boshqasining massasini topish uchun o’tkaziladigan o’lchashlar, haroratni qarshilik termometri orqali o’lchash. Birgalikdagi o’lchash - turli nomli ikki va undan ortiq kattaliklar orasidagi munosabatni topish uchun bir vaqtda o’tkaziladigan o’lchashlar. Misol, rezistorning 20 0 S dagi elektr qarshiligi qiymatini turli temperaturalarda o’lchab topish. Mutlaq o’lchash - bir yoki bir necha asosiy kattaliklarni bevosita o’lchanishini va (yoki) fizikaviy doimiylikning qiymatlarini qo’llash asosida o’tkaziladigan o’lchash. Nisbiy o’lchash - kattalik bilan birlik o’rnida olingan nomdosh kattalikning nisbatini yoki asos qilib olingan kattalikka nisbatan nomdosh kattalikning o’zgarishini o’lchash. 3. O’lchash usullari O’lchash usuli – deganda o’lchash qonun-qoidalari va o’lchash vositalaridan foydalanib, kattalikni uning birligi bilan solishtirish usullarini tushunamiz. O’lchashning quyidagi usullari mavjud: Bevosita baholash usuli - bevosita o’lchash asbobining sanash qurilmasi yordamida to’g’ridan to’g’ri o’lchanayotgan kattalikning qiymatini topish. Masalan, prujinali manometr bilan bosimni o’lchash yoki ampermetr yordamida tok kuchini topish. O’lchov bilan taqqoslash (solishtirish) usuli - o’lchanayotgan kattalikni o’lchov orqali yaratilgan kattalik bilan taqqoslash (solishtirish) usuli. Masalan tarozi toshi yordamida massani aniqlash. O’lchov bilan taqqoslash usulining o’zini bir nechta turlari mavjud: Ayirmali o’lchash (differentsial) usuli - o’lchov bilan taqqoslash usulining turi hisoblanib, o’lchanayotgan kattalikning va o’lchov orqali yaratilgan kattalikning ayirmasini (farqini) o’lchash asbobiga ta’sir qilish usuli. Misol qilib uzunlik o’lchovini qiyoslashda uni komparatorda namunaviy o’lchov bilan taqqoslab o’tkaziladigan o’lchash. Yoki, vol ь tmetr yordamida ikki kuchlanish orasidagi farqni o’lchash, bunda kuchlanishlardan biri juda yuqori aniqlikda ma’lum, ikkinchisi esa izlanayotgan kattalik hisoblanadi. Δ U=U 0 - U x ; U x =U 0 - Δ U U x bilan U 0 qanchalik yaqin bo’lsa, o’lchash natijasi ham shunchalik aniq bo’ladi. Nolga keltirish usuli - bu ham o’lchov bilan taqqoslash usulining bir turi hisoblanadi. Bunda kattalikning taqqoslash asbobiga ta’siri natijasini nolga keltirish lozim U0 R U 0 U x  U x V

bo’ladi. Masalan, elektr qarshiligini qarshiliklar ko’prigi bilan to’la muvozanatlashtirib o’lchash. f (x - y) = 0 У Almashlash usuli - o’lchov bilan taqqoslash usulining turi hisoblanib, o’lchanayotgan kattalikning o’lchov orqali yaratilgan ma’lum qiymatli kattalik bilan o’rin almashishiga asoslangan. Misol, o’lchanadigan massa bilan tarozi toshini bir pallaga galma-gal qo’yib o’lchash yoki qarshiliklar magazini yordamida tekshirilayotgan rezistorning qarshiligini topish: Bunda “ K” ni ikkala holatda (1,2) qo’yganda α 1 = α 2 shart bajarilishi kerak. I 1 = U / R 0 ↦ α 1 I 2 = U / R k ↦ α 2 Mos kelish usuli - o’lchov bilan taqqoslash usulining turi. O’lchanayotgan kattalik bilan o’lchov orqali yaratilgan kattalikning ayirmasini shkaladagi belgilar yoki davriy signallarni mos keltirish orqali o’tkaziladigan o’lchash. Masalan, kalibr yordamida val diametrini moslash. Har bir tanlangan usul o’z usuliyatiga, ya’ni o’lchashni bajarish usuliyatiga ega bo’lishi lozim. O’lchashni bajarish usuliyati deganda, ma’lum usul bo’yicha o’lchash natijalarini olish uchun belgilangan tadbir, qoida va sharoitlar tushuniladi. O’lchanadigan kattalikning o’lchash jarayonida o’zgarish xarakteriga ko’ra statik va dinamik o’lchashlarga ajratiladi. Statik o’lchash deganda qiymati o’lchash jarayoni mobaynida o’zgarmaydigan kattalikni o’lchash tushuniladi. Bundan tashqari, davriy o’zgaruvchan kattaliklarning turg’un rejimidagi o’lchashlar ham kiradi. Masalan, o’zgaruvchan kattalikning amplituda, effektiv va boshqa qiymatlarini turg’un rejimida o’lchash. = 0 R 0 К U 2 1  + R Х А Х

Dinamik o’lchashlarga qiymatlari o’lchash jarayonida o’zgarib turadigan kattaliklarni o’lchashlar kiradi. Dinamik o’lchashga vaqt bo’yicha o’zgaradigan kattalikning oniy qiymatini o’lchash misol bo’la oladi. 4. Diskret o’lchash usuli Yuqorida ko’rilgan o’lchash usullaridan tubdan farq qiluvchi diskret o’lchash usuli ham mavjud. Diskret o’lchash usuli shundan iboratki, unda vaqt bo’yicha uzluksiz o’zgaradigan kattalik vaqt bo’yicha diskretlanadi, miqdor bo’yicha esa kvantlanadi yoki boshqacha qilib aytganda vaqt bo’yicha uzluksiz o’zgaradigan kattalik vaqtning ayrim momentlariga tegishli uzuq qiymatlariga o’zgartiriladi (2.1.-rasm). 1-rasm. X(t) – vaqt bo’yicha uzluksiz o’zgaradigan kattalikning o’zgarish grafigi; X k – kvant miqdorlari ya’ni o’lchanadigan X=f(t) kattaligining t 1 , t 2 , t 3 , ……. t n momentlariga tegishli uzuq qiymatlari. Demak, diskret o’lchash usuli bo’yicha o’lchanadigan kattalikning hamma qiymati (0 ÷ t) emas, balki, ayrim momentlarga tegishli qiymatigina ma’lum bo’ladi. Diskretlash bu muayyan diskret (juda qisqa) vaqt oralig’ida qadnomalarni olishdir. t 1 , t 2 , t 3 , ……. t n – diskretlash momentlari deyiladi va t 1 ÷ t 2 gacha oraliq diskretlash momentlari deyiladi. Kvantlash esa, X(t) kattalikning uzluksiz qiymatlarini X k diskret qiymatlarining to’plami (nabori) bilan almashtirishdir. O’lchanadigan kattalikning uzluksiz qiymatlari muayyan tartiblar asosida kvantlash darajalarining qiymatlari bilan almashtiriladi. Kodlashtirish esa, muayyan ketma-ketlikda ifodalangan sonli qiymatlarni tavsiya etishdan iborat. Uzluksiz o’zgaruvchan kattalikning diskret usuli asosida uzuk diskret qiymatlariga, kodlarga o’zgartirilishi asosan 3 xil usulda amalga oshiriladi. (2.2-rasm. a, b, v): a) ketma-ket hisob usuli; b) taqqoslash (solishtirish) usuli; v) sanoq usuli; X t t 1 t 2 t n X(t) X K t( ) nK Х . . . 2K Х

Nazorat sinov savollari 1. O’lchаsh usuli dеb nimаgа аytilаdi? 2. Qаndаy o’lchаsh turlаrini bilаsiz? 3. Mаjmuiy, birgаlikdа o’lchаsh turlаrini tushuntiring? Misоl kеltiring. 4. Bеvоsitа bаhоlаsh usulini tushuntiring? 5. Qаndаy sоlishtirish usullаri mаvjud? 6. Nоlgа kеltirish, o’rindоshlik usullаrigа misоl kеltiring? 7. Diff е r е nsi а l, m о s k е lish usull а rini tushuntiring? 8. А bs о lyut nisbiy o’lch а sh d е b nim а g а а ytil а di? 9. Diskrеt o’chаsh usulini tushuntiring? 10. Stаtik vа dinаmik o’lchаsh dеb nimаgа аytilаdi?

Похожие

Elektr o’lchash usullari va asoslari to’g’risida. Elektr o’lchashlar bo’yicha umumiy ma’lumotlar

Elektr o’lchash o’zgartkichlari

Quyosh energiyasini o’lchash usullari

Analogli elektr o’lchash asboblari. Elektromexanik o’lchash asboblarining umumiy nazariyasi

Elektr o’lchash vositalari to’g’risida umumiy ma’lumotlar